ساڌو واسواڻي صاحب - ميمڻ عبدالغفور سنڌي

ساڌو واسواڻي صاحب [1879ع – 1966ع]

ميمڻ عبدالغفور سنڌي

سنڌ جو عظيم فيلسوف، صوفي منش ۽ سپوت عالم، پروفيسر ٿانورداس پٽ ليلارام واسواڻي صاحب 25 نومبر تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو هو. ڌڻيءَ طرفان ذهانت عطا ٿيل هئس، جنهن ڪري مختصر مدت ۾ اسڪول ۽ ڊي – جي – سنڌ ڪاليج جي تعليم کان مستفيض ٿي ايم – اي جي ڊگري حاصل ڪري ورتائين. پوءِ ڪلڪتي جي ميٽرو پوليٽن ڪاليج ۾ تواريخ ۽ انگريزي جو ليڪچرار مقرر ٿيو. جتان ترقي وٺي، لاهور جي ديالسنگ ۽ ڪوچ بهار جي وڪٽوريا ڪاليجن ۾ پرنسيپال جي عهدي تي وڃي رسيو. انهيءَ دوران پاڻ برلن ۾ ڪوٺايل دنيا جي مذهبن جي ڪانگريس ۾ هندستان پاران نمائندگي وٺي، تقرير ڪيائين؛ جنهن نتيجي واسواڻي صاحب کي هڪ اعليٰ مقام تي وڃي رسايو. انهن غريب معمولي خوبين جي عيوض، مهارا جا پٽيلا کيس، مهيندار ڪاليج جي پرنسيپال جي آڇ به ڪئي، جنهن کي پاڻ بروقت ٿڏي اچي سنڌ ۾ سهڙيو.

 

سنڌ جي هن مهاپرش جي علامانه شخصيت ؛ بين الاقوامي شهرت حاصل ڪري چڪي هئي سندس نام ۽ پيغام کان مشرف ۽ مغرب جا سمورا علمي ۽ فڪري ادارا بخوبي واقف هئا . سچ پچ ساڌو واسواڻي صاحب جي اعليٰ شخصيت سنڌين لاءِ فخر جو باعث هئي. پاڻ نه صرف علم ۽ فڪر جي عالم ۾ محور رهيو؛ بلڪ عقيدي جي آڌار تي دنيا جي تمام مذهبن جو تقابلي مطالعو ڪندي، نهايت تعميري ۽ صحتمند خيالات جو اظهار ڪيائين. اهو ئي سبب آهي، جو ساڌو صاحب جا اسلام ۽ پيغمبر اسلام، قرآن پاڪ ۽ خود خلفاءِ راشدين لاءِ ڪيل تقريرون ۽ رايا، علمي دنيا ۾ سند جي حيثيت رکن ٿا.

سندس تقريرن خواه تحريرن ۾ وحدانيت ۽ تصوف جو جاءِ بجاءِ سنگم نظر اچي ٿو. ٻي لفظن ۾ ائين کڻي چئجي، ته ساڌو صاحب، پريم ڀڳت هو، تنهن ڪري سندس هر لکڻيءَ ۾ بجليءَ کان گهٽ تاثير نه هو، جنهن کان يورپ جا نامور عالم ۽ فيلسوف به روحانيت ڏانهن راغب ٿي پيا.

ساڌو واسواڻي صاحب نه صرف عالم هو، بلڪ هڪ محب وطن سنڌي هجڻ سان گڏوگڏ، آزاديءَ جو متوالو به هو، اهوئي سبب هو، جو 1920ع کان ملڪ جي آزاديءَ خاطر خلافت تحريڪن توڙي ڪانگريسي مجلسن ۾ ڀرپور حصو ورتائين، انگريزن خلاف ”قطع تعلقات“ تحريڪ کي زور وٺائڻ ۾ ساڌو صاحب سڀني جو اڳواڻ بڻيو . پاڻ گانڌي صاحب جي ادارت ۾ نڪرندڙ ”ينگ انڊيا“ (young india) ۽ ”هريجن“ ۾ انقلابي لکڻ لڳو. انهيءَ سلسلي ۾ ”الوحيد“ (ڪراچي) سان به سندس ساٿ رهيو، جن ۾ قرآن پاڪ ۽ حديث جي روشنيءَ ۾ ثابت ڪري ڏيکاريائين ته ”انگريز سرڪار جي خلاف قطع تعلقات تحريڪ کي زور وٺائڻ مسلمانن جو مذهبي فرض آهي“.

پاڻ سوين ڪتاب سنڌي ۽ انگريزي زبانن ۾ قلمبند ڪيائين، جنهن ۾ اپائڻ هار جو جاءِ بجاءِ مفهون سمايل آهي . جنوري 16، 1966ع تي هندستان جي شهر پوني ۾ پر لوڪ پڌاريائين. حالانڪ ساڌو صاحب اڄ اسان وٽ موجود نه آهي، مگر سندس ڇڏيل تحريرون، اسان جي راه ۾ روشنيءَ جو ڪم ڏين ٿيون. سنڌ جي سرتاج صوفي شاعر، حضرت عبداللطيف ڀٽائي رح لاءِ وڏي عقيدت هيس. هڪ هنڌ چوي ٿو. اسين سنڌ ۾ پنهنجي شاعر جي شان جو قدر ڪرڻ نه سکيا آهيون .... انهيءَ ۾ شڪ ٿي نه ٿو سگهي، ته شيڪسپيئر پنهنجي قوم جو مايه ناز شاعر هو، مگر شاهه سائين رح نه فقط بلندي رکي ٿو، پر هو هڪ روحاني پيشوا به آهي؛ جنهن پاڻ سڃاتو آهي.“ ساڌو صاحب اجنتائن ۾ گهٽ ۽ صوفي درويش جي درگاهن تي زياده ويندو هو.

(1)– موجوده وقت ۾ هي ڪاليج ”وديا ساگر“ نالي سان سڏجي ٿو.

(1) – پروفيسر برٿ نالي هڪ آمريڪي سياح 1940ع ۾ لکيل پنهنجي هڪ سفرنامي ۾ ذڪر آندو آهي، ته جتي هندستان ۾ ٽي جايون : تاج محل (آگره) ، جامع مسجد (دهلي) ۽ اجنتا (ميسور) قابل، ديد آهن، اتي ٽن برک انسانن: رابيندر ناٿ ٽيگور، مهاتما گانڌي ۽ ساڌو واسواڻي صاحبن کي ڏسڻ پڻ ڀاڳ جي نشاني آهي.

(1)– ڪراچيءَ ۾ سڏايل وڏي ڪانفرنس ۾ کيس ”پريزيڊنٽ“ مقرر ڪيو ويو؛ جنهن ۾ پري پري کان آيل ملڪي مدبر : محمد علي جناح، مولانا محمد علي ”جوهر“ ، مولانا شوڪت علي، مهاتما گانڌي، اَبو الڪلام ”آزاد“ ، جواهر لعل نهرو ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌي صاحبان موجود هئا.

(1)– سندس ڪجهه ڪتابن جا نالا هي آهن.

(i) Idian Arise, (ii) Awake Yonng India, (iii) India Adventure, (iv) Indai ni Chains, (v) Secret of Asia, (vi) My Mother Land. (vii) Builders of Tomorrow & (viii) Aspostles of Tomorrow.

(2)– ”اجنتا“ ؛ ميسور ۾، جبلن اندر غاريون آهن، جن ۾ هندن جي ديوتائن جون پٿرن تي اڪريل خواه ڪاغذن تي ليڪيل تصويرون رکيل هونديون آهن.