قاضي فضل الله - مير نادر علي ابڙو

قاضي فضل الله

سنڌ جو نامور سياستدان

مير نادر علي ابڙو

قاضي صاحب منهنجي والد صاحب جو پراڻو ۽ ويجهو دوست هئو. قاضي صاحب جيتوڻيڪ لاڙڪاڻي جو ڪونه هئو پر تنهن هوندي به سنڌ ۾ لاڙڪاڻي واسي ئي مشهور هئو. حقيقت ۾ هو نوشهروفيروز جو هو ۽ هو هڪ عالماڻه گهر ۾ پيدا ٿيو. جيئن ته هن جو گهراڻو عالم گهراڻو هئو، تنهن ڪري سندس تربيت به ننڍپڻ ۾ ئي اعليٰ درجي جي ٿي هئيس. قاضي صاحب ابتدائي تعليم شهدادپور مان حاصل ڪئي ۽ سيڪنڊري تعليم مٺياڻي ضلع نوشهروفيروز ۾ ورتائين. ان کان پوءِ وڌيڪ تعليم لاءِ ڪراچي جي ياترا ڪيائين ۽ اتي سنڌ مدرسته الاسلام ۾ داخلا ورتائين. جتان مئٽرڪ ڪرڻ کانپوءِ خلافت تحريڪ ۾ حصو وٺڻ لڳو. سندس سرگرميون سياست ۾ وڌڻ لڳيون، جيڪي نوابشاهه جي ڪليڪٽر جي ڪنن تائين پهتيون، جنهن قاضي صاحب ۽ سندس والد کي گهرائي سمجهايو ته بابا ڪاليج ۾ داخلا وٺي وڌيڪ تعليم لاءِ بمبئي ۾ پڙهه، پر قاضي صاحب چيو ته آئون داخلا علي ڳڙهه ۾ وٺندس ۽ اهڙي طرح قاضي صاحب علي ڳڙهه ۾ داخلا ورتي. ان بعد قاضي صاحب وري علي ڳڙهه ڪاليج کي ڇڏي جامع مليه ۾ داخلا ورتي، جنهن جو شيخ الجامع مولانا محمد علي جوهر هئو. هن شاگردن کي حڪم ڏنو ته پنهنجي پنهنجي علائقي ۾ وڃو ۽ خلافت تحريڪ ۾ ڪم ڪريو. سندس حڪم تي قاضي صاحب ٺٽي ويو ۽ خلافت تحريڪ ۾ ڀرپور ڪم ڪيائين. تحريڪ ۾ ڪم ڪرڻ سبب سندس تعليم جا ٽي سال ضايع ٿيا.

آخرڪار سندس وڏو ڀاءُ شمس الدين جيڪو حيدرآباد توڙي سڄي سنڌ جو مشهور حڪيم هو، اهو کيس حيدرآباد وٺي آيو. قاضي صاحب حيدرآباد ۾ ڊي جي ڪاليج مان انٽر آرٽس پاس ڪئي، بعد ۾ وري ڊي جي ڪاليج ڪراچي ۾ داخلا ورتي جتان بي اي پاس ڪيائين. آخرڪار ۱۹۲۹ع ۾ لا ڪاليج مان ايل ايل بي جي سند حاصل ڪيائين.

جيئن ته سنڌ صوبي ۾ لاڙڪاڻو ضلعو سياست جو مرڪز هئو ۽ قاضي صاحب کي به ننڍپڻ کان ئي سياست ۾ دلچسپي هئي، تنهن شوق ڪري ئي هو لاڙڪاڻي ڏانهن ڇڪجي ويو ۽ لاڙڪاڻي ۾ وڪالت شروع ڪيائين.

هڪ ڀيري مون قاضي صاحب کان پڇيو ته اوهان نوشهروفيروز جا رهواسي هن ڌاري ضلعي لاڙڪاڻي ۾ آخرسياست ۽ وڪالت ۾ ڪامياب ڪيئن ٿيا، ته هو اهو ٻڌي کلي ويٺو ۽ مسڪرائيندي چيائين، ته “نادر بابا منهنجو پنهنجو منفرد طريقو هئو. مون وٽ ڪو به غريب پيرين اگهاڙو ايندو هئو ته مان نه فقط ملندو هئس پر انهن کي پنهجي ڀرسان ڪرسي تي به ويهاريندو هئس ۽ مٿان وري چانهه جو ڪوپ به پياريندو هئس. جيڪو مون کان اڳ هندو وڪيل اهڙو ورتاءُ ڪو نه ڪندا هئا.” مونکي قاضي صاحب پنهنجي شروعاتي وڪالت وارن ڏينهن جو ذڪر ڪندي ٻڌايو ته اسان آڱرين جيترا مسلمان وڪيل هئاسيون. جڏهن به ڪو مسلمان وڪيل نئين وڪالت شروع ڪندو هئو ۽ ڪنهن به جج آڏو ڳالهائيندو هئو ته اڳيان جج به هندو هوندا هئا، ته پويان ڪورٽ ۾ ويٺل وڪيل به هندو هوندا هئا جيڪي مسلمانن وڪيلن خلاف هڪٻئي جي ڪنن ۾ سُس پُس ڪندا هئا. يا وري هو ساڙ واري انداز ۾ ڳالهائيندا هئا. جيئن مسلمان وڪالت وارو پيشو ڇڏي ڀڄي وڃن. پر خدا جو چرخو ڦريو ۽ پاڪستان ٺهيو. اهي هندو وڪيل جيڪي پاڻ کي اسان مسلمانن کان معتبر سمجهندا هئا، سي ائين لڏي ويا ڄڻ هئا ئي ڪين. پر اهڙي ڏکي صورتحال ۾ به مون وڪالت ۾ چڱي خاصي مقبوليت حاصل ڪئي.

 قاضي صاحب ۱۹۳۴ع ۾ لاڙڪاڻو ميونسپالٽي جي اليڪشن ۾ بهرو ورتو ۽ لاڙڪاڻي ۾ فقط ٽي سال رهڻ کانپوءِ پنهنجو ايترو ته عوام ۾ اثر رسوخ پيدا ڪيو جو هو اليڪشن کٽي ويو ۽ ضلع جي سردارن، نوابن، جاگيردارن ۽ خانبهادرن کي وائڙو ڪري ڇڏيو. سال ۱۹۳۶ع ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي کي قاضي صاحب ئي آماده ڪيو ته لاڙڪاڻو تڪ مان سنڌ اسيمبلي جي چونڊ ۾ بيهه.

شيخ عبدالمجيد سنڌي ٽي شرط وڌا، پهريون ته نامينيشن پيپر ڀرڻ لاءِ پاڻ نه ايندو. ٻيون ته پئسو خرچ نه ڪندو. ٽيون ورڪ به نه ڪندو. جيڪي ٽئي شرط قاضي صاحب قبول ڪيا ۽ اهڙي طرح شيخ عبدالمجيد سنڌي، سر شاهنواز خان ڀٽو کان کٽي ويو. اها حقيقت ۾ ڪاميابي شيخ عبدالمجيد سنڌي جي نه بلڪه قاضي صاحب جي هئي. ۱۹۴۵ع ۾ قاضي صاحب ڊسٽرڪٽ اسڪول بورڊ جو چيئرمين چونڊيو ويو ۽ ساڳي سال پڻ لوڪل بورڊ جو پريزيڊنٽ چونڊجيو ۽ اهڙي طرح نواب نبي بخش خان ڀٽو کي شڪست ڏنائين. سال ۱۹۴۶ع ۾ ڏوڪري، وارهه تڪ مان سنڌ اسيمبلي جو ميمبر پڻ منتخب ٿيو. سال ۱۹۴۷ع ۾ پاڪستان قائم ٿيو ۽ قاضي صاحب روينيو منسٽر ٿيو. ان بعد قاضي صاحب کي هوم منسٽر به ڪيو ويو. هي وزارت ايستائين هلي جيستائين يوسف هارون استعيفا ڏئي هاءِ ڪمشنر ٿي آسٽريليا هليو ويو. ان کان پوءِ قاضي صاحب کي ئي بنا مقابلي وزير اعليٰ سنڌ ڪيو ويو. سال ۱۹۵۶ع ۾ قاضي صاحب ئي واحد شخص هو جو ٻن ضلعن يعني لاڙڪاڻو ۽ ٺٽي مان ون يونٽ جو ميمبر ٿيو. سال ۱۹۷۰ع ۾ قاضي صاحب اکين جو آپريشن ڪرايو جنهن دوران سندس ڪنن کي نقصان رسيو جنهن ڪري سياست ۾ نمايان ڪردار ادا ڪرڻ کان مجبور ٿي پيو.

قاضي صاحب سڄي زندگي مجرد ٿي رهيو ۽ شادي ڪونه ڪيائين، جنهن جو سبب سياست سان شوق هئس. منهنجي پڇڻ تي مون کي چيائين ته نادر بابا سياست ۾ ايڏو ته مصروف رهيس، جو جواني گذرڻ جو احساس ئي ڪونه رهيو. پر جڏهن پوڙهو ٿيو آهيان ته هاڻي چوان ٿو ته ڪاش شادي ڪريان ها، ته هاڻي پنهنجي خدمت چاڪري لاءِ پنهنجو اولاد ته هجي ها. ڇو جو منهنجا سڀ هم عمر دوست به دنيا ڇڏي وڃي الله کي پيارا ٿيا آهن. هن عمر ۾ ڄڻ پاڻ کي اڪيلو اڪيلو ٿو محسوس ڪريان.

هتي مان اهو به واضح ڪندو هلان ته قاضي صاحب سنڌ جو شايد واحد وزير اعليٰ هئو، جنهن پنهنجي دؤر  ۾ غريب، مسڪين ۽ پيرين اگهاڙن جا ڪم بغير ڪنهن لالچ جي ڪيا. سندس هٿ بلڪل صاف هئا هن ڪنهن به قسم جي ڪا ملڪيت ڪو نه ٺاهي.

(عوامي آواز، جاڳو، برسات، مهراڻ، هلچل، سنڌ، سچ)