ممتاز مھر

ممتاز مهر

پنهنجي عهد جو استعارو

نصير سومرو

”لوڪ ادب“ وانگر ”لوڪ ڌرم“ جو اصطلاح پڻ استعمال ٿيندو آيو آهي. لوڪ ڌرم جو مشهور اصطلاح پيگونزم آهي. دنيا جا وڏا ڌرم اڃا وجود ۾ نه آيا هئا ته لوڪ ڌرم جي رواجن جو سڪو چالو هو. پيگون،  جيڪي ڪنهن معلوم مافوق الفطرت قوت کي نه مڃيندڙ هئا،  بت پرست ليکبا هئا،  ڄم،  وهانءَ ۽ تدفين جون رسمون ديومالائي (آسماني/ فلڪياتي) داستانن جي تابع هيون. ڏينهن مهينن ۽ خاص تهوارن جا نالا ماروائي معاملات سان منسوب هئا. وچين دور ۾ مذهبن يعني تهذيب جي نالي ۾ انقلاب آيا. نوان نوان اصول ۽ فلسفا جنم وٺندا ويا. تهذيبون پاڻ ۾ ٽڪرائڻ جي سبب ننڍيون/ وڏيون جنگيون لڳيون ۽ ان طرح سان ڇڪتاڻ ۽ متضاد عقيدن،  فلسفن ۽ مفادن جي آمهون سامهون اچڻ سان چٽا ڀيٽي جي شروعات ٿي. بدلجندڙ حالتن ۾ جن قومن پنهنجو پاڻ کي سلهاڙيو آهي اُنهن اڳواڻي ۽ راڄ ڌاني جي حيثيت ۾ پٺتي رهجي ويل لوڪن مٿان پنهنجي برتري قائم ڪري ورتي. موهن جي دڙي جي ريتن رسمن ۽ ٻوليءَ کي فلسفه حيات طور برقرار رکندڙ ٿري ڀيل اوڏ ۽ ڪولهي وغيره اڄ به ترقي يافته رهڻي ڪهڻي اختيار ڪرڻ بدران پاڻ کي روايت سان جوڙي رکيو آهي.

وڏا واقعا جنم وٺندا آهن ته انهن جا نتيجا به وڏي درجي وارا پڌرا ٿيندا آهن. قدرتي آفتون يعني فطرت جو جبر هجي يا تاريخ جو جبر،  قومن جي گڏيل ويساھ ۽ رواج ۾ ڦيرو اچي ويندو آهي. ستين ۽ اٺين صديءَ ۾ عرب سنڌ ۾ حملي آور آيا. وڏي تعداد ۾ هندو ۽ ٻڌي لوڪ مسلمان ٿي ويا. سن ۱۸۴۳ع ۾ انگريز آيا ۽ سنڌ فتح ڪيائون.

هي صحيح معنيٰ ۾ نئون دور شمار ٿيڻ لڳو. عربي،  فارسي ۽ مڪاني/مادري ٻولين سان گڏوگڏ،  انگريزيءَ ۾ تعليمي سرشتو رائج ٿيو،  انگريزن پنهنجي راڄ کي مڪاني لوڪن سان ملي هتان جي ٻولي ۽ ثقافت جي فطرتي گهرجن آهر مضبوط ڪيو. انگريزي سان گڏ،  سنڌ کي دفتري ٻولي جو درجو ڏنو. انگريزي مان سنڌي ۽ سنڌي مان انگريزي ۾ ادب ۽ آرٽ ترجمو ٿي هڪٻئي ۾ ضم ٿيڻ جا هاڪاري تجربا ٿيڻ لڳا. سن ۱۹۴۷ع ۾ گڏيل هندستان جو ورهاڱو ٿئي ٿو. ڪو طئي ٿيل ڪو نه هو ته لڏ پلاڻ ٿيندي ۽ اوپري وايو منڊل ۾ پنهنجي مرضي ۽ اختيار وڃائڻو پوندو. سنڌ ۾ هندستان کان لکن جي تعداد ۾ اردو ڳالهائڻ وارا آيا ۽ سنڌي هندو لکن جي تعداد ۾ سنڌ مان ڀارت لڏي ويا. اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ استاد ۽ شاگرد بنا مذهبي متڀيد جي سرشتي جي جاءِ مڙهيل لوڪن والاري ،  پڙهيل هندو طبقو شهرن مان تڙجي نڪرڻ سان هڪ وڏو خال پيدا ٿي پيو. اهو سربستو احوال هند سنڌ جي ٻنهي پاسي سنڌي ادب ۾ قلمبند ٿيل ملي ٿو. ٻين اديبن سان گڏ،  جن ورهاڱي جو ناڪاري اثر پنهنجن ڪهاڻين،  ڪالمن ۽ تنقيدي مضمونن ۾ سموهيو،  تن مان هڪ سگهارو نانءُ ممتاز مهر جو آهي. پرائمري کان يونيورسٽي جي سطح تائي تعليم پرائڻ جا موقعا کيس مليا.

ممتاز مهر سکر ۾ پوليس عملدارن محمد سلمان مهر جي گهر  ۾ ۹ مارچ ۱۹۴۲ع تي جنم ورتو،  ڪراچي يونيورسٽي مان فلسفي ۾ ماسٽرس سن ۱۹۶۶ع ۾ ڪئي. ڇپيل ڪتابن ۾ ”زندگي جو وهڪرو“ ڪهاڻيون (۱۹۷۷)،  ”ويچار“ ادبي تنقيد (۱۹۸۰)،  ”سنڌي ڪهاڻي جي اوسر“ (تنقيدي جائزو/۱۹۸۳ع) ۽ ”جڏهن مان چوهٺ جو هوندس“ ڪهاڻيون (۲۰۱۰ع)،  گڏ ڪيترائي مضمون ۽ ڪهاڻيون مختلف رسالن ۽ ڪتابن ۾ ڇپيل اٿس،  اهي ترتيب ڏيئي ڪتابي شڪل ۾ ڇپرائجن ته هوند ڪتابن جي ڳاڻاٽي ۾ خاطر خواھ واڌارو ٿي پئي. پر جنهن پد جو هو ليکڪ آهي،  سندس ادبي پورهئي جي ڪٿ ڳاڻاٽي واري نه پر معيار واري ڪرڻ ساڻس انصاف ٿيندو.

هند سنڌ ۾ روشن خياليءَ ۽ ترقيءَ پسنديءَ پنهنجو اثر ڏيکاريو هڪ دور جي تاريخ جوڙي ورتي پر اهو رواج وانگر قومي سوال تي لباس ٻاهران هڪ ۽ اندر (اصل) ٻيو يعني تڪراري ۽ متضاد پئي رهيو آهي. ان ڪري جن پنهنجي تر ۾ سوشلسٽ ۽ انساني حقن جي پاسداري جي نالي ۾ هلچل هلائي ۽ بعد ۾ دڳ بنهه ابتڙ اختيار ڪيو،  پنهنجي شخصيت متنازعه بڻائي ڇڏي. ۲۱ فيبروري ۲۰۱۵ع تي ڪراچي يونيورستيءَ اندر سنڌي شعبي طرفان ”پاڪستاني ٻوليون ۽ پوسٽ ماڊرنزم“ جي سري هيٺ ڪوٺايل سيمينار ۾ ڊاڪٽر مشتاق ڦل خطاب ڪندي،  تاج بلوچ کي پنهنجي دور جو بنهه تڪراري شخص سڏيو. هي ڀاپ موصوف جي همعصر اديبن ۽ شاعرن سان پڻ لاڳو ٿئي ٿي. انهن مان هڪ ممتاز مهر آهي،  جنهن سوشلسٽ خيالن جي پالوٽ پنهجين لکڻين ۾ ڪئي آهي،  سندس موقف ”پر“ سان سلهاڙيل هجڻ ڪري مڪل طور هڪ طرفو ڪونهي،  شايد (اڌ پڪ سان) چئي سگهجي ته هن جي شخصيت،  سياسي وابستگي ۽ ڪردار جا ڏٺل ۽ اڻ ڏٺل پاسا نيم جاگيرداراڻي ۽ نيم سرمائيدراڻي حالتن وانگر ورهايل (حالت ۾) آهن.

”ويچار“ ۾ ويچار هن ريت ونڊيا اٿائين هر ٻولي جي ادب ۾ رومانس هڪ بنيادي موضوع رهيو آهي،  ڇو ته پيار ۽ محبت انسان جو بنيادي فطري جذبو آهي،  سنڌ جي مخصوص جاگيرداراڻي ۽ نيم سرمائيدارڻي سماج ۾ پيار ۽ محبت طبقاتي خانن ۾ ورهائجي ويو آهي. حقيقي زندگي ۾ اڻ پرڻيل نوجوان مرد ۽ عورت جي باهمي پيار ۽ محبت کي وڏو گناھ ۽ ڏوھ سمجهيو ويندو آهي،  جنهن لاءِ ٻنهي کي (خاص طور عورت کي) خراب نتيجا ڀوڳڻا پوندا آهن ...“

لوڪ ادب ۽ جديد ادب جي وچ ۾ وڏي وٿي آهي. ضم ٿيڻ ۽ ڊگهو عرصو درڪار آهي جو تبديل جي رفتار نهايت سست آهي. سماج اندر عورتن جي حصيداري جيتري ٻاهران آيل قومن جي لوڪن جي آهي تيتري ڪانهي. سماجي اوسر يا ته آسمان کي ڇهندڙ آهي يا بنهه پاتال ۾ هڪڪرائي ۾ ڳوٺاڻو آهي يا بنهه پاتال ۾ جٽاندار حالت ۾ ٿيڻ سان ئي اوپرائپ ۽ ويڳاڻپ مان  ڇوٽڪاري جو امڪان ڪري سگهنداسين. جديديت، يا ترقي پسندي اختياري به ڪئي وئي ته رومانس طور،  جڏهن ته حقيقي تبديلي لاءِ فرد ۽ گهر،  گهر ۽ سماج ۾ مشترڪ ۽ چٽائي گهربل هوندي آهي. ممتاز مهر جي ادبي لکڻين ۾ فڪر جي چٽائي ۽ اظهار جي چٽائي بجا طور موجود آهي.

منجهه وديا جي اصول تحت هڪ انسان ۾ ڪيترائي اندر واري انسان جا چهرا هوندا آهن،  زماني مڪاني حالتن موجب گهربل چهرو آڏو ايندو آهي. تضاد جو پهلو ڪو ناڪاري ڪونهي،  البت انسان جي اوسر جو عڪس آهي ۽ انسان ڪو پٿر ڪونهي جو حالتن جي بدلجندڙ گهرجن پٽاندڙ بدلجڻ بدران بت بڻيو رهي. شروع کان ٿيل پورهيو ڳڻپ ۾ ايندو. افسانا،  سائنسي ۽ سماجي حقيقت نگاريءَ تي مبني مضمون نگاريءَ جي ڇاپ ۽ ساک ڪمائڻ ۾ ممتاز مهر سوڀارو ٿيوآهي. رڳو لکڻ ۾ ڪجهه به لکي سگهجي ٿو،  پڙهڻ ۾ ڪجهه به پڙهي سگهجي ٿو،  پر فطرت طرفان وديت ڪيل چونڊ جي صلاحيت هيٺ ممتاز ارادتن قلم کڻي ٿو ۽ واقعي ان جو حق ادا ڪري ٿو. نيم جاگيرداراڻي ۽ نيم سرمائيداراڻي دور ۾ اڌ سچ ته هلي وڃي ٿو پر سو سيڪڙو سچ هضم نه ٿو ٿئي. ٻي صورت ۾ آنءُ ۽ ڪانءُ واري حالت پاڻ کي پڻ ڪانه وڻندي آهي.

ممتاز مهر جا همعصر،  سکر جي تر جا،  يا ساکرو ادبي سڃاڻپ سان گڏ سياسي ڇاپ پڻ رکندڙ آهن. سياسي وفاداري ۽ وابستگي لڪندي ڪانهي. انهن جي حصي ۾ برعڪس اثر جو اثر ايترو گهڻو آيو،  جو انهن جو ادبي پورهيو مڃتا ماڻي نه سگهيو،  هن کي ته يونيورسٽين ۾ گهرائي کانئُس پروگرامن جي صدارت ڪرائي وڃي ۽ ليڪچر ڪرايا وڃن،  ممتاز مهر اسڪالر آهي. اسڪالر تحقيقي معاملن ۾ ڪن سوالن جا جواب ڏيندو آهي ۽ ڪي نوان سوال اٿاري ڏانهن لوڪ جو ڌيان ڇڪائيندو آهي.

شخصيت جي تڪميل جو دانشوراڻو طريقو اهو آهي ته نظريو ۽ شخصي ڪردار ٻئي ضم ٿي پاڻ ۾ هڪ آهنگ ۾ اچي وڃن. تنهن جو دڳ نفيءَ کان اثبات ڏانهن وڌڻ وارو آهي آخر ۾ نفي جي نفي هڻي هنڌ ڪرڻ آهي. اهو مرتبو وري وجدان جاڳڻ سان پلئي پوندو آهي. ملامتن جا طوق ڳچيءَ ۾ زيور بڻبا آهن،  ناپسندگي جو سامنو ڪرڻو پوندو آهي،  مراعتن ۽ القابن (مڃتا) کان محروم رهڻو پوندو آهي. بت ۾ هيڻو اسڪالر پنهنجي دور سان جنگ جوٽڻ جو ساهس رکندو آهي،  پر جڏهن پاڻ  چاهي،  حالتن جي اطمينان بخش نه هجڻ جي باوجود ممتاز مهر پان کي مطمئن رکيو آهي. ٻين لفظن ۾ وجدان کي جلال ۾ پڌري ڪرڻ بدران جمال جي حالت ۾ رهڻ تي قناعت ڪئي اٿائين. ممتاز مهر پنهنجي عهد جو استعارو آهي،  لقاءَ علامتن ۽ استعارن جي ڀيٽ سان سڃاتا وينداآهن. زندگي جا ٽيهتر بهار ڏسڻ ۽ استعاري جي مرتبت تي پهچڻ تي ممتاز مهرکي جنم ڏڻ جون واڌايون،  شال هن جي حياتيءَ ۾ وڌيڪ نو مارچ اچن صحت،  سرت ۽ ساڃاھ سان ساڻ ساڻ.

 

ممتاز مھر

سنڌ جو ناميارو اديب ۽ نقاد - ۸۰ ھين سالگرھ تي، کيس جنم ڏينهن جي مبارڪ

ڊاڪٽر محمد علي محمدي

سٺ جي ڏهاڪي ۾ جڏهن مان سکر ۾ گورنمينٽ ڪاليج ۾ پڙهندو هوس ته ادبي کيتر جا رسالا "مهراڻ "، "روح رهاڻ " ۽ "نئين زندگي "باقاعدي پڙهندو هوس، سکر ۾ ان وقت گهنٽا گهر وٽ حسيني بوڪ ڊپو هڪ اهڙو ڪتابي مرڪز جتان سنڌي جا ڪتاب خريد ڪبا هئا. " نواء انقلاب" اخبار جو ٻارن جو صفحو ايڊٽ ڪرڻ وقت اخبار جو مئنيجر آنجهاني هولا رام ۽ اخبار جي ايڊيٽر انعام الرحمان سان عليڪ سليڪ ٿيندي هئي. اتي ئي مرحوم رشيد ڀٽي، مقبول صديقي ۽ خواجا سليم منهنجي ادبي صلاحيت کي پرکڻ لاءِ منهنجي وت کان وڏا سوال ڪندا هئا. اتي ئي کاٻي ڌر جي دانشور ۽ پوءِ بيوروڪريٽ مرحوم نبي بخش کوسي سان ڄاڻ سڃاڻ ٿي ۽ مرحوم ارشاد عباسي (تنوير عباسي جو ننڍو ڀاء) به لھ وچڙ ۾ آيو. نبي بخش کوسو، ممتاز مهر جو پيو ذڪر ڪندو هو، هيو ته سکر جو پر مون سان ملاقات ٿي نه سگهي. ممتاز مهر بنيادي طور تي مارڪسسٽ آهي، سندس انگريزي ڪتابن جي مطالعي کيس دنيا جي ادب سان روشناس ڪرايو، کيس ادبي ميدان م هڪ نقاد جي حيثيت ۾ سڃاتو وڃي ٿو.

 ______________________________

هاڻي وري سين بدلجي ٿو مان نظرياتي طور بدلجي سيد مودودي رح جي برپا ڪيل تحريڪ سان وابسته ٿي وڃان ٿو، شاگردي جي زماني ۾ اسلامي جمعيّت طلبه سان منسلڪ ٿي هر محاذ تي کاٻي ڌر جي سامهون ٿيان ٿو. ان وقت جي "شاگرد" رسالي کي جن پڙهيو هوندو، ان ۾ ڪميونزم جي خلاف منهنجا مضمون۽ اداريه ان ڳالھ جي شاهدي ڏيندا. انهيءَ ئي دور ۾ سکر مان "جهان نو" به ڪيترائي فڪري اديب پيدا ڪيا. ان دور ۾ کاٻي ڌر جي دوستن ۾ ارباب سنڌي، زاهد مخدوم مون کي ويجها رهيا. اهو زمانو مطالعي جو دور هو. هڪ ٻئي لاءِ نظرياتي مخالف هجڻ جي باوجود عزت احترام ۾ ڪو فرق نه ايندو هو.

 __________________________

روس جي ٽٽڻ بعد ڪميونسٽ ڪيمپ ۾ ماٺار اچڻ ۽ سرگرم کاٻي ڌر جي اديبن ۽ دانشورن ۾ هڪ ياسيت اچي وئي. ڪيترن ئي وڃي صوفي فڪر جي آڙ ۾ وڃڻ کي عافيت سمجهي. انهن مان هڪ منهنجو دوست ممتاز مهر به آهي، جنهن وڃي بقول دوستن جي محمد موسيٰ ڀٽو جي صحبت اختيار ڪئي (اهو زمانو جڏهن شيخ اياز به فڪري طور روحانيت ڏانهن روان ٿيو)

 ___________________________

سال ۱۹۸۲، ۱۹۸۴، ۱۹۸۶، ۱۹۸۸ع ڌاران ڇهن ڇهن مهينن لاءِ منهنجي ڪراچي پوسٽنگ رهي. ان کان پوءِ وري ۱۹۹۵ع کان ۱۹۹۸ع تائين ۽ آخر م وري ۲۰۰۶ع کان رٽائرڊ ٿيڻ تائين يعني ۲۰۱۰ع تائين ڪراچي ۾ ئي رهيس. ۲۰۰۷ع کان ڪراچي جي صدر واري علائقي ۾ ئي فليٽ خريد ڪري ڇڏيو.

 ________-_____________________

بس پوءِ ته موجون ئي موجون، هر آچر تي گهڻو ڪري مرحوم جاويد کهڙو، ڊاڪٽر نواز علي شوق، ڊاڪٽر محمد علي مانجھي، لياقت ميڊيڪل ڪاليج جو پراڻو شاگرد مون کان سينيئر ڊاڪٽر عاشق بدوي مرحوم ۽ انجنيئر عبدالحسين موسوي اچي ريگل چوڪ تي ڪٺا ٿيندا هياسون. هر هڪ غواصن وانگر ٽٻي هڻي ماڻڪ، موتي ميڙيندو هو. ڪڏھن ڪڏھن ٿر جو اشرف آزاد ۽ ڄامشوري جا دوست آزاد قاضي به اچي رسندو هو. ان کان علاوه ٻه آڙيڪاپ پراڻن ڪتابن جي اچڻ کان اڳ ئي فوٽ پاٿ تي ويٺا هوندا هئا. انهن مان هڪ آهي منهنجو دوست مولانا ڊاڪٽر محمد ادريس سنڌي ڪنڊيارو وارو، ٻيو هو مرحوم ڊاڪٽر يوسف ميمڻ ميرپور خاص وارو (جنهن جي لائبريري ۾ هڪ لک کان وڌيڪ ڪتاب هئا)، مرحوم ته ڇنڇر ڏينهن ڪار ۾ ميرپورخاص مان هلندو هو ۽ ڪتابن واري گهٽيءَ ۾ ئي هوٽل جو ڪمرو وٺي اڳواٽ ئي رهندو هو.

 ____________________________

هي ئي اها بازار آهي جتي مان هر آچر تي هڪ انگريزي انداز وارو ٽوئرسٽ نما شخص ڳچيءَ ۾ خاڪي ٿيلهو هميشه پينٽ شرٽ ۽ اونهاري ۾ ڪڏهن مائو ٽائپ ٽوپي يا وري ڪائو بواء هئٽ پاتل، گهڻو ڪري فلسفي، آرٽ، جڳ مشهور ناول ۽ تنقيد تي انگريزي ڪتابن تي لامارا. پوءِ هڪ ڏينهن مرحوم ڊاڪٽر عاشق بدوي ساڻس تعارف ڪرايو. چي هي آهي سائين ممتاز مهر، بس پوءِ اهو ڏينهن اهو شينھن اسان جي پاڻ ۾ گهرائپ وڌي.

 ____________-______________________

ممتاز مهر هڪ معصوم ٻار وانگر مسڪراهٽ آڻي من موهيندو آهي. ڪتابن جي خريداري کان پوءِ ڀرسان چارلي هيئر ڊريسر جي ڀر ۾ ايراني هوٽل تي چانھ پاڻي، سگريٽ وغيره پيئڻ ۽ ورتل ڪتابن جو جائزو وٺڻ ۽ ادب کان وٺي نظرياتي تحريڪن تي خيالن جي ڏي وٺ هوندي هئي. مون کي محسوس ٿيو ته ممتاز اتي ئي بيٺل هو، ڪا به کيس پشيماني ڪانه هيس. دل جو ڪونئرو ڪڏهن مون سان ٺهي ته وري اچي جماعت اسلامي تي باهوڙ..

 ______________________________

هڪ ڏينهن موڊ ۾ هيو پڇيو مانس ڏي خبر ڪڏهن الله کي محسوس ڪيئه، کلي وراڻيائين ته ضياء جي زماني ۾ اسي جي ڏهاڪي ۾ بوهري بازار ۾ جيڪو بم ڌماڪو ٿيو جنهن ۾ ڪيتريون ئي جانيون ضايع ٿيون، ان وقت مان صدر ۾ بس تان لهي بوهري بازار جو رستو ڇڏي جيڪو عموماً استعمال ڪندو آهيان بي پاسي کان ريگل چوڪ آيم. هڪ پلڪ جي دير هئي، چي مان سوچ ۾ پئجي ويس ته اها سوچ ڪنهن وڌي، ان ڏينهن محسوس ٿيو بچائڻ وارو ئي الله آهي.

ممتاز مهر کي جيڪڏهن ڪي اهڙا دوست هجن ها ته کيس هن مهل تائين ساڻس ڪيتريون ئي شامون ملهايون وڃن ها.

 سندس پهرين ڪهاڻي" زندگي جو وهڪرو" ۱۹۷۷ع

"ويچار" تنقيدي مضمون ۱۹۸۰ع ۽ ۲۰۱۳ع

"منزل" ڪهاڻي ۱۹۸۳ع

"سنڌي ڪهاڻي جي اوسر جو تنقيدي جائزو" ۱۹۸۳ع

"جڏهن آئون چوهٽ جو هوندس" رومانوي ڪهاڻين جو مجموعو

"رولاڪ جي ڊائري " "راڪ منزل" فطرت جي حسن تي آهي. هنن ڪهاڻين کي مان بولڊ ڪهاڻيون چوندس.

ان کان علاوه هن عوامي آواز اخبار جي مئگزين ۾ "ڀلي نه بيهجي بازار ۾" آتم ڪٿا قسطن ۾ ڇپي. انتهائي دلچسپ آهي. سکر جي ڀٽا رود تي مڪراني ڪراڙي جي اوجهري، ڳوٺن ۾ قرباني جي گوشت ۽ شهر ۾ قرباني جي گوشت جي وڍڪٽ. بيو به گهڻو ڪجھ.

ممتاز مهر ۹ مارچ ۱۹۴۲ع ۾ پيدا ٿيو. گورنمينٽ هاءِ اسڪول سکر ۾ ۱۹۵۳ع ۾ داخل ٿيو، وري ڪراچي يونيورسٽي مان ۱۹۶۶ع ۾ ايم اي فلاسافي ۾ ڪيائين. ڪيترن ئي انگريزي اخبارن جو نمائندو رهيو. صحافي به لاجواب. سندس سنڌين جيئري قدر نه ڪيو. مان سندس فن ۽ فڪر جو معترف رهيو آهيان.

هن وقت سندس عمر ۸۰ سال آهي. رب پاڪ کيس صحت سلامتي عطا فرمائي کيس عمر دراز فرمائي آمين.

 

(ڊاڪٽر محمد علي محمدي پنوعاقل جي فيسبڪ ٽائيم وال تان ۹ مارچ ۲۰۲۲ رکيل/ کنيل)