سنئون ورائي سپرين، منهن جي مانڏي ڪن
ته رڳون سڀ رچن، تن ۾ تازائي ٿئي
....
نه ڪا جھل نه پل، سڀڪو پسي پرين کي.
**
هدايت منگي
هڪ بيباڪ قلم ڌڻي
آصف رضا موريو
هدايت الله المعروف
هدايت منگي منهنجي لاءِ تمام خاص ۽ وڏو نالو آهي جو هُو نه رڳو منهنجي گهڻ گهرئي
دوست عزيز منگيءَ جو والد آهي پر منهنجي ڳوٺ “سومر خان موريو جا گهر” المعروف “ڪوٽ
مرزا ڪالو” جي ويجهڙي پاڙيسري وستين“بگي ۽ ٻلهڙيجي” جي خمير ۽ ضمير مان جڙيل، منهنجي
ئي صحافتي ڪرت سان وابسته هڪ ايماندار ۽ مدبر قسم جو صحافي رهيو آهي، توڙي جو مان
اها ڊاڙ هڻڻ جي حيثيت ۾ ڪونه آهيان ته مان ذاتي طور تي ان کان گهڻو واقف رهيو
هوندم جو منهنجون ساڻس ٻه اڍائي اڻ پوريون ملاقاتون هيون جن جا ڌنڌلا عڪس ذهن جي ڪينواس
تان اڃان تائين محو ڪونه ٿيا آهن.
مهين جو دڙي جي ڳاڙهسري
مٽيءَ مان ڳوهيل وچولي قد وارو هي شخص جنهن جا گهنڊڙي وار هوندا هيا، سنهڙي چهبڪي
جسم تي متاري چال ڍال، پرڪشش نيڻ نقشن، خوش اخلاق، شگفته مزاج۽ گهڻ پاسي شخصيت
وارو هي سنڌي ڏاهو جنهن کي دنيا هدايت منگيءَ جي نالي سان سڃاڻي ٿي سوشاعر، ڪمپيئر،
ايڊيٽر، مضمون نگار، مترجم، انائونسر، ماڊيريٽر، ڊرامه نگار، ڊائريڪٽر، اداڪار، ڀٽائيءَ
جو پارکو، سنڌي راڳن جو ڄاڻو، مورخ، آثارِ قديمه جو ماهر، محقق، نقاد، صحافي، ڪهاڻيڪار،
مقرر، ناياب ڪتاب پڙهڻ جوشوقين وغيره جهڙي انيڪ خوبين سان ڀرجهلو،والي بال جو سٺو
کلاڙي ۽ ڪوڏي ڪوڏي جوڪوڏيو هوندو هيو پر سنڌ واسين ۾ سندس سڃاڻپ هڪ بهترين ۽ جاکوڙي
صحافي طور آهي جنهن کي لاڙڪاڻي جي تاريخ ۾ اهڙي سچي، کَري ۽ بهادر لکاري طور ياد
رکيو ويندو آهي جيڪو لکين ماڻهن طرفان سوچيندو هيو ته لکين ماڻهن طرفان ئي لکندو
رهندو هيو. هدايت منگي اديبن جي ان ٽهيءَ مان هيو جيڪي اڄ جي نام نهاد صحافين جيان
جٿا ٺاهي آواره گردي ڪرڻ، ذوق و شوق وڪڻڻ ۽ عياشي ڪرڻ کي آزاد صحافت سمجهڻ بجاءِ
ذاتي خلوص تحت معاشري کي انسانن جي رهڻ واسطي بهتر کان بهتر ماڳ بڻائڻ لاءِ
باهيندا، داهيندا ۽ جاکوڙيندا رهندا آهن.
هدايت منگيءَ جو
جنم ۱۸ آڪٽوبر ۱۹۴۶ع ڌاري ٻلهڙيجي ڳوٺ ۾ ٿيو جنهن جا اتريان اڀرندا ڪلها سنڌو ماٿريءَ جي سرموڙ
گادي مهين جو دڙو سان سلهاڙيل آهن. سندس وڏڙا اصلئون نئين ڏوڪري پراڻي لبِ دريا جي
انڳوٺاڻي وسندي “سخي شاهه جمال” جا رهاڪو هيا، جنهن جي گهڻي تڻي آباديءَ کي مختلف
دورن ۾ درياهه بادشاهه جون منهن زور موجون پنهنجي ڪروڌ سان پائيندي پائيندي موت
بکينديون رهنديون هيون. تنهن ڪري اها وسندي وقت سان گڏ ويران ٿيندي وئي ته اتان جيڪي
ماڻهو موت جي ميار کان بچيا سي بند پائي مختلف ڳوٺن ۾ وڃي آباد ٿيا، جن مان سماهبي
نالي هڪ ننڍڙي ڇوڪر پڻ هئي جنهن کي بند جي ڪپ تي آباد ٻلهڙيجي ڳوٺ جي هڪ دريا دل
همراهه لال بخش پيرزادو هنج وٺي ڌيءُ جيان نپايو ۽ وڏي ٿيڻ تي محمد سومر منگي سان
سندس وهانءُ ڪرائي، پنهنجو فرض پورو ڪيو. هدايت منگي ان محمد سومر جي وڏي پٽ غلام
الرسول جي اولاد منجهان هيو. جيڪو اڃان ٻن ٽن سالن جو مس هيو ته سندس والدين ٻلھڙيجيءَ
مان لڏي، ڀرسان اولهه جي هڪ ٻئي ڳوٺ بگيءَ ۾ وڃي آباد ٿيا.
ٻلھڙيجيءَ جي
درياهي لٽ ۾ ڪا ادبي، تدريسي، تاريخي، تهذيبي ۽ اخلاقي زرخيزي ته آهي ئي پر هن شهر
۾ جنم وٺندڙ ٻارڙن جي هڪڙي ٻئي خاصيت پڻ ٿئي ٿي جو هو پنهنجي ڪنن ۾ مولويءَ جي ڏنل
آذان ته هڪ دفعو ٻڌندا آهن پر ڀٽائي، سچل ۽ ساميءَ جو ڪلام پنهنجي وڏڙن کان روز ٻڌندا
آهن ۽ اهو سلسلو ماءُ جي هنج کان مٽيءَ واس پسڻ تائين هلندو آهي. تنهن ڪري ٻلهڙيجيءَ
جا ٻار جوان ٿيندي ئي پنهنجي لاءِ ڪنهن نه ڪنهن ادبي گس، لڏي ۽ لڳاءُ جو تعين ڪري
وٺندا آهن. هدايت منگي پڻ اهي سُتيون ننڍپڻ کان پئي پيتيون ۽ پندرهن سورهن سالن جي
الهڙ ڄمار ۾ ئي کيس پڙهڻ ڪڙهڻ سان تمام گهڻي دلچسپي پيدا ٿي جنهن وقت سان گڏ سندس
ادبي بلندپروازن جا افقي سلسلا آفاقي بڻائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
ان دور ۾ پنجين
جماعت کان پوءِ تعليم جون ٻه شاخون هونديون هيون جن مان هڪڙي شاخ ورنيڪيولر سنڌي
تعليم جا ست درجا هوندي هئي ته ٻيو انگريزيءَ جي ڇهين، ستين، اٺين، نائين ۽ ميٽرڪ
جو سلسلو هوندو هيو. سنڌي ٻهراڙين جا اڪثر شاگرد پنجين جماعت پاس ڪري سڌو سنئون سنڌي
ست اسٽينڊرڊ جا امتحان پاس ڪري نوڪري پاسي هليا ويندا هيا جڏهن ته ڪجهه شاگرد ستين
ڪچي کان پوءِ ستون فائينل پڻ پاس ڪندا هيا جيڪو تمام ڏکيو، معياري ۽ هڪ لحاظ کان اڄ
جي لفظ “ڪمپيٽيشن” جي امتحان جيان هوندو هيو. هدايت منگي پنجين جماعت جو امتحان ڳوٺ
ٻلڙيجيءَ مان پاس ڪري ورنيڪيولر تعليم لاءِ گورنمنٽ بوائز اسڪول ڏوڪري ۾ داخلا
ورتي جتان ۱۹۶۳ع ۾ ستئي اسٽينڊرڊ ايڪسٽرنل شاگرد طور پاس ڪيائين. ان دوران ورنيڪيولر تعليم جا ڪجهه مهينا گورنمنٽ
مڊل اسڪول ٿرڙي محبت ۾ پڻ پڙهيو هيو.
۱۹۶۷ع ۾ هدايت منگي لاڙڪاڻي جي گورنمنٽ ايليمينٽري ڪاليج آف ايجوڪيشن مان پي ٽي
سي پاس ڪئي. ۱۹۶۸ع ۾ شاهه لطيف اورينٽل ڪاليج قمبر مان “اديب سنڌي” ۽ ۱۹۷۰ع ڌاري ساڳي ڪاليج مان “عالم سنڌي” جا
امتحان پاس ڪيا. عالم ۽ اديب جا امتحان اصل ۾ پنجاب حڪومت وارن شروع ڪيا هيا ۽ اها
ڊگري سنڌ جي بورڊن ۾ ڪونه پڙهائي ويندي هئي پر سٺ ستر جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ سنڌ جي
بورڊن به پنهنجي ڪجهه ڪاليجن ۾ اديب سنڌي ۽ عالم سنڌي جا سينٽر کوليا هيا. ۱۹۷۰ع ۾ گورنمنٽ بوائز اسڪول ڏوڪريءَ مان ميٽرڪ
جو امتحان تنهن دور ۾ پاس ڪيائين جڏهن حيدرآباد بورڊ هوندو هئو. جيئن ته هدايت
منگي ان دور ۾ اديب ۽ عالم جا امتحان پاس ڪيا هيا جيڪي ٻارهين جماعت جي مساوي
ليکيا ويندا هيا تنهن کي بنياد ڪري هن ۱۹۷۳ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو مان بي اي پاس ڪئي هئي.
۲۳ نومبر ۱۹۶۴ع تي هدايت منگيءَ کي پرائمري ماستر جي نوڪري ملي. سندس
پهرين پوسٽنگ وارهه تعلقي جي هڪ پرائمري اسڪول ۾ ٿي هئي. ڏهن سالن کان پوءِ هدايت
منگي نوڪري ڇڏي صحافت جي دنيا ۾ پير پائي قلمي پانڌي ٿيو.۱۹۶۷ع ڌاري هدايت منگي جو وهانءُ مسمات زهره
بيگم نالي پنهنجي پڦاٽِ سان ٿيو جنهن مان کيس عزيز منگي، عبدالحفيظ، عبدالسعيد ۽
اسد علي نالي چار پٽن ۽ ٽن نياڻين جي اولاد ٿي.هدايت منگي آديسي قسم جو ايماندار،
فهميدو، نه جهڪڻو ۽ ارڏو ماڻهو هيو جنهن جي سموري عمر دل جي پاسباني ۾ توڙي جو ڪسمپرسي
واري حالتن ۾ گذريپر هن پنهنجي وشال ڪٽنب جي ڪٺن ذميدارين جي باوجودهلاڪي حالات
سان مڙس ماڻهو ٿي منهن ڏنو توڙي جو زندگيءَ جي زمرد ديوي کيس ڪڏهن به سک جو ساهه کڻڻ
ڪونه ڏنو.
هدايت منگي بيحد
انوکيون ڳالهيون ڪرڻ وارو دلچسپ، پڙهيل ڳڙهيل، دردن درمانن جي کوري مان پچي نڪتل،
چيڪي مٽيءَ مان ڳوهيل ۽ سورن سينچيل شخص هيو. سندس حسِ مزاح تمام شاندار هوندي هئي
جنهن سان ٻين کي ريجهائي کلائي کيرو ڪرڻ ۾ کيس ڪمال حاصل هوندو هيو. منهنجي ساڻس
پهرئين ملاقات ويهه پنجويهه سال اڳ دڙي محليلاڙڪاڻي ۾ ڳاڙهي بنگلي جي اتر طرف
موجود هڪ دوڪان ۾ ٿي هئي جتي سندس صحافتي دفترجي آفيس هوندي هئي. مان پڙهائيءَ
سانگي آيل ڳوٺاڻو ان آفيس واري رستي جي اوڀر ڏکڻ ۾ واقع حمل محلي ۾ پنهنجي ڀيڻيوئي
ادا غلام الرسول کجڙ جي گهر ۾ رهندو هيس.
هر روز شهر يا اسڪول ان رستي سان اچڻ وڃڻ ٿيندو هيو ان لاءِ هدايت منگيءَ
سان چار پنج دفعا ٻيهر به ملاقاتون ٿيون هيون جو ان دور ۾ به مون کي اديبن ۽
صحافين سان ملڻ جو شوق هوندو هيو. انهن
ملاقاتن جي ڌنڌلين يادن جون سرگوشيون اڃان تائين منهنجي ڪنن ۾ گونجنديون رهيون
آهن. سندسلطيفه گوئي، خوش اخلاقي، خوش طبعي ۽ ادبي گفتگو ته وسارڻ جوڳيون آهن ئي ڪونه.
هو جنهن محفل ۾ هوندو هيو ته محفل ڄڻ ته زعفران ٿي ويندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ته محفل
جو هي مور پاڻ کي به ڪونه بخشيندو هيو جو پنهنجي اديب عالم ۽ اديب فاضل واري ڊگرين
جي حوالي سان ٺٺول ڪندي “اديب جاهل” ۽ “اديب پاڳل” چئي پڙهيل جاهلن جي قلعي
لاهيندو هيو.
سندس زندگيءَ تي
طائراڻي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته هدايت منگي هر محاذ تان سدائين محنت ڪش،
شريف ۽ ڀلوڙ انسان ٿيڻ ۽ رهڻپئي چاهيو چاهي اهو محاذ قلمي هجي يا ادبي، ڳوٺاڻو هجي
يا شهري. ذاتي زندگي ۾ شرافت روايتي اديب
جي مثبت معيارن جو جيترو احساس هدايت منگي جهڙي محجوب صحافيءَ وٽ هوندو هيو اوترو
مون ڪنهن وٽ ڪونه ڏٺو سواءِ پنهنجي محبوب دوست شهيد شان ڏهر جي، جنهن جون کوڙ
ساريون خوبيون هدايت منگيءَ سان ميل کائينديون هيون، جو ٻئي ذري گهٽ ڳوٺائي هيا، ٻئي
جاڳو ۽ عوامي آواز ۾ ڪم ڪندا هيا، ٻئي وڙائتا هيا ته مانائتا قلم ڌڻي به واهه جا
هيا. هدايت منگيءَ ۾ ٻه صلاحيتون اتم هونديون هيون جن مان هڪ اها ته هو زندگيءَ جي
هرتلخ حقيقت کي مڃڻ جي همت رکندو هيو ۽ ٻي
اها ته منجهس اخلاقي فيصلا ڪرڻ جيطاقت پڻ هوندي هئي. هو رڳو دماغ سان نه پر پنهنجي
پوري حسياتي نظام سان سوچيندڙ لکاري هيو جيڪو انساني حيثيتن ۽ حقيقتن جي مطالعي جو
سدائين ڪوڏيو رهيو. شايد اهو ئي سبب آهي جو هن جي فنِ تحرير پڻ سندس تهه دار شخصيت
سان ميل کائيندڙ ۽ ويجهڙو لڳندو آهي.
مرده سنڌي سماج ۾
زنده شعور رکڻ وارو هدايت منگي هڪ اهڙو ادبي فنڪار هيو جيڪو زندگي ڀر انڌن جي شهر
۾ آئينا وڪڻندو رهيو ۽ جنهن جي ذاتي زندگي جهدِ مسلسل جي انتهائي ڪاوڙيل ۽ ڪاراٽيل
دنيا رهي جنهن ۾ سندس طرفان جيئڻ ۽ جي ڏيکارڻ جا حيلا،وسيلا ۽ بهانا ايترا ته آباد
ٿيل آهن جو سموهڻ تي سامونڊي طوفان جهڙا هيبتناڪ ٿي پوندا جن کي حوصلن جي هاڪار
سان هو زندگي ڀر ماٺاريندي، طوفانن جا سينا چيريندي هي ناکو سدائين ساڃاهه ۽ سرت
سان پنهنجيون ٻيڙيون ڪنڌيءَ لائيندو رهيو.
هدايت منگي سنڌي
ادبي سنگت ۽ ڳوٺ سڌار تنظيم جون شاخون پنهنجي ڳوٺ بگيءَ ۾ قائم ڪيون. جڏهن ته اتي
شاهه لطيف لائيبرري قائم ڪرڻ ۾ به اڳرو رهيو، جنهن ۾ هن پنهنجا سمورا جمع ڪيل ڪتاب
دان پڻ ڪيا هيا. ۱۹۷۰ع ڌاري سنڌي ادبي سنگت ڪراچيءَ جو ميمبر ۽
بعد ازان جوائنٽ سيڪريٽري پڻ مقرر ٿيو. ۱۹۷۵ع ۾ عوامي ادبي انجمن ڪراچيءَ جو ميمبر ٿيو. ۱۹۸۹ع ۾ سنڌي ادبي سنگت جي مهين جو دڙو شاخ جو
سيڪريٽري مقرر ٿيو،جڏهن ته ۱۹۹۰ع ۾ لاڙڪاڻو ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي جوميمبر ٿيو. مهين
جو دڙو آرڪيالاجيڪل، ڪلچرل اينڊ سوشل ويلفيئر سوسائٽي لاڙڪاڻو جو به جنرل سيڪريٽري
مقرر ٿيو.
۱۶ جون ۱۹۷۴ع ۾ هن صحافت جي دنيا ۾ پير پاتو ۽ روزاني هلال پاڪستان (سنڌي اخبار) ڪراچيءَ
۾ سب ايڊيٽر جي حيثيت سان داخل ٿيو، جتي کائنسمترجم ۽مضمون نگار جا ڪم پڻ ورتا
ويندا هيا.۱۹۸۹ع ۾ کيس اتر سنڌ جو بيورو چيف بڻايو ويوجنهن جو هيڊ ڪوارٽر لاڙڪاڻو هيو. ان
اخبار ۾ پنهنجي زندگي جا ارڙهن خوبصورت ۽ قيمتي سال ارپي ۳۰ جون ۱۹۹۲ع تي هدايت منگي هلالِ پاڪستان اخبار مان تڏهن
رٽائر ٿي ويو جڏهن شيخ سلطان ٽرسٽ طرفان ان اخبار جا حق ۽ واسطا اتي ڪم ڪندڙ
پورهيتن کي وڪڻي ڏنا ويا.
پنهنجي صحافتي ڪيريئر
دوران هدايت منگي ريڊيو پاڪستان، روزاني عوامي آواز اخبار (بيوروچيف لاڙڪاڻو)،
اردو اخبار جنگ گروپ وارن جي هفتي وار رسالي اخبارِجهان ڪراچي لاءِ (لاڙڪاڻي ۾
نمائندو)، ايف ايم ريڊيو لاڙڪاڻو، روزاني سنڌ ٽربيون ڪراچي (بيوروچيف لاڙڪاڻو) ۽
برسات رسالي ۾ ڪجهه وقت لاءِ اعزازي ايڊيٽر پڻ رهيو. ان کان علاوه روزاني سنڌي اخبار سنڌ، نئون
نياپو رسالو حيدرآباد، سوجهرو رسالو ڪراچي وغيره ۾ پڻ لکندو رهندو هيو. هدايت منگي
سڄي زندگي ادب ۽ صحافت جي دنيا ۾ ايندڙ نوجواننکي همٿائڻ جي سلسلي ۾ هڪ اداري جيان
هوندو هيو جيڪو ٿورڙي همت افزائي سان سيکڙاٽن جون پٺيون ٺپي کين جيئڻ جو اتساهه ڏيندو
رهندو هيو. هدايت منگي پنهنجي ادبي ۽ صحافتي زندگيءَ ۾ ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو،
انور پيرزادو، قربان پيرزادو، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي،
شمشيرالحيدري، بدرابڙو، فقير
محمد لاشاري، علي احمد
بروهي، محمد ابراهيم جويو ۽ سراج ميمڻ جو ڀلي ڀاڱي ٿورائتو رهيو جيڪي سندس استاد
به رهيا ته دوست، ساٿي ۽ هادي به.
هدايت منگي زندگيءَ
جو ڳچ حصو ريڊيو پاڪستان کي ارپيو جتي ريڊيو جا بهترين پروگرام سندس ڪريڊٽ تي هوندا
هيا، جيڪي عام و خاص ۾ چڱيرڙا مقبول هوندا هيا،۽ ٻڌندڙن جو هڪ وڏو هلڪو انهن
پروگرامن جي انتظار ۾ هوندو هيو جن مان خاص لطيف رنگ، انٽرويوز، رسالو، عوامي
آواز، روبرو وغيره هوندا هيا.
اڪبر الله آباديءَ
جي ٻارڙن جي اصلاح ۽ دلچسپي لاءِ لکيل شاعريءَ جو هدايت منگيءَ ترجمو ڪيو جيڪو ڪنهن
دور ۾ ڇپيو پڻ هيو، جنهن کان علاوه سندس زندگيءَ ۾ ڪوبه ڪتاب منظرِ عام تي ڪونه
آيو. سندس وڏي پٽ عزيز منگيءَ کي جس آهي جو پنهنجي والد جي ادبي ڪم کي سرجائي، سانڍي
۽ سموهي ڪتابي شڪل ڏياري رهيو آهي. ۲۰۱۷ع ۾ ۱۱۲ ورقن تي مشمل سندس ڪتاب “هاريا ويڄ مياس” اسان جي دوست
۽ قلمي ساٿي عيسي ميمڻ جي “سرسوتي ڪتاب گهر ڏوڪري” طرفان ڇپرايو ويو جنهن ۾هدايت
منگيءَ جون ۱۸ ڪهاڻيون ۽ آخري ۳۴ ورقن تي سندس شاعري ڏني وئي آهي.
اهڙيءَ ريت هدايت منگيءَ جو ٻيو ۲۴۰ ورقن تي مشتمل ڪتاب “سڀ پسندا پار” شاهه
عبدالطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام، ان جي سُرن جي تحقيق ۽ ڇنڊڇاڻ تي مشتمل سر ڪلياڻ کان سر
بلاول تائين پنجٽيهه مضمون آهن، جيڪو پڻ عيسيٰ ميمڻ سرسوتي ڪتاب گهر ڏوڪريءَ جي اڱڻ
تان ڇپائي پڌرو ڪيو آهي. ان کان علاوه به هدايت منگيءَ جي تخليقي تخيلات جا رهجي
ويل بيشمار ادبي گوشا ۽ ۽ فنونِ لطيفه جا سلسلا اڃان رستي ۾ آهن، جيڪي اميد آهي ته
سندس پونئير وقت سان گڏ اسان توهان لاءِ پڌرا ڪندا رهندا.
هدايت منگي هڪ سهڻو
سخن ور هيو، جنهنجو انداز بيان نهايت دلڪش هوندو هيو. مان ذاتي طور تي سندس
شاعريءَ جي ڀيٽ ۾ نثرنويسي ۽ مضمون نگاريءَ جي بهترين هجڻ جو قائل آهيان، جنهن ۾
مون کي سندس شاعريءَ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ دم خم نظر ايندو آهي. سندس نثرپارن ۾ خطابت هئڻ
سان گڏ مقصدي جذباتيت ۽ رنگين بياني دلچسپ هوندي آهي. سندس سٺي صحافي هجڻ ۾ پڻ
هدايت منگيءَ جي ادبي حيثيت، اندازِ فڪر و بيان جو وڏو عمل دخل آهي. هدايت منگيءَ
کي ۱۹۹۱ع آل پاڪستان نيوز پيپر سوسائٽي (اي پي اين ايس) وارن سنڌي زبان جي بهترين
رپورٽر جي ايوارڊ سان گڏ پنجاهه هزار روپين جو روڪ انعام ڏنو هيو جڏهن ته۱۹۹۶ع ۾ کيس ريڊيوپاڪستان لاڙڪاڻو طرفان بهترين
انٽرويو ڪندڙ جي ايوارڊ سان پڻ نوازيو هيو.
زندگي ڪيتري به ڪٺن
يا ڪارائتي هجي نيٺ سِر جا سانگا لاهي مسافرن کي ٿڪ ڀڃڻو ئي پوي ٿو. ۲۲ ڊسمبر ۱۹۹۹ع تي رات جو ڏهه لڳي ۳۰ منٽن تي هدايت منگي دل جي گهاتڪ دوري سبب دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو ۽ جسدِ خاڪيءَ کي سندس بگي ڳوٺ جي
پير حمل قبرستان ۾ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو. منهنجي خيال ۾ هدايت منگيءَ جهڙا ماڻهو
نه ڄمندا آهن نه ئي مرندا آهن پر اهي مالڪ طرفان مقرر ڪيل اهڙا آفيسر ٿين ٿا جيڪي ڌرتيءَ
جو دورو ڪرڻ ايندا آهن ۽ هتي جي حالتن جي رپورٽ ٺاهي واپس وڃي پنهنجي ڪارڪردگيءَ
جي رپورٽ پيش ڪندا آهن.
منگي صاحب سلڇڻو، سٻاجهو
۽ ڀلڙو ماڻهو هيو، جنهن جي زندگيءَ ۾ شرافت جي روايتي معيارن جي پاسداري سندس ادبي
ڪم جي حوالي سان گهڻي سگهاري هوندي هئي.
هي ”مجسم فن“ انسان پنهنجي انهن رپورٽن جي آڌارتي (جن کيسندس لکڻيون سڏيون ٿا)
اسان جي وچ ۾ اڄ به موجود آهي جو هو لفظن، محاورن ۽ اسلوبِ قلمڪاري سان پنهنجي
تحريرن کي موزون تصوير ڏيڻ ۾اهڙي ڪمال هنرمندي رکندو هيو جيڪا کيس رهندي دنيا
تائين سنڌ جي ادبي کيتر ۾ زندهه رکڻ جي صلاحيت رکي ٿي. سندس اهي قلمي ڪاوشون فني
جدوجهد جي اهڙي تمثيل جيان آهن جيڪي اخلاقي هئڻ سان گڏ گڻائتيون، معياري، اصلاحي ۽
فني پڻ آهن،سي هدايت منگيءَ جي مرتئي کان پوءِ به سندس ڄمار وڌائڻ ۾ اهم ڪردار ادا
ڪري رهيون آهن.
هدايت منگي
املهه انسان : سلسلو ۸۹
حفيظ چانڊيو
توڙي جو هاڻوڪي سنڌي صحافت بازار جو وکر بڻجي چڪي آهي، ۽
صحافي پاڻ کي ڪنهن سياستدان جي آشيرواد کي وڏي ڳالهه ۽ مهانتا سمجھن ٿا، پر حقيقت
۾ ان قسم جو رويو سنڌي صحافت لاءِ ڪاري ضرب مثل آهي، صحافيءَ جو خبر کي سڀني پاسن
کان جانچي هڪ سچي خبر ٺاهڻ هوندو آهي، پر اڄ جي نوي سيڪڙو صحافي سياستدانن جا وڪيل
بڻيل آهن، اهڙي صوتحال ۾ سنڌ جي غريب عوام جو ”صحافت“ جهڙي مقدس پيشي تا ويساهه ئي
کڄندو پيو وڃي. ماضي ۾ صحافي جي پيشي سان سچائيءَ خاطر جيلن جون عقوبتون به برداشت
ڪندا هئا، پر اڄ جو ”ڪُٽيءَ کائو مجنون“ ٿي پيو آهي، جنهن جي نظر پيشي جي سچائيءَ ڏانهن
نه پر پيٽ ڏانهن وڌيڪ آهي.
هُو، جنهن جي سڃاڻپ هڪ باصلاحيت صحافي، بهترين نثر نويس
۽ منفرد آرٽسٽ واري هئي، سو هو هيو هدايت منگي، جنهن جي خوش مزاجيءَ ۽ غيرمعمولي
ذهانت کي ڏسندي هر ماڻهو چاهيندو هو ته ساڻس دوستيءَ جو هٿ وڌائي سندس ساٿ ۾ سلهاڙجي
وڃي. ان ڳالهه کان شايد ئي ڪو انڪار ڪري ته هو نه صرف جديد صحافت جا بنياد وجهندڙ
هڪ بهترين استاد صحافي هو پر جادوئي آواز جو پڻ مالڪ هو، جنهن جو آواز جڏهن لهرن
وسيلي ماڻهن جي ڪنن تائين رسندو هو ته ماڻهو مٿس موهت ٿي پوندا ها، سندس اندازِ
بيان ڪمال جو هو.
هُو سنڌ جي ماڻهن کان وڇڙيو ضرور آهي پر اڄ به هُو پنهنجي
لکڻين ۾ زندهه جاودان آهي. هدايت منگيءَ کي نوجوانن کان وٺي سندن ساٿين ۽ قبيلي
وارن وساريو ناهي، هدايت منگيءَ جو جنم ۱۸ آڪٽومبر ۱۹۴۶ع تي هڪ نيڪ مرد ۽ ذهين استاد
غلام رسول منگيءَ جي گهر ۾ مھين جي دڙي ڀرسان ڳوٺ ٻلھڙيجيءَ ۾ ٿيو. سندس گهر اندر
سندس شفيق والد جي ڪري علمي ماحول هيو، جنهن چاهيو پئي ته سندس اولاد پڙهي لکي،
سندس سپنا سجايا ڪري، سو ان ڏس ۾ هن ابتدائي تعليم پنهنجي ئي والد استاد محترم
غلام رسول منگيءَ کان ورتي ۽ ناظره قرآن شريف، عربي، فارسي، سنڌي، جاگرافي توڙي
تاريخ جي علمن ۾ محنت سان ڪافي دسترس حاصل ڪري ورتائين ۽ سنڌي ورنيڪيولر فائنل
پنهنجي والد جي نگرانيءَ هيٺ خانگي طور پاس ڪري، فرسٽ اسٽئنڊرڊ ۾ گورنمينٽ هاءِ اسڪول
ڏوڪريءَ ۾ داخلا ورتي، جتي ساڻس گڏ پڙهندڙ ڇوڪرن جو سائيڪل جي ڪري ساڙ ۽ حسد جو
عنصر پيدا ٿي پيو ۽ هن کي اڪيلو ڏسي ڪري مار ڪڍي هئائون، جنهن ڪري سندس والد کيس ٿرڙي
محبت مڊل اسڪول ۾ داخل ڪرايو هو ته جيئن سندس پٽ پڙهي سندس اڌورن ارمانن کي مڪمل ڪري
پوري تر ۾ مثال بڻجي، پٺ تي پيل سندس ڳوٺاڻن لاءِ اتساهيندڙ مثال بڻجي ته جيئن هو
به جديد دور ۾ رهندي علم پرائين. گذريل ڪيترن ڏهاڪن کان سنڌي ادب ۾ تيزيءَ سان
اضافو ٿيو آهي، تن ۾ ڪهاڻي، ناول، سوانح عمري، سفرناما، شاعري پڻ اهم ۽ الڳ الڳ
باب آهن، سو شاعريءَ هجي يا کڻي نثر، سنڌ جي انهن ادب جي خدمتگارن جو ذڪر نه ڪرڻ
ساڻن وڏي بي واجبي هوندي، ڇاڪاڻ ته انهن آڌيءَ رات جو اٿي، قلم کي جنبش ۾ آڻي ڪاغذ
تي قلم کي گرمائي، پنهنجي وطن ۾ رهندڙ ماڻهن لاءِ گيت سرجيندي کين جيئڻ جو مقصد
طئي ڪري ڏنو، تخليقار هونئن به قومن جا غيرمعمولي فرد هجن ٿا جيڪي پنهنجي قوم مٿان
آيل مصيبتن ۾ بهترين حڪمت عملين جي جوڙجڪ ۾ ماهرانه رايا پيش ڪري سندن مددگار ثابت
ٿيندا آهن، انهن جي سرواڻي ڪندا آهن، سنڌي ادب توڙي صحافت ۾ هدايت منگيءَ جو نانءُ
کڄڻ سان، سندس گهڻ رخي شخصيت جو خاڪو اڳيان اچي ٿو وڃي، جنهن نه رڳو ادبي دنيا
اندر پنهنجي تخليقي پورهئي سان عام کي اجاريو هو پر هن صحافتي دنيا ۾ پير پائڻ سان
جديد صحافت جا بنياد پڻ وڌا هيا، گڏوگڏ هو لطيف سرڪار جو شارح پڻ هو، هن هميشه سنڌ
جي ماڻهن سان پيش ايندڙ معاملن کي اعلٰي ايوانن تائين ايمانداريءَ سان پڻ پهچايو،
سندس پيروي ڪندي سندس هڪ فرزند حفيظ صحافتي دنيا ۾ ساڳي جذبي سان ڪم ڪري رهيو آهي،
هدايت منگي هڪ جدوجهد جو عملي جدوجهد جو هڪ سهڻو نانءُ ۽ خوبصورت حوالو به آهي،
جنهن پنهنجي ڄمار ڌرتيءَ ڌڻين جي اهنجن کي ارپيندي پنهنجو سمجهيو ۽ هڪ مسيحا بڻجي،
سندن اهنجن ۽ ايذائن تي پها رکيا، هدايت منگي جڏهن صحافت جي ميدان ۾ پير پاتو ته
هن پنهنجي نت نون تجربن سان صحافتي ميدان ۾ سڌارا آندا ته جيئن نوجوان صحافين
منجهه لڪل صلاحيتون اجاگر ٿين ۽ سنڌي اخباري ادارن ۾ اهل ماڻهن جو اضافو ٿيئي،
سندس هلال پاڪستان ۾ لکيل ايديٽوريل اڄ به پڙهجن ته ائين محسوس ٿيندو ته اجهو ڪو
ليکڪ ٽيبل تان اٿي ويو آهي،جنهن ابن الوقت کي قوم سان ٿيندڙ ڪلورن تي ڪاوڙ کائيندي
کيس آئينو ڏيکاريو آهي، حقيقت ۾ هدايت جا لکيل مضمون ۽ ايڊيٽوريل ڌرتيءَ جي مسڪينن
جا وڪالت ناما ئي ته هيا، جنهن ۾ هن هميشه پنهنجي مارن جي محرومين، مايوسين ۽ ساڻن
ٿيندر ڏاڍ ۽ جبر خلاف آواز اٿاريو هو، هو پنهنجي مزاجن ۾ هڪ بي ڊپو، بي باڪ،
خوددار، ايماندار، کرو،انسان دوست، ماحول دوست، ملنسار ۽ خوش مزاج طبعيت جو مالڪ
هوندو هو، سندس گهڻ پاسائين شخصيت جا سڀ پاسا کير جهڙا اڇا ۽ اجرا آهن، ريڊيو پاڪستان
جي ڪمپيئر، صحافي، ڪهاڻيڪار ۽ شاعر طور هن جيڪو به ڪم ڪيو، سو درحقيقت ڀرپور ۽
مثالي هو، هلندڙ وقت ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ منجهيل ۽ پيچيدا پڻ آهي، انسان قيد و
بند جي صعوبتن ۾ اضطرابي ڪيفيتن ۾ مبتلا ٿي ڳورا قدم کڻندي، بي ساها قدم سندس بار
بڻجي ويل جيون کي ڳاري رهيا آهن، هر ماڻهو انفرادي زندگي گهارڻ ۾ مشغول آهي، ڪنهن
جو ڪنهن سان ڪو سروڪار ناهي، هر ڪو پاڻ کي خانداني، اصلي ۽ اعلٰي سمجهندي ٻين کي
نيچ ڏيکارڻ جي ڊڪ ڊوڙ ۾ مصروفِ عمل آهي ۽ انسانيت جا سڀ ليڪا لتاڙيندو ٿو رهي، اهڙين
حالتن کي ڏسندي جڏهن هدايت منگي جو پروفائيل پڙهجي ٿو ته هو هڪ اڏول ڪردار جي
حيثيت ۾ اسان کي نظر اچي ٿو، هو ريڊيو تي ادبي پروگرام ڪندي ڪڏهن به سطحي ڪم نه ڪيو،
پر هڪ تخليقار طور پنهنجي فن کي عبادت سمجهي فرض ادا ڪندو رهيو،هو پنهنجي هر شعبي
۾ غيرمعمولي ذهانت سان زميواريون نڀائيندو رهيو ۽ هڪ تخليڪار جي حيثيت ۾ هن هميشه
پروگرامن ۾ نت نوان لاڙا متعارف ڪرايا، نوجوان تخليقارن جا انٽرويوز رڪارڊ ڪيا جيڪي
اڄ به ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي جي ڊيوٽي روم ۾ قائم آڊيو ڪيسٽ لائبرريءَ ۾ محفوظ پيل
آهن،هدايت ريڊيو تي نوجوان تخليقڪارن جو ڪلام سندن آواز ۾ زباني محفوظ ڪيو، هن
سندن هڪ استاد وانگر سندن ادبي دنيا ۾ پڻ رهنمائي ڪئي، ۽ هڪ وڏو اتساهه بخشڻ سان گڏ
کين همٿايو، جيڪي اڳتي هلي سهڻين تخليقن سان ادبي پروگرامن ۾ پنهنجا گيت ۽ غزل
پراعتماد نموني ڳائيندي عوام منجهه پنهنجو نالو ڪمايو ۽ حيثيت ٺاهي ويا. هو ٻين
سان محبت ڪندڙ هڪ بي ضرر انسان هو، هدايت کي جيڪڏهن اسين صرف هڪ فرد چئون ته سندس
شخصيت سان بي واجبي ٿيندي ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي ذات ۾ فرد کان مٿاهون قد رکندو هو،
هو فرد نه پر ادارو هو، جنهن جي محنتن ۽ مخلصاڻين ڪوششن جي ڪري ڪيترن منجهيل
نوجوانن کي جيئڻ جي جستجو ملي، ھدايت منگي صاحب ڪڏهن به پنهنجي خواهشن کي ٻين جي
خواهشن مٿان نه مڙهيو، هو موهين جي ماڳ جو دراوڙ هو، جنهن سمبارا جي ڇير جو ڇمڪو ٻڌي،
وطن جي آجپي ۽ خوشحاليءَ ڪارڻ جيئڻ پئي چاهيو، سندس زندگيءَ جو مرڪز سنڌ هئي، هو
سراپا سنڌ هو، هن سنڌ جي ڪيس وڙهندي موت کي مات ڏئي ڇڏي هئي، موت سان سندس ازلي
رشتو هو، هن حياتيءَ کي بامقصد گذاريندي پنهنجا گس ۽ گهاڙيٽا ٺاهيا، هو هڪ آدرشي
انسان سان گڏوگڏ هڪ مهذب ۽ مخلص انسان هو، جنهن سنڌي ماڻهن لاءِ محبتن جا ميلا
مچايا، جنهن ۾ پيار ۽ پنهنجائپ جي پيغامن سان صدين جا قصا ۽ ڪهاڻيون شامل هيون.
تازو هدايت منگيءَ جي فرزند اسان جي دوست عزيز منگي، سندس قلمي پورهيو ڪتابي شڪل ۾
آندو آهي، جنهن ۾ نثر ۽ شاعري شامل آهي، مون کيس مبارڪباد ڏيندي پڇيو هو ته هدايت
صاحب جو پورهيو ايترو ئي آهي ته وراڻيوهئائين ته يار! مسڪيني واري عالم ۾ هو مسواڙ
جي جڳهن ۾ رهيا، لڏ پلاڻ ۽ برساتن سبب سندن گهرن ۾ پيل بي ترتيب ٻاچڪا جن ۾ سندن
والد جو لکيل مواد هو، سو ضايع ٿي ويو آهي، جيڪو هٿ آيو، تنهن کي ترتيب ڏئي ڪتاب
آندو آهي، هدايت منگيءَ پنهنجي پوري ڄمار خوددار ٿي گُذاري هئي، هو هڪ بي ڊپو
انسان هو، ڌرتيءَ جي هن جهونجهار کي زندگيءَ کان وڌيڪ پنهنجي مارن جي بهتر جياپي
جي اڻ تڻ هوندي هئي، جنهن جي ڪري هو ايڊيٽر اسڪرپٽ دوران ڪيترائي ايڊيٽوريل لکيا
جن ۾ هن سرڪار نامدار کي سندن مڪروهه چهرو پسائيندي کين شرمايو ته هو اي سي وارن ٿڌن
هالن ۾ سڪون واري زندگي گهاري رهيا آهن ۽ سنڌ جا ڏتڙيل ماڻهو گرنهن گذر لاءِ
پريشان حال جيون گهاري رهيا آهن، هي وقت جنهن ۾ پاڻ ساهه کڻون ٿا، تنهن ۾ هر ماڻهوءَ
جي چهري تي عجيب قسم جو اڻ ڏٺو خوف طاري آهي، ميلن ۽ ملاکڙن ۾ هر انسان پاڻ کي اڪيلو
ڀانئي رهيو آهي، جڏهن ته اهڙي ڳڻتين ۾ ڳتيل دور ۾ هدايت منگيءَ جو اولاد پنهنجي
والد جي ڪيل پورهئي کي سالن پڄاڻان “هاريا ويڄ مياس” جي نالي سان ڪتاب سهيڙي اسان
آڏو آڻي رکيو ته اها سندس شاندار تربيت جو ئي نتيجو چئبو جو دنيا جي غمن، ڏکن ۽ ڏاکڙن
کي پاسي تي رکي علم ۽ ادب سان پيار ڪندڙ سندس اولاد سنڌي ادب ۾ واڌارو ڪندي هڪ ڪتاب
جو اضافو ڪيو آهي ، هدايت منگيءَ جنهن دور ۾ صحافت جي دنيا ۾ پير رکيو، ان زماني ۾
ته سائنس ايتري ترقي ٿوڙئي ڪئي هئي، هنن ته ڪجهه نه هجڻ باوجود وڏي محنت سان
پنهنجو نانءُ روشن ڪيو، اڄڪلهه ته صحافت جو سج ئي اُلهي چڪو آهي، ڇاڪاڻ ته الائي ڪيترا
صحافت جا وڏا وڏا نالا آهن جن جون خبرون سندن سب آرڊيننٽ پيا لکي ادارن ڏانهن اماڻيندا
آهن، آنڱوٺي ڇاپ ماڻهو اخبارن جا مالڪ بڻيو ويٺا آهن، اخبارون ايڏيون سستيون ٿي
ويون آهن، جو واپاري قسم جا ماڻهو جن کي اخباري ادارن جا مالڪ بڻيو ويٺا آهن، کين
اخبار جي حرمت کان بي خبر بڻيل آهن، هن دور جي ماڻهن ته اخبارن کي پنهنجي پروجيڪيشن
جو ذريعو سمجهندي سچ کي لڪائيندي ڪوڙ کي پروان چاڙهي ڇڏيو آهي، صحافتي صلاحيت هجي
نه هجي، هتي ڪڪڙ کپائيندڙ ۽ حجامڪو ڪم ڪندڙ ماڻهو سينيئر صحافي بڻيا ويٺا آهن، اهو
صحافتي دنيا جو الميو ناهي ته ٻيو ڇا آهي، جڳاڙي قسم جا ماڻهو يا وري پيشه ور ڏوهارين
جو هاڻي صحافتي لڏو گهاٽو ڇانورو بڻجي چڪو آهي، اهڙي صورتحال ۾ آءُ سمجهان ٿو ته
هدايت منگيءَ، ف.م لاشاريءَ کان انور پيرزادي تائين صحافين جا روح احتجاج ڪندا
هوندا. هن جديد دور ۾ انيڪ اهڙا به ماڻهو آهن جيڪي ٻين جي لکيل رپورٽن ۽ مضمونن تي
هٿ ڌوئي مڇ کي مروڙو ڏيئي پاڻ جيئارن ٿا پيا جيڪا اصولي طور تي ادبي بدديانتي تي
مبني ۽ هڪ ڪريل حرڪت ۾ شمار ٿئي ٿي. هدايت منگيءَ جو صحافتي ڪم، ادبي ڪم، ريڊيو
وارو ڪم يا سندس سماجي پاسو نهايت وزنائتو آهي، هو مسلسل جدوجهد ۾ يقين رکندڙ ڇا
ته شخص هيو، سندس وڇوڙي کان هڪ ڏينهن اڳ جو قصو آهي ته هو معمول مطابق ريڊيو پاڪستان
لاڙڪاڻو تي “شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ” تي پروگرام رڪارڊ ڪرايو جيڪا سندس فرض
شناسيءَ سان گڏ لطيف سان اٽيچمينٽ جو هڪ اهڙو مثال هو جيڪو ورهين پڄاڻان به ڪو نه ٿو
وساري سگهي، هدايت منگي پنهنجي رشتن کان يار دوستن سان هڪ وفادار انسان طور رهيو،
هن پنهنجي پوري ڄمار ۾ ادارن کان ماڻهن تائين معنيٰ ته هن هر هڪ سان وفا ڪئي هئي، ڪهڙي
خبر ته ۲۲ ڊسمبر ۱۹۹۹ع تي کيس دل جو سور پوندو ۽ دل جي بي وفائيءَ ڪري ويٺي ۽ ساڻس ساهن ساٿ وڌيڪ
نه ڏنو.
(حفيظ چانڊيو جي فيسبڪ ٽائيم وال تان ۲۸ نومبر ۲۰۲۱ع تي
کنيل)
هدايت منگي!
(سنڌي ادب جو سر موڙ ڏات ڌڻي)
فقير محمد سنڌي
ڏاهــا ڏھ ڏاتــار، ٻــاري ڏيـئا
ڏات جا،
سورنهن سينگار، ڪرائن ٿا ڪڇ کي.
محبت، خوشبو وانگر هوندي آهي، جا
نه نظر ايندي آهي نه ٻُڌي ويندي آهي، بلڪ محسوس ڪئي ويندي آهي. فرد کي پنھنجي سڃاڻپ
لاءِ سماجي سرگرمين ۾ ضم ٿيڻ کان پوءِ ئي محبت جي فتح حاصل ٿيندي آهي، جا ديرپا ان
جي قوم محسوس ڪندي رهندي آهي. اهڙو ئي عروس نو بھار سنڌي ادب جو سرموڙ ڏات ڌڻي: هدايت
منگي، غلام رسول منگيءَ جي گهر مھين جي دڙي لڳ ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ ۾ ۱۸-آڪٽوبر ۱۹۴۶ع تي جنم ورتو. هدايت منگيءَ کي
ننڍپڻ کان شعور جي لاٽ پنھنجي گهر مان ئي وراثت ۾ ملي. شروعاتي تعليم پنھنجي والد وٽ
ئي حاصل ڪئي. زندگي پنھنجي جوڀن تي ايندي وئي، هدايت منگي کي دنيا جي خبرچار ملندي
وئي، پنھنجي سفر کي اڳتي وڌائيندي ۱۹۶۳ع ۾ سنڌي
ورنيڪيولر پاس ڪئي. ۱۹۶۸ع تي
شاھ لطيف اورينٽل ڪاليج قنبر مان اديب سنڌي ۽ ساڳئي هنڌان ۱۹۷۰ع ۾ اديب عالم جو امتحان پاس ڪيائين. مئٽرڪ خانگي طور ۱۹۷۰ع ۾ حيدرآباد بورڊ ۽ بي اي سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري مان ۱۹۷۳ع ۾ پاس ڪيائين. هيءُ سماج محنت واري انسان کي آسانيءَ سان رستو راھ هموار ڪري
ڏيندو آهي. اهڙيءَ طرح هدايت منگي مسلسل محنت ۽ جدوجھد ڪري نيٺ اچي ۱۹۶۴ع تي پرائمري استاد مقرر ٿيو.
قاضي نذر الاسلام جي چوڻي ياد اچي
وئي آهي ته، زمين انهن جي ملڪيت آهي، جي محبت سان کيس پنھنجو اجهو ۽ آسرو سمجهن ٿا
۽ پوءِ زمين به پنھنجو پاڻ انهن جي ئي حوالي ڪري ڇڏيندي آهي. معاشري جا اڏيندڙ ڪڏهن
به هڪ هنڌ ڪونه بيھندا آهن، پنھنجي زندگي مسلسل جدوجھد ۾ ئي گذاريندا آهن، جيئن هدايت
منگي پنھنجي سوچ جو پاسو ورائي جُون ۱۹۷۴ع تي ڪراچيءَ
مان جاري ٿيندڙ اخبار روزاني ”هلال پاڪستان”۾ سب ايڊيٽر ڪم ٽرانسليٽر طور نوڪري شروع
ڪيائين. ان وقت ناميارو اديب ۽ ڏاهو سراج الحق ميمڻ هلال پاڪستان جو ايڊيٽر هيو، هدايت
منگي ترقي ڪندو سينئر سب ايڊيٽر ۽ سکر، حيدرآباد توڙي لاڙڪاڻي ۾ بيورو چيف رهيو. اخباري
دنياجي سفر ۾ هدايت منگي روزاني خبرون لکڻ سان گڏ ڪيترا ئي آرٽيڪل ۽ فيچرس به لکندو
رهيو. نيوز ليٽرس ۽ ڊائريون لکڻ جو رواج پڻ هن وڌو. دنيا جي شعور کان واقفيت حاصل ڪري،
”وجود”جھڙو خوبصورت نظم تخليق ڪيو:
”وجود“
منھنجو وجود جيڪڏهن چئين ٿو ته
تنھنجي
ئي آهي تخليق،
ته تون ڀُليو آهين. . . . . . !
مون ته توکي
هزارين سال اڳي،
ڌنڌلي تصور ۾ جوڙي ٺاهي
۽ تخليق ڪري
هيڏو مانائتو وجود ڏنو
۽ هاڻ تنھنجي وجود کي
ڊاهي وڌو اٿم،
ڇو ته، مان ئي ته
اصلي خالق آهيان. . . . . . . .
. . . !
هدايت منگي سنڌي ادب جي نرالي
شخصيت هيو جيڪو هڪ ئي وقت گهڻ پاسائي شخصيت سان گڏ دنيا جھان کي پڙهي ڪري پنھنجا
اصول جوڙي، جيڪي صحافت ۽ ادب جي ميدان ۾ پائيدار نموني سان سڀني جي سامھون آهن. معاشري
جي اندر ذهني ڪٽرپڻي کي هدايت منگي پنھنجي ڪھاڻي ”نقشو”۾ آسانيءَ ان مت ڀيد ۽ ذهني
ڪٽرپڻي کي اکرن جو روپ ڏنو. هدايت منگيءَ جون ڪھاڻيون سئو سيڪڙو معاشري جي عڪاسي ڪن
ٿيون. سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته، ”سرمو ته سڀ ڪا پائي پر اک اک جو ڦير“. هدايت منگيءَ
جي اکين ۽ ذهن ۾ سنڌي ادب جو رڳو جمال ئي جمال ٿو نظر اچي، پرجنھن جون اکيون خوبصورت
هونديون آهن، ان جي پوري شخصيت خوبصورت لڳندي آهي. هدايت منگي جي ذهن جو جمال اوهان
ان جي ڪھاڻي ”نقشو”۾ پسي سگهو ٿا.
”نقشو“
”چاچا! مسجد جو نقشو ليڪرائي آيو
آهيان“
”چڱو ڪيئي پٽ! هيڏي ته ڪر ڏسان،
پر بيھه ته وضو ساري اچان، ايئن، مسيت شريف جي نقشي کي هٿ لائڻ به صحي ڪونهي. “
”پر چاچا. . . . . !“
ابا ٻه منٽ ڪل لڳندا وضوءَ سارڻ
۾، ڪھڙي اچي تڪڙ لڳي اٿئي“
پنجن منٽن کانپو ءِ.
”ابا هي ته ڏاڍو ڀلو ڪم ڪيو اٿئي،
واھ جي مسيت شريف ٺھندي. اصل ڳوٺ ۾ گلاب جي گل وانگر ٽڙي بيھندي. . . . پر هن نقشي
ليڪائڻ تي ڏوڪڙ گهڻا لڳا اٿئي؟“
پنھنجو هڪ دوست انجنيئر هو، تنھن
کان مفت ۾ ٺھرايو اٿم. . . . “
”ڪھڙو انجنيئر. . . . . ؟“
”چاچا، هو اشوڪ ڪونهي، ڌرمداس جو
پٽ؟“
”اشوڪ”جو نالو ٻُڌندي ئي وڏيرو
تپي باھ ٿي ويو ۽ پنھنجي پِڪُنِ ڀريل وات سان گار گند به ڪري رهيو هو. اشوڪ جي ٺاهيل
نقشي کي بلڪل نامنظور ڪري ڇڏيو.
هدايت منگيءَ جون ڪچھريون ڏاڍيون
مزيدار ۽ معلوماتي هونديون هيون. سندس لطيفا ۽ ٽوٽڪا ٻڌائڻ جو انداز ايترو ته اثرائتو
هو جو بخيل ۾ بخيل ماڻهو به کِلَ نه روڪي سگهندو هو. لسنِـنگ (ريڊيو ٻڌڻ) جي دور ۾
مون هدايت منگيءَ کي ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي تي پروگرام ”اوهان جو خط پھتو”۾ خط لکيو،
خط ۾ شروعاتي جملا ئي اهي لکيم ته ”ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻو لڳي ٿو ته مڇي مارڪيٽ ٿي
ويو آهي. “هدايت منگي جواب ڏيڻ ۾ دير ئي ڪو نه ڪئي، ”ها ادا فقير محمد! مون کي به
لڳي ٿو ته ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻو واقعي ئي مڇي مارڪيٽ ٿي ويو آهي. “هڪ ڏينھن ريڊيو
پاڪستان لاڙڪاڻي جي سيڪيورٽي رو۾ ويٺو هئس، هدايت منگي اچي پھتو، ڪچھري ٿي ڪنھن ڳالھ
تي ”ڪبير داس”جو قول سھڻي نموني سمجهاڻي طور پيش ڪيائين.
”جيڪڏهن توهان جون ٻئي اکيون سلامت
آهن، تڏهن هڪ اک واري تي اعتراض نه ڪريو، شايد هو توهان کان وڌيڪ نظر رکندو هجي. “.
هدايت منگي زندگي کي حقيقت جو
روپ ڏنو پرجوش ٿي سنڌي ادب جي خدمت ڪئي. تڏهن ته ۱۹۹۱ع ۾ APNS پاران هدايت
منگيءَ کي علائقائي زبان (سنڌي) جو بھترين فيچر رائيٽر جو ايوارڊ ڏنو ويو. ۱۹۹۲ع ۽ ۱۹۹۳ع ۾ عوامي آواز اخبار ۾ لاڙڪاڻي
ضلعي لاءِ بيورو چيف طور پنھنجيون خدمتون سرانجام ڏنيون. يوسف شاهين جي ادارت ۾ نڪرندڙ
انگريزي اخبار Daily Sindh Tribune ۾ پڻ ساڳئي حيثيت سان خدمتون سرانجام ڏنائين.
هدايت منگي ريڊيو پاڪستان جي سٿ
سان گهڻو وقت سلهاڙيل رهيو. ۱۹۷۰ع واري
ڏهاڪي کان وٺي ڪراچي، حيدرآباد ۽ خيرپور تان مختلف پروگرام ڪيائين. هدايت منگي پنھنجي
سوچ کي پاڻيءَ جي ڦڙن وانگر صاف ۽ شفاف رکيو، تڏهن سنڌي ادب لاءِ شاندار ڪھاڻيون، شاعري،
ترجما، تنقيدي مضمون ۽ تبصرا ادب جي حضور ۾ پيش ڪيا. هدايت منگي، شاھ لطيف جي شاعريءَ
جو پارکو، پنھنجي ثقافتي ۽ آثار قديمن سان دل ۽ جان سان عشق ڪيو، موسيقي ۽ راڳ رنگ
جي محبت هن جي نس نس ۾ شامل هئي.
۱۹۹۵ع ۾ ريڊيو
پاڪستان لاڙڪاڻي جو قيام عمل ۾ آيو ته هدايت منگي اُتي به پنھنجي فن جا جوهر ڏيکاريا،
ڪافي مقبول پروگرام ڪيا، جنھن جي ڪري هدايت منگيءَ کي بھترين انٽرويوئر جي ايوارڊ
سان نوازيو ويو.
هدايت منگيءَ جو آواز ڳرو ۽ اُچار
تُـزُ هوندا هئا، پنھنجي سڄي زندگيءَ جدوجھد ۾ گذاريائين. موت به اٽل آهي، هر ڪنھن
جي سِرَ تي اچڻو آهي. انهيءَ موت ۲۲ ڊسمبر ۱۹۹۹ع تي هدايت منگيءَ کي به پنھنجي
هنج ورتو. هدايت منگي جي آخري آرامگاھ مھين جي دڙي جي اولھ ۾د ادو ڪئنال جي سڄي ڪناري
تي قائم ڳوٺ بگيءَ جي پير حمل واري قبرستان ۾ آهي. هدايت منگيءَ کي ڀيٽاطور ڀٽائي
سرڪاري جو هي بيت:
محبت پائي مَنَ ۾، رَنڊا روڙيا جن،
تن جو صرافن، اڻو توريو اگهائيو.
(ڪاپائتي)
(روزاني ارادو لاڙڪاڻو ۾ ۲۲
ڊسمبر ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)
هدايت منگي
عبدالحفيظ حيميم
ٻاويھ ڊسمبر منهنجي بابا هدايت
منگي جي ورسي جو ڏينهن آهي، ۲۲ ڊسمبر ۱۹۹۹ع تي بابا هن فاني دنيا مان لاڏاڻو
ڪري ويو، اسان کان بابا ڪڏهن ناھي وسريو ۽ ساه جي آخري لڙهي تائين ياد رهندو. I Love you Baba.
اڄ جڏهن
اوهان جي بُٺيءَ تي بيهي
فاتحه پئي پڙهي
ايئن پئي محسوس ڪيو
ڄڻ مان پنهنجي قبر تي بيھي
پنهنجي لاءِ پيو فاتحه پڙھان
۽ دل ڪڍيو ته ڪاش بابا اچي
منهنجي قبر تي فاتحه پڙهي
منهنجي لاءِ دعا گهري
مغفرت جي بخشش جي
جنت الفردوس ۾ مقام عطا ٿيڻ جي
گهر ڀاتين لاءِ صبر ۽ صدمي سهڻ
جي
ڇاڪاڻ ته بابا گذريل ۲۲ سالن ۾ ڪو اھڙو
ڏينهن ناھي گذريو
جنهن ڏينهن اوهان ياد نه آيا
هجو
ھر ڏينهن ائين محسوس ڪيو آهي ته
اوهان ڪنهن اھڙي سفر تي ويا آهيو
جتان موٽي ضرور ايندئو
ايئن ڪڏهن به دل قبول ناهي ڪيو
ته توهان وفات ڪري ويا آهيو
اڄ محسوس ڪيم ته
مري مان ويو آهيان
ھيءَ قبر منهنجي آھي
۽ ان قبر کي اوهان جي اچڻ جو انتظار
آهي
ڇاڪاڻ ته بابا
ھاڻي ڪو ڏيئو ٻري ٿو ته
سوجھرو محسوس نه ٿو ٿئي
۽ روشنيءَ ۾ ڀي گگھ اوندھ ٿي لڳي
ڇاڪاڻ ته بابا ھاڻي ڪنهن پاڇي ۾
ڀي
تکي اس جيان جلندو رھندو آھيان
ڇاڪاڻ ته بابا ماڻهن جي ھجوم ۾ ڀي
پاڻ کي اڪيلو ٿو ڀائنيان
ڇاڪاڻ ته بابا
اوهان جي ھوندي
ڪنڊا چڀندا ھئا
۽ ڌڪ لڳندا ھئا
پر درد محسوس نه ٿيندو ھئو
اڄ درد کٽڻ جو نالو نه ٿو وٺي
ڪڏهن اچو منهنجي هن قبر تي
منهنجي لاءِ نجات جي دعا گهرجو
منهنجي لاءِ فاتحه پڙھجو. . . .
هن قبر ۾ مان آهيان
هن قبر ۾ مان آهيان
اوهان ناھيو. . .
(عبالحفيظ حيميم جي فيسبڪ ٽائيم
وال تان ۲۲ ڊسمبر ۲۰۲۱ع تي کنيل)
ھدايت منگي
مختصر تعارف
عبدالحفيظ حيميم
هدايت الله منگي نامياري استاد
۽ عالم غلام الرسول منگيءَ جو ٻيو نمبر پٽ هُئو. پاڻ مُهين جي دڙي لڳ ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ
۾ ۱۸هين آڪٽوبر ۱۹۴۶ع تي پيدا ٿيو.
هدايت الله منگي، جنهن جو قلمي
نالو هدايت منگي ۽ هيميم هيو، شروعاتي تعليم پنهنجي والد وٽ ئي حاصل ڪيائين. ۱۹۶۳ع ۾ هن سنڌي ورنيڪيولر فائينل پاس ڪئي، ۱۹۶۸ع ۾ شاھ لطيف اورينٽل ڪاليج قنبر مان اديب سنڌي ۽ ساڳئي هنڌان ۱۹۷۰ع ۾ اديب عالم جا امتحان پاس ڪيائين. مئٽرڪ خانگي طور ۱۹۷۰ع ۾ حيدرآباد بورڊ مان ۽ بي-اي سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري مان ۱۹۷۳ع ۾ پاس ڪيائين.
هدايت منگي۲۳ هين نومبر۱۹۶۴ع تي پرائمري استاد مقرر ٿيو. هُو
شروعات کان ئي ذهين ۽ هوشيار شاگرد هو ۽ پاڻ کان وڏن شاگردن کي سندن ڪورسز ۽ امتحانن
۾ تياري ڪرائيندو هو. پاڻ ۱۹۶۴ع کان جُون
۱۹۷۴ع تائين پرائمري استاد طور تعليم
کاتي ۾ خدمتون سرانجام ڏنائين. پوءِ ۱۶هين جُون۱۹۷۴ع تي ڪراچيءَ مان جاري ٿيندڙ اخبار روزاني هلال پاڪستان ۾ سب ايڊيٽر- ڪم-ٽرانسليٽر
طور نوڪري شروع ڪيائين. ان وقت ناميارو اديب ۽ ڏاهو سراج الحق ميمڻ هلال پاڪستان
جو ايڊيٽر هيو. هدايت منگي ترقي ڪندو سينئر سب ايڊيٽر ۽ سکر، حيدرآباد توڙي لاڙڪاڻي
۾ بيوريوچيف رهيو. هو اخبار لاءِ روزاني خبرون لکڻ سان گڏ ڪيترا ئي آرٽيڪل ۽ فيچرس
به لکندو رهيو. نيوز ليٽرس ۽ ڊائريون لکڻ جو رواج پڻ هن وڌو.
۱۹۹۱ع ۾ APNS پاران هدايت منگيءَ کي علائقائي
زبان (سنڌي) جو بهترين فيچررائيٽر جو ايوارڊ ڏنو ويو. ۱۹۹۲ع ۾ جڏهن هلال پاڪستان اخبار شيخ سلطان ٽرسٽ وڪرو ڪري ڇڏي ته هدايت منگيءَ
کي ٻين ڪجھ ملازمن سميت رٽائر ڪيو ويو. پوءِ هو ۱۹۹۲ع ۽ ۱۹۹۳ع ۾ عوامي آواز اخبار ۾ لاڙڪاڻي
ضلعي لاءِ بيوريوچيف مقرر ٿيو. نامياري صحافي ۽ شاعر يوسف شاهين جي ادارت ۾ نڪرندڙ
انگريزي اخبار DAILY SINDH TRIBUNE ۾ پڻ ساڳئي حيثيت سان خدمتون سرانجام ڏنائين. ۷۰ع واري ڏهاڪي کان وٺي ريڊيو پاڪستان ڪراچي، حيدرآباد ۽ خيرپور تان مختلف
پروگرام ڪيائين. ۱۹۹۵ع ۾ ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي جي
قيام کان وٺي پنهنجي وفات تائين انائونسر، ڪمپيئر، ماڊريٽر ۽ انٽرويوئر طور پنهنجي
صلاحيتن جو ڀرپور مظاهرو ڪيائين. ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي تي سندس پروگرام رسالو، روبرو،
لطيف رنگ، عوامي آواز، ريڊيو هيلپ لائين، انٽرويوز ۽ ٻيا کوڙ پروگرام ڏاڍا مقبول ٿيا.
اتي کيس بهترين انٽرويوئر جي ايوارڊ سان به نوازيو ويو.
هدايت منگيءَ صحافت سان گڏ ادب
۾ به پاڻ موکيو. ۷۰ع واري ڏهاڪي کان ئي سندس شاعري،
ڪهاڻيون، ترجمان، تنقيدي مضمون، تبصرا سنڌ جي مشهور رسالن ۽ اخبارن ۾ شايع ٿيندا رهيا.
هو شاھ لطيف جي شاعريءَ جو وڏو پارکو هو. ثقافت ۽ قديم آثارن جي علم تي عُبور حاصل
هئس. موسيقي ۽ راڳ رنگ جي تمام سٺي ڄاڻ رکندو هو. استاد منظور علي خان کان سنڌيءَ
۾ ”خيال”هِن ئي ڳائرايو ۽ اهو ئي سندس پسند جو راڳ به هو.
سندس آواز ڳرو ۽ اُچار چِٽا ۽
تُزُ هوندا هئا. هو هميشه کلمک ۽ ڪچهرين جو مور هوندو هو. سندس سموري زندگي جدوجهد
۽ ڪوشش ڪندي گذري.
ڪراچيءَ ۾ نوڪريءَ دوران نومبر ۱۹۸۸ع ۾ پهريون ڀيرو دل جو عارضو ٿيس، انهيءَ دل جي بيوفائيءَ ۲۲هين ڊسمبر ۱۹۹۹ع تي سندس آخري ساھَ کسي ورتا. هدايت
منگي مُهين جي دڙي جي اولھ ۾ دادو ڪئنال جي سڄي ڪۡناري تي قائم ڳوٺ بگيءَ جي پيرُ
حمل واري قبرستان ۾ مٽيءَ ماءُ جي هنج ۾ سُتل آهي.
(عبدالحفيظ حيميم جي فيسبڪ ٽائيم
وال تان ۲۲ ڊسمبر ۲۰۲۱ع تي کنيل)
هدايت منگي
نامياري صحافي جي ورسي
سانوڻي جي موج
منظور ڪوهيار
هدايت کي ڏسي لڳندو هو ته هدايت
کي ’هدايت’جي سخت ضرورت آهي، نالي جي حوالي سان سندس شخصيت بنھ ابتڙ هئي، اجھل ۽ کرو.
سئنين راند سونٽي جي، ٻيڙي ٻڏي کوٽي جي. پهرين ملاقات موهن جي دڙي تي ٿي هئي، گھڻو
ڪري ته فيبروري مارچ ۱۹۸۷ع ۾. هن
اسٽوپا جي اولهائين پاسي وارن آثارن کي پئي جاچيو ۽ آرڪيالوجي ڊپارٽمينٽ جي عملدارن
هن کي. ايئن پئي لڳو ته ڄڻ ڪو راڪاس لٿو هجي، ”ڪسٽوڊين” ۽ ”ڪيوريٽر” کان پڇيوسين؛
”خير ته آهي؟“
اشارو ڪندي ٻڌايائون ته اهو
هدايت منگي پيو گھمي. هلال پاڪستان اخبار ۾ ڪم ڪندو آهي، خبر نه آهي ته ڪهڙو بنبال
کڙو ڪندو؟ مينهن جي ڪڻ ڪڻ سان، ٿڌي هوا جا جھوٽا لڳي رهيا هئا. ميگھه ملهار جي
موسم هئي، اسان جي جستجو وڌي وئي ته ڏسجي، سو سري وڃي سلام ڪيوسي، سلام ورايائين ته
ڇرڪ نڪري ويو ته هي ڇا. . !؟ مڙس آهي ته سنهڙو سيپڪڙو پر آواز ۾ اهڙو ته رعب ۽ کڙڪو
ڄڻ هڏن ۽ ماس جي بوتل ۾ڪوھ ڪاف جو ديو ويٺو هجي.
حالي احوالي ٿياسي ته اسان وانگر
وڏو حوالي نڪتو، قصو موهن جي دڙي کان نڪتو ته ختم وڃي ”ڀنڀور”جي آثارن تي ٿيو. ملاقاتن
جو سلسلو تڏهن وڌيو، جڏهن هلال پاڪستان اخبار ۾ بيورو چيف ٿي لاڙڪاڻي پهتو. اسان جي
سنگت کي خوشي ٿي ته هڪ موهن جي دڙي جو عاشق وڌيو، پر پوءِ خبر پئي ته همراھ موهن جي
دڙي جي ڪک ”ٻلهڙيجي”۾ ڄائو آهي، جوان بگيءَ ۾ ٿيو آهي، هن کي ڏسي ايئن لڳندو هو ته
هو واقعي ”مونهين”جي مٽيءَ جو ٺهيل ماڻهو آهي، جيڪو هر جنم ۾کيس بچائڻ لاءِ آذرتو
آهي. هلال پاڪستان ۾ سندس ڪافي رپورٽون موهين جي آثارن کي بچائڻ لاءِڇپيون هيون،
مُهين جي دڙي تي ڪچهريون ڪندي ڪندي،
هڪ ڏينهن سنگت اها صلاح بيهاري ته ڇو نه سنڌي ادبي سنگت ”شاخ موهن جو دڙو”جو بنياد
رکجي، پوءِ سنڌي ادبي سنگت شاخ موهن جي دڙي جو بنياد پيو، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي،
علي شير رونگھو، شعيب علي عمراڻي، منير سومرو ۽ ٻيا ڪيترا ئي دوست ميمبر ٿيا. سڀني
هڪ راءِ ٿي هدايت منگي کي سيڪريٽري مقرر ڪيو، پوءِ ته آرڪيالاجي جو اسٽاف ٻٽنگو ڦاٿو،
موهن جي دڙي تي ڪڏهن گڏجاڻي، ڪڏهن ليڪچر، ڪڏهن مطالعاتي دورو، نتيجي ۾ ڪڏهن اسٽاف جا
مٽا ڦوڪيل، ڪڏهن سنگت جا، ڪڏهن سڀئي گڏجي موهن جي دڙي جي ريسٽورنٽ ”شبستان” ۾ بغليون
هڻندا وتن. انهيءَ دؤران مونکي به قائل ڪيائين ته ڪالم لکان. ۱۹۸۹ع جي پڇاڙڪن مهينن ۾ مون ”فڪر فرهي هٿ ۾” ڪالم لکڻ شروع ڪيو. ايڊيٽنگ هدايت
ڪندو هو، ڪمال جي ايڊيٽنگ هئي، اهڙي ٽيڪنيڪل جو ڪڏهن سٽ نه ڪٽيائين، فل اسٽاپ ۽ ڪاما
جي هير ڦير ڪندي يا وري مذڪر مونث واري غلطي درست ڪندي پار پوندو هو، ايڊيٽنگ به هڪ
ڏانءُ آهي نه ته ڪاسائيڪي ڪار.
باقي زباني تنقيد ۾ ته هدايت ڪڏهن
ڪاسائي ڪڏهن ماهر سرجن. اهڙي ٺڪي ٺوڪي تنقيد ڪندو هو جو همراھ جي تخليق کي اڊيڙي ڇڏيندو
هو، اصلي آنڊا گونڊا ڪڍي اڳيان رکندس جو همراھ ۾ سهپ جو مادو هوندو ته ٻيهر ايندو نه
ته ڪتيءَ ڪن وڍيا. ان ڪري سنڌي ادبي سنگت شاخ موهن جو دڙي جي گڏجاڻين ۾ ڪو ڪچي ڦڪي
تخليق کڻي اچڻ جو ساهس نه ڀائيندو هو. هونئن به هدايت جي طبيعت کي، ڪنهن هيٺ مٿي ڦرندڙ
چيڪلي جيان لاها چاڙها ها. ڪڏهن ته شيخ النفزاوي جو ڪتاب ”باغ العطر” لڳو پيو هوندو
هو، ڏسي لڳندو هو ته کيس پيدا ڪرڻ واري، پيدا ڪرڻ کان اڳ عشق جي اکري ۾ وجھي محبت جي
مهري سان ڪٽڪو ڏنو آهي. لطيف جا جمالياتي بيت پڙهندي کين جنسي معنائون پهرائيندو. هونئن
به چوڻ واري جو پنهنجو خيال، سمجھڻ واري جي پنهنجي سمجھ ۽ سوچ. آفاقي شاعر جي
تخليق ۾ته معنائن ۽ مطلبن جا دريا وهن ٿا، خاص ڪري هيٺين بيت ته مجازي معنائن ۾ پيش
ڪندي حيرت ۾ وجھندو هو.
تان جي ٿين سامهان، پٺيرا سونهن
سنئون ورائي سپرين، منهن جي مان
ڏي ڪن
ته رڳون سڀ رچن، تن ۾ تازائي ٿئي.
. .
هلو هلو ڪاڪ تڙين جتي نينهن اڇل
نه ڪا جھل نه پل، سڀڪو پسي پرين
کي.
۽ ڪڏهن ته اسپيني ڍڳي وانگر چيڙاڪ،
پڇ ڪنڊي تي. ڀل خاني خان هجي شاھ شاهوڪاري چئي ڏيندس. جيڪو دل ۾ سو زبان تي. مڙندو
مولا بخش ڪلهوڙي مان به نه، جيڪو فيملي ڊاڪٽر سان گڏ سندس يارِ غار به هو.
حقيقت ۾ ته هدايت منگي جي طبيعت
جي بي چيني ۽ اضطراب، سندس ان حياتيءَ جا عڪس آهن، جيڪا حياتي هن ٻلهڙيجي کان وٺي
بگي ڳوٺ تائين، بگي کان ڪراچي تائين ڏاڍي ڪٺن، محنت ۽ مقابلي ۾ گذاري. انهيءَ دؤران
بي يقيني واري ڪيفيت کيس ايترو ڌونڌاڙيو جو ٻيو ڪو هجي ها ته ڪڏهن جو پيالو ڪري وڃي
ها. هدايت جي مڙسي اها هئي ته هن زندگي جي حقيقتن کي منهن ڏنو. ڪنهن گھڙي به فرار
جي راھ اختيار نه ڪئي.
صحافت جو ميدان ڏاڍو خارزار آهي،
ان مان صحيح سلامت گذري وڃڻ ڏاڍو اوکو آهي. هن پيشي جون عجيب تقاضائون آهن. پبلڪ
کي هر ڏينهن تي ٿيندڙ واقعن جي باري ۾ صحيح اطلاع فراهم ڪرڻ، ماڻهن جي مفادن جي چوڪسي
ڪرڻ، ڪنهن خاص مسئلي جي نشاندهي ڪرڻ ۽ ان کي حل ڪرائڻ لاءِ واسطيدار ڌرين جو ڌيان ڇڪائڻ.
ماڻهن کي کري کوٽي جي شناسائي ڏيڻ، انساني اعليٰ قدرن جي آبياري ڪرڻ وغيره.
پر ٻي قسم جي به صحافت آهي، غلط
خبرون ڏئي ماڻهو منجھائڻ، پبلڪ جي مفادن جو سودو ڪرڻ، کري کي کوٽو ۽ کوٽي کي کرو ڪرڻ،
ماڻهوءَ جي ماڻهپي کي تڇ سمجھڻ، منفي روين کي اڀارڻ، سماج ۾ هيجان ۽ انتشار کي برپا
ڪرڻ، اهڙي قسم جي صحافت کي عرف عام زرد صحافت سڏبو آهي.
ان ڪري هڪڙا صحافي اهي آهن، جيڪي
حقيقي صحافت کي هٿي ڏيارڻ لاءِ ڪوشان ۽ هڪڙا اهي جيڪي حقيقتن کي ٽوڙي مروڙي پيش ڪرڻ
جا خواهان.
هدايت منگي هڪ دفعو ڪنهن لوڪل
اخبار جي مهورت تي ڳالهائيندي جڏهن صحافت جي حالتِ زار جي تصوير ڪشي ڪندي چيو هو
ته” صحافت ڄڻ ڪنهن چڪلي جي رنڊيءَ جيان ٿيندي ٿي وڃي ۽ صحافي دلال. جيڪو ٿو گھر
کان رسي، سو صحافي ٿو ٿئي، سنڌ جي هر شهر ۾ ڄڻ ڪتي ويائي پئي آهي. “اهي ئي صحافي ڪاوڙيا
هيا، جن کي ان آئيني ۾ پنهنجي تصوير نظر آئي هئي. جڏهن ته سنجيده صحافين سندس جرئت
کي ساراهيو، ته ”جيڪو اسان چوڻ جي جرئت نه ڪري سگھياسي، ان جو برملا اظهار هدايت منگي
ڪري ڏيکاريو. “
ڇا اهو سنڌي صحافت جو الميو نه
آهي ته اخبار هجي نه هجي ته به صحافي آهي؟ ڪجھ لکي نه لکي ته به صحافي آهي؟ ڇا اهو
سچ نه آهي ته سنڌ ۾ اهڙا ڪيترا ئي صحافي آهن، جيڪي ٻين جي لکيل رپورٽن ۽ڪالمن جي
سهاري زنده آهن، جن کي ”فوٽو ڪاپي صحافي”سڏيو وڃي ٿو؟
ڇا اها حقيقت نه آهي ته ڪيترن
صحافين کي مختلف موضوعن جي بنيادي اصطلاحن جي خبر نه هجڻ ڪري، سندن رپورٽون غلط ۽ مذحقه
خيز هونديون آهن. جن کي پڙهڻ کان پوءِ صحت کاتي، آثارِ قديمه، چيمبر آف ڪامرس، اسپورٽس،
ثقافت ۽ روينيو وارا منهن مٿو پٽيندا آهن. ان حوالي سان ڇنڊ ڇاڻ ٿئي ته پاڻهي خبر
پئجي ويندي ته ڪيترا صحافي، صحافت جو ڀرم آهن ۽ ڪيترا نام نهاد آهن. وري جيڪڏهن صحافتي
ايمانداريءَ جو تجزيو ٿئي ته اهو به اندازو ٿي ويندو ته ڪيترا آهن، جيڪي سون تي سيڻ
ناهن مٽائيندا، يا جيڪي لفافي جي سهاري تي صحافت ناهن ڪندا.
لاشڪ ته هدايت منگي صحافت جو ڀرم
به هو ته شرم به هو، هن جرنلزم جي حوالي سان هر موضوع تي رپورٽنگ ڪئي. سندس مشهور ڪالم”ڳالهيون
ڪرڻ جهڙيون”۱۹۹۹ع روزانه ”سچ”۾ ”لاڙڪاڻه ڊائري”عوامي
آواز ۱۹۹۳ع ۾، سندس مشهور ترجمو، شهري رٿابندي
کاتي طرف کان پيش ٿيلOutline development plan of
Larkana لاڙڪاڻي
جي رٿابندي ۽ ترقياتي خاڪو، هلال پاڪستان ۱۹۹۰ع ۾، ”تباهي ڏانهن وٺي ويندڙ فطرت”مائيڪل جانسن ۽ رچرڊ هيوگز جو انٽرويو
عوامي آواز ۱۹۹۳ع ۾. هلال پاڪستان ۾ سندس نيوز
ليٽر، ان کان سواءِ اخبارِ جهان ۾ سندس اردو ۾ ڇپيل مضمون ۽ Sindh tribune ۾ ڇپيل انگريزي مواد آهي. جيڪو
سندس هڪ بهترين صحافي جي حوالي سان سند آهي.
اخبار هلال پاڪستان مان ۱۹۹۲ع ۾ رٽائرمينٽ ورتائين ته عوامي آواز ۾ بيورو چيف ٿي ڪم ڪيائين. ۱۹۹۴ع ۾ اخبارِ جهان جو ڊسپيچ رائٽر ٿيو. ۱۹۹۵ع ۾ ڊيلي سنڌ ٽريبون جو نمائندو ٿيو. انهيءَ سال ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي سان
واڳيل رهيو. هٿ هٿ تي رکي ويهڻ کيس ڀانءِ نه پوندو هو. جيتوڻيڪ ۱۹۸۸ع کان وٺي دل جو مريض هو، پر ذهني طور تي هميشه چاڪ ۽ چوبند رهيو. ۱۹۹۴ع ۾ ڊاڪٽرن سول اسپتال لاڙڪاڻي جي ڪارڊيالوجي وارڊ ۾ داخل ڪيس. سنگت مان ڪنهن
گھڻ گھري صلاح ڏنس ته اخبار ۾ سندس سرڪاري خرچ تي پرڏيھ مان علاج ڪرائڻ جو پرزور
مطالبو رکيو وڃي. مورڳو همراھ ڪارڊيولاجي وارڊ مان اهو چئي ٽپڙ کڻي نڪتو ته، ”زندگيءَ
مان اڃان ايڏو مايوس ناهيان ٿيو، جو مرڻ کان اڳ ماتم شروع ڪرايان. “
هدايت منگي صحافت جي حوالي سان APNS پاران ۱۹۹۱_۹۲ع ۾ بهترين علاقائي زبان جي رپورٽر جو ايوارڊ ۽ ”سر شاهنواز ڀٽو ايوارڊ”حاصل
ڪيو. ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي طرفان بهترين انٽرويوئر جو ايوارڊ پڻ حاصل ڪيائين. هدايت
منگي نه صرف صحافت جي ميدان ۾ پاڻ موکيو پر ادب جي حوالي سان به پاڻ مڃايو. جيتوڻيڪ
هن ٿورو لکيو مگر سٺو لکيو. سندس مختصر ڪهاڻي ”نقشو”سندس لکڻ جي پختگي کي واضح ڪري
ٿي. شاعري ۾ خاص ڪري سندس آزاد نظم گھاڙيٽي ۽ خيال جي حوالي سان پختا ۽ گهرا آهن. هن
پنهنجي آخري خواهش هڪ آزاد نظم ” سانوڻ جي موج”۾ هيئن ڏيکاري آهي:
سانوڻي جي موج هن ڀيري ته ڏس
دل چوي ٿي
مائٽن کي چئي ڇڏيان
مئي پڄاڻان
سانوڻيون ٿينديون پيون ۽
موج ڀي ايندي پئي
مان نه ڏسندس. . . !
ان ڪري،
مون کي ڪنڌيءَ تي پورجو.
۲۲ ڊسمبر ۱۹۹۹ع رات جو ساڍي ڏهين وڳي اوچتو سور
جي سٽ کيس لوڏي ڇڏيو. سندس صالح پٽن عزيز منگي ۽ عبدالحفيظ ڪوشش ڪئي پر تقدير آڏو
تدبير ڪم نه آئي.
سندس مڙھ وصيعت مطابق پير حمل
قبرستان ڳوٺ بگي، تعلقو ڏوڪري بڻيو. جتي سانوڻيون ٿينديون پيون، مؤج به ايندي پئي.
۽ انهن سان سندس روح رهاڻ به ٿيندي پئي.
(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۲۳
ڊسمبر ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)
هدايت منگي
سنڌي ادب ۽ صحافت جو انمول
ڪردار
مجيد نواز مغل
سنڌ جي ڌرتي ڏاھن جي مامري ۾ وڌيڪ
ڀاڳوند رھي آھي. ھن ڌرتيءَ تي ڪيترن سورمن، جوڌن قلمڪارن، شاعرن اديبن ۽ دانشورن جنم
ورتو ۽ پنھنجو نالو ڏيهه ۽ پرڏيهه ۾ ڪمايو وري مٿان سوني تي ساڳو اھو ته موهن جي ڌڙي
جي قديم ۽ تاريخي مٽيءَ ڪيترائي انمول ھيرا پيدا ڪياـ جن ۾ سوڀو گيانچنداڻي ۽ ڪامريد
حيدر بخش جتوئيءَ جا نالا تمام گھڻا مشھور آھن. اتي موهن جي ڌڙي جي ڌرتي کي تاريخي
شخصيتن انور پيرزادي ۽ ھدايت منگي جو به جنم ٿيو.
ھدايت منگي جي شھرت صحافت جي
حوالي سان وڌيڪ ليکي وڃي ٿي پر ھو سنڌي ٻولي جو ڀلوڙ ڪھاڻيڪار ۽ شاعر پڻ ھو. ھو بگي
ڳوٺ ۾ ڄائو. ھن جو گھڻو وقت موهن جي ڌڙي لڳ انھي ڳوٺ ۾ گذريو، جتي ھن وقت ھو دفن پڻ
ٿيل آھي. شروعاتي طور ھدايت اسڪول ۾ ماستري پڻ ڪئي. پر ۷۰
جي ڏھاڪي ۾ ڪراچي وڃي سنڌي اخبار ھلال پاڪستان ۾ شروع ۾
پروف ريڊر ۽ بعد ۾ سب ايڊيٽر ۽ نيوز ايڊيٽر جون ذميواريون پنھنجي محنت سان حاصل ڪري
ورتيون. ھدايت منگيءَ کي سنڌي صحافت ۾ ڊائري لکڻ جو موجد سڏيو وڃي ٿو. ھن سنڌ سلامت
ساٿ سلامت جھڙا انيڪ جملا صحافتي ۽ عام ٻوليءَ ۾ مروج ڪيا. ھدايت منگيءَ جي صحافت
جي بلندين تي پھچڻ بعد ھن انگريزي صحافت ۾ به سنڌ جو ڪيس ڀرپور انداز ۾ پيش ڪيو ۽
سندس ڪردار کي اڄ به بيحد احترام ۽ پنھنجائپ سان ياد ڪيو وڃي ٿو. ھنکي انور پيرزادي
جيان شاھ لطيف جي شاعريءَ تي عبور حاصل ھو. شاھ جي شاعريءَ جي تشريح ڪرڻ تي ملڪو
حاصل ھو. ھن پنھنجي ادبي ڪيريئر ۾ ڪيتريون ئي ناياب ڪھاڻيون لکيون ۽ مهينه جي ڌڙي
سميت سنڌ جي انيڪ مسئلن جھڙوڪ ڪالا باغ ڊيم جي تعمير ڌارين جي آبادڪاري سنڌين جي وڌندڙ
بيروزگاري معدني وسيلن جي ڦرلٽ ۽ سنڌو درياهه بابت ڪيترائي مضمون ۽ ڪالم سنڌي ۽ انگريزي
اخبارن ۾ لکيا جيڪي ته سندس لائق فرزند عزيز منگيءَ ڪتابي صورت ۾ آڻڻ واري ڪم ۾ رڌل
آھي ۽ ھن سندس ڪجهھ ڪتاب منظر عام تي آڻي ھدايت منگيءَ جي ڪيل ڪم کان اڄ جي نسل کي
روشناس ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. جنھن ۾ ھو مڪمل طور ڪامياب به ويو آھي. ھدايت منگي
لاڙڪاڻي شھر ۾ وڏو عرصو رھيو، صحافت ڪئي. ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي وارن سندس ڪيترائي
معلوماتي ۽ ادبي پروگرام ڪيا. جنھن سان پڻ کيس شھرت حاصل ٿي.
مان پاڻ کي ھدايت منگيء جو ھڪ
شاگرد سمجھان ٿو. ڇاڪاڻ ته مون جواني جي شروعاتي ڏينھن ۾ جڏھن صحافت جي الف ب کان
به اڻ واقف ھئس. ان وقت اھا ھدايت منگي جي شخصيت ئي ھئي جنھن منھنجي مڪمل رھنمائي ڪئي۽
مون کي سکر جو سينئير ترين صحافي بڻايو.
ھدايت منگيءَ جو ادبي ڪم هجي يا
صحافتي، ان کي ڪڏهن به وساري نه ٿو سگهجي. ڇو ته هن ادب ۽ صحافت ۾ خلوص ۽ نيڪ
نيتيءَ سان ڪم ڪيو. اهو ئي سبب آهي جو سندس وڇوڙي کي ڪيترا ئي سال ٿي ويا آهن پر
ماڻهو کيس اڄ به ياد ڪن ٿا.
(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۲۲
ڊسمبر ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
No comments:
راءِ ڏيندا