; سنڌي شخصيتون: ڀائو درمحمد ٻرڙو - حفيظ چانڊيو

22 July, 2017

ڀائو درمحمد ٻرڙو - حفيظ چانڊيو

ڀائو درمحمد ٻرڙو
سنڌي سماج جو مُتحرڪ ڪردار
حفيظ چانڊيو
اسين ان ڳالهه جو اعتراف مڙوئي گهٽ ڪندا آهيون ته ڪو اسان جهڙو فرد عام شهرين جي علمي اوسرتا لاءِ اسان جي ڀيٽ ۾ غير معمولي خدمتون سر انجام ڏئي رهيو آهي. اهڙو فرد سماج جي اڏڻ ۾ پنهنجو انفرادي ڪردار ادا ڪندي به اجتماعي مفاد جي عَلم کوڙڻ ۾ ڪوشان رهي ٿو ۽ سندس اهڙي خدمت واري جذبي جو مقام ڪنهن اداري کان گهٽ ناهي هوندو. اهڙا فرد پنهنجي وجود ۾ غيبي قوت رکندي قومن جي آئيندي کي روشن راهن ڏانهن گامزن ڪرڻ ۾ پنهنجو انقلابي ڪردار ادا ڪندا آهن. اهي سماجي ترقيءَ ۾ ڏينهن رات بنا ڪنهن مفاد جي عوام الناس جي اونداهين مستقبل کي روشن ترين ڏسڻ گهرندا آهن. اهڙا متحرڪ انسان پنهنجي وجود ۾ هميشه جبل جيان اوچا هوندا آهن. سندن پوري جيون ۾ ڪنهن رڪاوٽ جي حيثيت سندن حوصلن آڏومات کائي ويهندي آهي. ڇاڪاڻ جو سندن مقصدن جو محور عوامي ڀلائي هجي ٿو. هو پنهنجي سموري ڄمار بي ضرر بڻجي محبت جو شاهڪار نمونو بڻجي اڀرندا آهن. اها سندن شعوري طور تي ڪمٽمينٽ هجي ٿي جنهن کي هٿين خالي هوندي به هو پنهنجي حيات ۾ مڪمل ڏسڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪندا رهن ٿا. جڏهن ته مسلسل جدوجهد کين جيون جي اهڙي موڙ تي اچي بيهاري ڇڏيندي آهي جتي سندن مٿي ۾ چانديءَ وار ڪجهه سرس پئجي ويندا آهن. ان باوجود به سندن حوصلن ۽ ارادن ۾ ڪا به ڪمزوري ناهي ايندي. پر ان مردِ مجاهد، علم جي عشاق جي نيرن نيڻن ۾ ڪو وڃي هيڪر ڏسي ته سهي ته سندس نيرين اکين ۾ ڇا سمايل آهي. يقينن جيڪو به اهي نيڻ گهوري ڏسڻ جي ڪوشش ڪندو ته ڀلي ڀت کيس اها ئي خبر پوندي جا مون کي سندس اکين ۾ نظر آيو هيو. هن وٽ ماڻهن جي خوشحاليءَ جا خواب اڻ ميا هيا، جيڪي هُن پنهنجي اکين منجهه ڪنهن امانت جيان سانڍي رکيا آهن. جڏهن ته هن جي چوگرد ابوجهلن واري اونداهيءَ بستيءَآهي جتي هي هٿ ۾ ڏيئو کڻي پنهنجو پگهر، پورهيو ۽ پنهنجي خون کي ٻاري رهيو آهي ته من اونداهين بستيءَ ۾ ڪو سوجهرو ٿئي! 


ٻاٽ ۾ روشني جهڙو روشن سوچ جو ڌڻي جنهن کي دنيا ڀائو در محمد ٻرڙو جي نالي سان سڃاڻيندي آهي، اهو عوام جي ترقيءَ جو خواب کڻي در در وڃي ماڻهن کي تعليم سان سرشار ٿيڻ جا هوڪا ڏئي ٿو، سندس هٿين خالي وجود نج جاگيرداڻي سماج جي ناخدائن مٿان ڳورو محسوس ٿيڻ لڳو ته علم دشمن قوتن هن جي راهن ۾ انيڪ رڪاوٽون وجهڻ جون احمقانه ڪوششون ڪيون، پر هن پرئي مڙس انهن ڏانهن غور ئي نه ڪيو، بس پنهنجي ديوانگيءَ جي حد تائين پنهنجي مقصدن سان ڪمٽيڊ رهيو، ان عاشق زندگيءَ جون ڪيئي بهارون اهڙيءَ جدوجهد ۾ گهاري ڇڏيون آهن جا ۲۰۰۷ع تي اهڙي هنڌ اچي بيٺي جتي سندس سون ورنا سپنا چڪنا چور ٿي ويا، سندس پتڪڙن خوابن کي صليب تي ٽنگيو ويو، سندس سپنن کي تيليءَ سان ساڙي رک ڪيو ويو، وڏين ڪوششن سان گڏ ڪيل ڪتاب جيڪي سندس لائبرريءَ ۾ عام شاگردن جي پڙهائيءَ جي لاءِ پيل هئا سي سڀ جا سڀ هڪ تيليءَ سان مسمار ڪرڻ جي شيطاني ڪوشش ڪئي وئي ۽ لائبرري جي هر طرف ڪتاب ائين پئي ڏسڻ ۾ اچي رهيا هيا جيئن خودڪش بمباريءَ کانپوءِ انساني وجود جا چوطرف پکڙيل انساني جسمن جا خون ۾ لت پت ٽڪڙا هجن!! اڏول ڪردار اڳيان ان واقعي جيتوڻيڪ سندس وجود لوڏي ڇڏيو، هن جي آڏو صرف رڻ پٽ ئي رڻ پٽ هيو، سندس اکين آڏو اوندهه انڌوڪار اچي ٿي وڃي، وٽس ازل ۽ ابد جا قصا معنٰيٰ ئي وڃائي ٿا ويهن، سندس پيڙاءُ وڌي وڻ ٿي وڃين ٿي، هوريان هوريان سندس متحرڪ وجود ٿڌو ٿيندو ٿو وڃي! آخرڪار تڙپي لڇي پروميٿيس جيان وڏي رڙ ٿو ڪري، اها رڙ آسمان تي ٽمڪندڙ تارن ۾ جنبش وجهي ڇڏي ٿي، آسمان تي جهٽ پلڪ ۾ جهڙالو ٿئي ٿو ۽ بعد ۾ مينهن ڪڻيون وسي جبر جي آڙاهه کي ٿڌو ڪندي سندس غم ۾ شريڪ ٿي ساڻس ڏک ملهائين ٿيون، جيتوڻيڪ وٽس هاڻي ڪجهه به ناهي بچيو! هو ان گهڙيءَ پاڻ سان پاڻ ڳالهائڻ کان پوءِ ان فيصلي تي پهچي ٿو ته؛ ”ڪا ڳالهه ناهي وٽس سڀ ڪجهه آهي، وٽس دوست آهن جن جي مدد سان هو ساڳي نموني سان لائبرريءَ کي زنده رکندو ۽ علم جي دشمنن کي اهو ڏيکاريندو ته سندس حوصلا پست ناهن ٿيا.“ اڄ به سندس حوصلا هماليه ۽ کيرٿر جبل جيئن اوچا آهن هو سوچن جي ساگر ۾ گم سوچي ويٺو ته سندس مرجهايل اڱڻ تي گلابن جي خوشبوءَ ماحول کي هڪ دفعو ٻيهار معطر ضرور ڪندي ، ابوجهلن جي بستيءَ ۾ ساڃاه جا آواز ٻڌندي هو سمجهي ٿو وڃين ته ڪتابن کي ساڙيندڙ ڌريون ڪير آهن؟ هو شعور جي لاوارثي واري دور تي حيران ٿي ڳل پسائي ٿو وجهي، ڇاڪاڻ ته هن جيڪو خواب ڏٺو هو سو هڪ فرد لاءِ بلڪل به نه هيو پر اهو ته پوري قوم جي شعوري بيداري وارو سپنو هو جنهن بعد پورو سماج مدي خارج ريتن رسمن منجهان نڪري، پنهنجي وطن جي خوشحاليءَ لاءِ پتوڙي ها، انسان وٽ جيتوڻيڪ لامحدود خواهشون هونديون آهن پر ساڀيان سڀني جي مقدر ناهي بڻجندي تنهن جي باوجود  هو قومي مفاد کي نظر ۾ رکندي ماٺ ناهن ڪندا، حقيقت ۾ انسان جو اهڙو پاڪ پوتر جذبو ئي اتان جي بي پهچ ۽ ڏتڙيل قوم کي سچائين سان هم ڪنار ڪري فردن وٽ خالص خوبصورتي ۽ حسن کي ڪمال جي درجي تي پهچائي منزلِ مقصود تائين پهچائي ٿو. هر انسان پنهنجي اندر ۾ جذبن جو هڪ تلاءُ رکي ٿو، اهو علمي دنيا جو وڏي ۾ وڏو سانحو ۽ سڀ تاريخ جو ڏکوئيندڙ عمل آهي، جنهن عوامي شعور کي اڳتي وڌڻ ويجهڻ ۽ پڪو پختو ڪرڻ نه ٿي ڏسڻ چاهيو، شايد ان جو سبب اهو به آهي ته علم ادب جي ڦهلاءَ لاءِ لائبرين جو ئي اهم ڪردار هجي ٿو، تاريخ جي ورقن ورائڻ سان پتو پوندو ته حملي آور جڏهن به ڪنهن قوم کي نيست و نابود ڪرڻ جي ارادي سان ڪنهن به خطي ۾ آيا ته پهريان انهن اتان جي لائبرين کي جلائي ڇڏيو. ۲۷ ڊسمبر ۲۰۰۷ع واري سانحي واري ان رات به ڀائو در محمد ٻرڙو ٽرسٽ تحت هلندڙ ڪمپيوٽرائيزڊ لائبرريءَ سميت سنڌ جي سوين لائبررين جو ۲۷ ڊسمبر جي خوني وڳوڙن ۾ سڙڻ انهن قابض ۽ علم دشمن راوڻن جي ياد ڏياري هئي، سنڌ ۾ ٿيل علم دشمني وارن اهڙن واقعن سنڌ جي شعور کي ڏنل گهاون مٿان پراڻن ڦٽن تي لوڻ ٻرڪڻ جو ڪم ڪيو، اهڙي افسوسناڪ واقعي جي برپا ٿيڻ بعد سنڌ جو ساڃاهه وند حلقو تحرڪ ۾ اچي ۲۸ ڊسمبر ۲۰۰۸ع تي احتجاج رڪارڊ ڪرايو، ساڃاهه وند حلقن پاران قمبر شهر ۾ قائم ٿيل ڀائو در محمد لائبرريءَ کي شرپسندن پاران ساڙڻ واري واقعي جي سخت لفظن ۾ مذمت ڪئي وئي ۽ ڳڻتيءَ جو اظهار پڻ ڪيو ويو، واقعي ۾ ملوث ماڻهن جي فوري طور تي گرفتاريءَ جي گهر پڻ ڪئي ويئي، سنڌ جي لڳ ڀڳ ۲۰۰ اديبن جي ان تاريخي احتجاج ۾ شريڪ ڪجهه دوستن جا نالا اهم آهن جن ۾ سائين محمد ابراهيم جويو، ڊاڪٽر ادل سومرو، سرڪش سنڌي، اياز گل، سعيد ميمڻ، يوسف سنڌي، اخلاق انصاري، تاج جويو، بشير احمد شاد، مختيار سمون، احمد خان مدهوش، منظور ڪوهيار، اشتياق انصاري، ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ، سرمد چانڊيو، عادل عباسي، ثناءُالله عتيق چنجڻي، خالد چانڊيو، ڊاڪٽر احسان دانش، علي آڪاش، رضوان گل، ڊاڪٽر فياض لطيف، رياضت ٻرڙو، جامي چانڊيو، حسين چنجڻي، اعجاز قريشي، انعام شيخ، احمد علي صابر، سعيد سومرو، عزيز منگي، لقمان کوکر، ننگر چنا، زيب نظاماڻي، انور ڪليم، طارق خشڪ، مرتضيٰ سيال، جواد جعفري، ياسر قاضي، محمد علي مانجهي، منظور اڄڻ، ممتاز لوهار، جبار ملاح، دين محمد ڪلهوڙو سميت انيڪ سنڌ جي اديبن ۽ دانشورن سخت احتجاج رڪارڊ ڪرايو ۽ سنڌ سرڪار کان گهر ڪئي هئي ته: هو جلد از جلد ڀائو در محمد ٻرڙو لائبرري قمبر جي نئين سر تعمير ۽ ان جي بحاليءَ لاءِ ترت اپاءَ وٺن ته جيئن قمبر ۽ ان جي علائقائي نوجوانن کي علمي فائدو پهچي سگهي ۽ سنڌ ۾ علمي رجحان پيار، محبت ۽ امن واريون روايتون موٽي اچن. ان واقعي کانپوءِ سنڌ ۽ ننڍي کنڊ جي مهان ڏاهي ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ ميڊيا سان ڳالهائيندي چيو هيو ته: ”علم ۽ ادب جي جياپي ۽ شعور جي واڌاري لاءِ لائبررين لائبررين ۽ ڪُتب خانن جو اهم ڪردار هوندو آهي، اهو ئي سبب آهي حملي آور سڀ کان پهريان هنن جا ڪُتب خانه ۽ لائبرريون ساڙائيندا هيا.“
ڀائو درمحمد ٻرڙو جنهن هٿين خالي هجڻ باوجود قمبر شهر ۾ جديد قسم جي لائبرريءَ جو ذمو پنهنجي ڪمزور ڪلهن تي کنيو، سندس احساس ان وقت سرڪش سنڌيءَ جي هن نثراڻي نظم جهڙا ئي هوندا ته:
”جهُڳي اسان جي ڪکن پنن جي
نظر انهيءَ ۾ دشمنن جي
لڪي لڪي ويا وڪوڙي ويري
ڪکن تي ڪوسي رکي ويا ڪيري
دُکي دُکي سا ٻري پئي آ
امنگ دل جي مري وئي آ
قومي درد رکندڙ ڀائو در محمد ٻرڙو سنڌ ڌرتيءَ جو اهو سرگرم سماج سڌارڪ آهي، جنهن شخص کي علم سان پيار ان ڪري به آهي ته سندس علائقي واسي علم جي دولت سان مالامال ٿي بهتر سماج جي اڏاوت ڪن ته جيئن ايندڙ نسل انسانيت جي تعمير ۾پنهنجو اهم ڪردار ادا ڪري سگهن. سندس امنگ آهي ته هو پنهنجي منفرد انداز ۾ مسڪينن ۽ پـُٺتي پيل طبقن سان غيرمشروط ٿي محبت جو ڀرپور اظهاري، سندس اهو ئي ڏوهه هيو جو سندس وڏين محنتن سان ٺهيل لائبرريءَ کي ماچيس جي هڪ تيليءَ سان ساڙي خاڪ ڪيو ويو. ڀائو در محمد ٻرڙو هڪ تاريخ ساز شخصيت جو خوبصورت نالو آهي، سنڌي سماج ۾ ڀڃ ڊاهه، انارڪي جي ڪيفيت پيدا ڪرڻ ۾ سنڌ جي جاگيردار، پير، وڏيري، مذهبي ڌرين جو هٿ رهيو آهي، جن سازشون ڪري عدم رواداري کي زور وٺايو آهي. جتي ڪرپشن، بدمعاشي ۽ ناجائز دولت گڏ ڪرڻ جو بڇڙو ٽرينڊ پيل هجي ان ڪوڙهه ورتل سماج ۾ ڀائو در محمد ٻرڙو جهڙا اڏول ڪردار متحرڪ تبديليءَ جو محرڪ بڻجندا آهن، اهي اُڀن ڪاون جي رستي تي پيرين اگهاڙي هلندي نوجوانن ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ واري ڪارج ۾ مشغول رهندا آهن، ڀائو در محمد ٻرڙو جي روپ ۾ سنڌ جي سجاڳيءَ جو سفر نئين سج جيان جاري آهي. روشنيءَ جو سفر شال ساڀيان ماڻي.سنڌ سرڪار ۽ سماجي ادارن ،عالمي ڊونرس ۽ سرندي وارن کان گهر ڪجي ٿي ته قمبر شهر ۾ قائم ڀائو در محمد ٻرڙو ٽرسٽ پاران قائم ٿيل لائبرري جي اشد ضرورتن جهڙوڪ: ڪتاب، مفت بجلي، فرنيچر، عملي لاءِ ماهوار معاوضا کي مدِ نظر رکندي ممڪن مدد فراهم ڪئي وڃين ته جيئن روشنيءَ جو هيءُ سفر سنڌ ۾ گهربل نتيجا ڏئي سگهي.



ڀائو درمحمد ٻرڙو
هڪ کاهوڙي ڪردار
سنيتا راٺوڙ
تاريخ منجهه فرد جي جستجو ڪيتري اهميت آهي مارڪس جي لفظن ۾ بيان ڪجي ته وڌاءُ نه ٿيندو ”تاريخ فرد جوڙيندا آهن ۽ انهي لاءِ فرد جو جياپو لازمي آهي“، ڪي فرد پنهنجي اُملهه تخليق شعور ساز ڪردار ڪري تاريخ جي مهراج جي اتاهين تي بيٺل هوندا آهن ڇاڪاڻ ته اهڙا فرد غير معمولي حالتن جي جبر جي اُڀار منجهان نڪري نروار ٿيندا آهن ۽ پنهنجي قوم، سماج جي مثبت ۽ معياري تبديلي لاءِ عملي طور سموري زندگي وقف ڪري ڇڏيندا آهن ۽ ڪي فرد پنهنجن ذاتي مفادن جي حصول لاءِ سموري زندگي هٿوارڙيون هڻندي گذاري ڇڏيندا آهن پر فيصلي جو تعين تاريخ جي جدليات ڪندي آهي ته ڪنهن جو سماج ۾ اثرائتو ۽ هاڪاري ڪردار هو ۽ ڪنهن جو منفي، ناڪاري، ڇاڪاڻ ته انفرادي مفاد، اجتماعي مفادن تي غالب اچيو وڃن ۽ قوم جو شعورسازي ۽ تعميري عمل داخليت پسندي جي گهري ڪُن ۾ وڃيو ڪري. انهي فڪري نوعيت جي مقصد هيٺ قلم کڻي ويٺي آهيان ته فرد جي ڪردار جو توازن تاريخ جو رخ ڪيئن ڦيرين ٿا، اهڙن جاکوڙي ڪردارن کي نمايان ڪجي، لطيف جي هن سٽن سان ۽ انهي فرد جي جاکوڙ جي ڀيٽ ٿي ڪيان
”سک نه ستا ڪڏهين کرڪڻا لاهي
اوسيئڙو آهي کاهوڙين کي پنڌ“
اهو فرد ٻيو ڪو نه پر ڀائو درمحمد ٻرڙو آهي جنهن قمبر شهر جي غريب آباد پاڙي جي ست گهٽين ۾ ۶۰ ورهيه اڳ اڄوڪي تاريخ تي اک کولي هئي، ۱۱ جنوري ۱۹۵۶ع تي اک کوليندڙ ڀائو درمحمد ٻرڙو جو سياسي ۽ سماج سڌارڪ سفر جو آغاز مختلف سياسي سماجي تنظيمن سان ٿيو ۽ انهي کان وڌيڪ اتساهيندڙ، ڪردار جي غيرمعمولي بيهڪ ته فرد جو پاڻ کي ۽ پنهنجي ذاتي مفادن مٿان اجتماعي مفادن کي ترجيح ڏيڻ سان جڙندو آهي، ڀائو درمحمد ٻرڙو هڪ ئي وقت وطن دوست، روشن خيالي، ترقي پسند مطلب ته گهڻو پاسائتو ڪردار آهي جنهن انڌي تقليد، تشبع ۽ متروڪ، عقيدي پرستي توڙي مدي خارج روايتن کي رد ڪندي سنڌي سماج کي روشن خيالي، سائنسيت پسندي، عقليت پسندي جي پيرن تي بيهارڻ لاءِ تحرڪ ورتو ۽ قمبر ضلعي جي عوام کي روشن خيالي، اتهاس، قومي ڪردار جي ضبط سان همڪنار ڪرڻ لاءِ هڪ بهترين لائبريري جو بنياد وڌو.
ڀائو درمحمد پاران قمبر شهر ۾ قائم ڪيل لائبريري، جتي ڪيترائي نوجوان توڙي مختلف عمر جا ماڻهو اچي ڪتابن جو مطالعو ڪندا آهن پر انهي علم گهر کي بيظير شهيد واري واقعي جي رد عمل ۾ علم دشمنن ۽ وقت جي عربن واري تاريخ کي رقم ڪندي ڪتبخاني کي باهه ڏئي رک جو ڍير بڻائي ڇڏيو هو جيڪا منهنجي خيال ۾ تاريخ جي ستم ظريفي يا سنڌي قوم جو الميو ئي چئبو، جو اهڙين درسگاهن جي اهميت ۽ افاديت کان ويڳاڻپ جو نتيجو ئي ڪوٺبو جو علمي درسگاهون نظر آتش ٿيو وڃن ۽ وري ڪٿي ڪو قانوني طور تدارڪ نٿو ٿئي جنهن جو سدباب به سنڌي قوم اجتماعي شعور ذريعي ڪري ٿو سگهجي.
ڀائو درمحمد ٻرڙو پيشي جي لحاظ کان رجسٽريشن کاتي جو ڪلارڪ هو، هُو سنڌي ادبي سنگت جي باني ميمبرن منجهان ۽ ادبي سنگت قمبر شاخ جو پنج ڀيرا سيڪريٽري، ۱۰ ڀيرا ڪائونسلر پڻ رهيو آهي، ۷۴ع کان ادبي سنگت سان لاڳاپيل ڀائو درمحمد ليکڪ پڻ آهي ۽ سندس پهرين لکڻي ان وقت جي گل ڦل ٻارڙا رسالي ۾ ۷۶ع ۾ شايع ٿي هئي، هو شاعر، ڪالم نگار پڻ رهيو آهي، هو پنهنجي محنت ۽ ڪاوشن جي بنياد تي ڪيترائي اعزاز ۽ ايوارڊ پڻ ماڻي چڪو آهي، هن وقت هو ڀائو درمحمد ٻرڙو ٽرسٽ تحت لائبريري هلائي رهيو آهي ۽ هسٽاريڪل سوسائٽي، چائلڊ رائيٽس ڪاميٽي سميت مختلف سماجي تنظيمن جو حصو آهي، اڄ سندس جنم ڏهاڙي تي مختصر لکڻي سان ڀيٽا سان گڏ اها اميد ٿي ڪريان ته هو قمبر شهر وانگر پوري سنڌ ۾ علم گهر قائم ڪرڻ لاءِ پاڻ پتوڙيندو ۽ سموري سنڌ کي اپيل ٿي ڪريان ته سنڌ جي املهه ڪردارن کي ورسين تي ڀلي ياد ڪيو وڃي پر موت کان اڳ انهن کي زندگي ۾ به ڀيٽا پيش ڪرڻ گهرجي.


بھائو درمحمد برڑو

ايک تاريخ ساز ميرِکارواں

آصف رضا موريو

درمحمدبرڑو قمبرشهر کے خمير سے پيدا هونے والا وه حلالي فرزند هے جس کي ساري زندگي اپنے شهر، شهر واسيوں کي بھلائي، تعليم، علم و ادب کي ترسيل، فروغ اور تبليغ کيلئے دمے درمے پرسرِ پيکار ديکھي گئي هے۔  مجھے ان کي جس خوبي نے سب سے زياده متاثر کيا وه گفتگو ميں شيريني اور جملوں ميں ادبي مرضع سازي کے ساتھه شگفته کلامي هے۔  وقت کے ساتھه ان کي شخصيت کي کئي جهتيں مجھه پر رفته رفته منکشف هوتي چلي گئيں که ان ميں شائستگي، وضعداري اور ذوقِ  سليمِ ادب سے شيفتگي، تخليقي صلاحيتيں اور مجلسي خدمات بدرجه اتم موجود هيں۔  بھائودرمحمد سے بات کرتے هوئے ايسے لگتا هے جيسے اس کے دل سے کتابوں کے کئي لشکر گزرے هوں گےجن کے مطالعے نے انهيں نهايت عمدگي کے ساتھه تيار کيا هے۔ اچھے لوگوں کے ساتھه ميل جول کے سبب دل کاصاف و شفاف يه سماج سدھارک انسان معاملات کو الجھانے کے بجائے سلجھانے کي راھه پر ڈال دينے کا عادي رها هے۔ الغرض قنبر شهر اور ضلع کي افرادي تاريخ ميں بھائو درمحمد ايک ايسا مزاحمتي کردار هے جس کا علمي، ادبي، سياسي اور فکري محاذ هميشه ذات سے بالاتر، منفرد اور  باعمل رهاهے۔

ميري زندگي کے چند خوش فکر، تازه کار، قابلِ لحاظ اور کلاسيقي دوستوں ميں سے ايک بھائو درمحمد اچھي جسماني صحت اور خوبصورت نين و نقش کا حامل، دلنواز، وسيع الظرف، ساده دل، صاف گو، پاکباز، نفيس اور  مهمان نواز، مزدوردوست، لکھاري، پبلشر، تنظيم ساز،، قومي و سياسي کارکن، محقق، سماج سدھارک، انسان کي ازلي آزادي اور خودداري کے قائل اور شعله بياں مقرر هونے کے ساتھه سماجي رواداري اور فکري بلند پروازي کا ايک ايسا خوبصورت سنگم هےجس کے جيسي مثال کسي بھي خطے ميں ملنا اس سماج واسيوں کيلئے مبارکبادکي مستحق ٹھهرتي هے۔ پيار کي روشني بکھيرنے والے اس فنِ علمِ انسانيت کے خوگر اور ايک ساتھه بيشمارتخليقي صلاحيتوں کے مالک و خالق بھائو جيسے دل ميں اتر جانے کے فن سے واقف دردمند اور دلزده لوگ اب اس دنيا ميں ناپيد هوتے جارهے هيں جنهوں نے اپني تمام خوبيوں کو امتيازي بناکر نه صرف اجاگر کيا هے بلکه انساني نسل اور اپنے خطے کے لئے بھي کارآمد بنايا هے۔

بھائودرمحمد کے آباواجداد بيس دهائيوں سے قمبر شهر ميں رهتے چلے آرهے هيں بلکه اس شهر کے قديم رهواسيوں ميں سے ايک ان کا خاندان بھي هے۔  بھائو کے والد کا نام خيرمحمد تھا مگر خيرو گونگو کے نام سے جانا پهچانا وه قمبر شهر ميں پيٹھه پر بوجھه اٹھانے والا مشهور مزدور هوا کرتا تھا۔  اس دور ميں چھوٹي بسوں اور ويگنوں ميں گڈز کا سامان نهيں لادا جاتا تھا بلکه اس مقصد کيلئے شهروں ميں بهت بڑي بسيں آيا کرتي تھيں  جن پر بھائو کا والد همالپ کياکرتا تھا۔ کهاجاتا هے که وه چھه، سات سے دس باره  من کے بورے ان بسوں پر اکيلے سر چڑھاتا اور اتارتا تھا۔  ان کي رهائش قمبر شهر کي برڑا گلي نورشاھه محلے ميں سات گلي کي تيسري گلي (پراني غريب آباد)  هواکرتي تھي جهاں بھائو درمحمد برڑو کا جنم ۱۱ جنوري ۱۹۵۶ع کو منگل کے دن صبح کي آذان کے وقت  هوا تھا۔  ان پر مرحوم تايا کانام رکھنے کے سبب بڑے بزرگ بھي اسے “بھائو” کهنے لگے جو آگے چل کر اس کے نام کا جز بن گيا۔  بھائو کا ايک هي بھائي هے جس پرائمري استادکے طور پر غيبي ديرو جيسے علاقے ميں بائيس سال تک پڑھايا تھا۔ کهتے هيں که غيبي ديرو کو تعليم سے آراسته کرنے ميں اسکا بهت بڑا هاتھه رھاهے۔

بھائو درمحمد کي پيدائش ايک مزدور گھرانے ميں هوئي تھي جهاں اون پون کے ساتھه بڑي مشکل کے ساتھه گھر گرهستي چلا کرتي هے  اس لئے بھائو کي تعليم و تربيت بھي خاطرخواھه طريقے سے اور تسلسل کے ساتھه نهيں هوئي۔  اس نے پانچويں جماعت اپنے گھر کے نزديک نورشاھه مدرسه اسکول ميں  پڑھي۔ اس کے بعد قريبن تمام امتحانات گاهے بگاهے اور پرائيويٹ اسکولوں اور کاليجوں ميں سے پاس کئے۔ ۱۹۷۶ع ميں سچ سرمست اورينٹيئل کاليج لاڑکانه سے سندھي اديب کاامتحان پاس کيا۔

بھائوکا گھرانه محنت کش تھا اس لئے جواني کي سرحدوں ميں داخل هونے سے پهلے هي بھائو بھي اپنے گھرکي کفالت ميں کردار اداکرنے کيلئے محنت مزدوري ميں جت گيا۔   چھوٹي عمر ميں هي مختلف دوکانوں پر کام کرتا رها، ٹھيلے لگائے، ريڑياں کھينچيں، اخبارات، رسائل و جرائد کواسٹالوں سے اٹھاکر شاهراهوں، راستوں اور گھروں ميں بيچنے لگا جن ميں اس وقت کے بهترين سندھي رسالے جيسا که “مھران”، “گلن جھڑا بارڑا”اور “گل فل” وغيره بھي شامل تھے۔  وه اخباريں، رسالے اور کتابيں بيچنے کے ساتھه فراغت کے وقت ميں پڑهتا بھي رهتاتھا۔  “اخباري هاکر” هوتے هوئے بھائو درمحمد قمبر ميں صحافي جتھوں کے درميان هونے والے بيشمار مسائل کو معامله فهمي سے نپٹانے ميں اهم کردار ادا کرتا رهتا تھا۔ ۱۹۷۴ع ميں منصور عالم اور طارق عالم ابڑو نے اسے سندھه يونيورسٹي کے فزکس ڈيپارٹمنٹ ميں کلرک کي نوکري دلوائي تھي جهاں اسے بهترين اديبوں، تعليم دانوں اور دانشوروں سے ملنے اور انهيں پڑهنے کا موقع بھي ملا۔  ايک سال بعد کچھه گھريلو معاملات کے سبب اسے نوکري چھوڑ کر حيدرآباد سے واپس قنبر آنا پڑا۔

۱۹۷۶ع ميں اسے اپنے دوست اخلاق انصاري کے توسط سے شناختي کارڈ ڈيپارٹمنٹ (رجسٹريشن) ميں کلرک کي نوکري ملي جهاں اس کا اخلاق، مروت اور تعليم ديکھه کر کچھه مهينے بعد اسے ترقي دے کر کلرک مقرر کيا گيا جو اس دور کے انوسار اوپر کي کمائي کے انوسار کافي سودمند هواکرتي تھي مگر بھائو نے کبھي حرام کي کمائي کو هاتھه نهيں لگايا۔ اس نے زياده تر قمبر، لاڑکانو، ميروخان، نصيرآباد، وارھه، ميرپورماتھيلو، حيدرآباد اورکراچي ميں نوکري کي جهاں سے ۳۱ دسمبر ۲۰۰۲ع ميں وقت سے پهلے رٹائر هوئے۔  اس کے ادارے ميں  رشوت ستاني زوروں پر هواکرتي تھي اس لئے بھائو کي ايمانداري کے سبب ھر دور ميں آفيسر اسے مارتے کم تھے گھسيٹتے زياده تھے کيوں که همارے ملک ميں ايماندار هونا مسئله هے مگر اس بااصول انسان نے باوجود خالي هاتھه هونے کے کبھي اپنے ضمير کا سودا نهيں کيا۔ سرکاري نوکري کے دوران هي وه پاکستان اسٹيٹ لائيف انشورنس ميں بھي کچھه عرصه کام کرتا رها تو کچھه عرصه اپنے ادارے سے چھٹي ليکر حيدرآباد ميں سندھي اخباري ادارے “عبرت گروپ” کا سندھه کيلئے سرکيوليشن مينيجر رها۔ سخت افلاس اور تنگدستي کے اس دور ميں اخبارات سے هونے والي آمدني اس کي گھريلو ضروريات  سے بهت کم تھي مگراس شاکري طبع انسان نے کبھي حالات سے شکست نهيں کھائي بلکه وقتي ضرورتوں، پابنديوں اور سماجي فرامائشوں کي آندھياں اس کي صبرآميزي کے حوصلوں سے ٹکراکر پاش پاش هوجاتي تھيں اور يه بے نوا بنده “الله سائيں جا کروڑين قرب” کهه کر پھر اپنے حوصلوں کو آزمانے  آندھيوں کي آماجگاھه کي اور نکل پڑتا تھا کيوں که جهدِ مسلسل هي بھائو جيسے لوگوں کي “پناه گاه هوتي هے تو قربان گاه بھي”۔

ايک تو غريب آدمي، دوسرا ايماندار، نه اوپر کي کمائي نه زمين و جائداد پھر بھي خودساخته روشن ضميري اور کل وقت سماجي اور سياسي ورکر هونے اور هوکردکھانے کي تمنا ايک ديوانے کے خواب جيسي تھي اور هي خواب  بھائو کي محبت تھي تو غمِ محبت اور حاصلِ محبت بھي۔  ايسي نادانيوں کے مجرم کو  شادي کي خواهش کرنا بھي “عمران خان کي تحريکِ انصاف سے انصاف کي  توقع رکھنے” جيسا عبث تھا اس لئے بھائو نے بھي اس بات کي کبھي چنتا نهيں کي۔ شادي نه کرنے کي خواهش کے پيچھے بھائو کا ايک گمان تھا که اس جھنجھٹ ميں گرفتار انسان کي آزادي سلب هوجاتي هے اور پھر عيالداري سے متعلق معاملات ميں الجھه کر وه مقصدِحيات و منزل سے هٹ جاتا هے۔  بھائو درمحمد کا خواب تھا که کسي ايسے ادارے يا تنظيم کي بنياد ڈالي جائے جو رهتي دنياتک قمبر واسيوں کيلئے سودمندرهے يا پھر کوئي ايسا رهنما تيار کيا جائے جو اس ملک کي ڈوبتي نيا کو پار لگاکر اس تباه حال اور مدقوق قوم کي پرسان حالي کا کوئي علاج کرسکے تاکه مرتے سمے بھائو مطئمن هو که “اس نے اپني مٹي، ملک اور قوم کيلئے کوئي تو اچھا کام کيا”۔  خير يه تو تھي بھائو کي خواهش مگر خدا کي دوسري رضا تھي جس بھائو کے دوستوں کے دل ميں يه امنگ ڈال دي جن کے بيحد اسرار پر  ۱۷ مئي ۱۹۹۰ع ميں اسے يه فريضه بھي نبھانا پڑگيا۔   اس من چلے کي زندگي ميں يه انتهائي مبارک فيصله اور سودمند سودا ثابت هوا که وه نه صرف گھردار بنا بلکه اسے دوبيٹيوں دريشهوار اور ماک جيسي رحمتوں اور دو بيٹوں حميرجاني اور مصورجمال جيسي نعمتوں سے قدرت والے نے بهرمند کيا۔

اپنے عهد، اپنے دور، اپنے ماحول  اور اپنے گردوپيش کي زندگي اور اس کي کرب ناکيوں سے بے نياز گزرنا بھائو درمحمد کيلئے کبھي ممکن اور درست نهيں رها کيوں که اس جيسا دردمند انساني دکھه درد سے آنکھيں بند کرکے گذرنا بھي چاهے تو گذرنهيں سکتا۔  اس پر الميه يه که ان کے رجائي مزاج کے سبب زندگي کي تلخيوں، چيره دستيوں  اور گردوپيش پر ان کي نظريں پوري طرح جمي رهتي هيں۔ قنبر ميں گھر کے بعد اس کا اوڑھنا بچھونا اس کے دوست و احباب اور سماجي، ادبي اور سياسي سرگرمياں هواکرتي تھيں جن کا مهندار ڈاکٹرمحبت برڑو هوتا تھا جس کا ٹھکانه قمبر کي لاهي چاڑھي بازار ميں اس کے بھائي رستم برڑو کي سيلون اور بينڈ باجے کي دوکان هواکرتي تھي۔  يهي دوکان ان کے دوستوں، احبابوں اور مهمانوں کي بيٹھک هونے کے ساتھه ان کي بنائي هوئي تنظيموں کا کئي سالوں تک صدر دفتر رها تو خط و کتابت کا مرکز بھي۔ روزانه ان کے باره چودھه ياردوست دن کا بڑا  حصه وهيں گذار کر شام هونے پر جناح باغ قمبر ميں جاکر محفليں جماتے تھے۔ سورج ڈوبنے پر وهاں سے اٹھه کے مختلف هوٹلوں پر جاکر چائے نوشي کے بعد گپيں لڑاتے هوئے اپنے اپنے گھروں کو لوٹ جاتے تھے۔  بھائودرمحمد اور اس کے خاص دوستوں کي آدھي کمائي اور آدھي زندگي لاهي چاڑھي بازار، جناح باغ اور هوٹلوں پر بيٹھتے هوئے گزري کيوں که ان سب ميں سے کسي کے پاس ڈھنگ سے بيٹھنے کي جگه بھي نهيں هواکرتي تھي۔ عيد برادي پر توسندھه بھر سے آئے هوئے دوست پچاس ساٹھه کے نزديک هوجاتے تھے جو دو تين کے جتھے بناکر شهر کے مختلف هوٹلوں پر بيٹھکيں جما ليتے تھے۔

بچپن سے غربت کي چکي ميں پستي هوئي مفلوک الحال زندگي کي کج ادائيوں اور ستم رانيوں سے نبروآزما بھائو کے شب و روز بھي کسي بيوه کے اجڑے هوئے بانکپن کي طرح گذرتے تھے مگر اس نے دل ميں نه صرف اپنے بلکه شهر اور شهريوں کے حالات سدھارنے کے لئے ايک جوت جلا کرتي تھي۔ اچھي اور معياري سوچ کے حامل اس انسان کو اخباري هاکر کے طور پر کچھه پڑھے لکھے انسان اور دوست ملے جو اس کے لئے اتساھه کا سبب بنے۔  کھوجي طبيعت شروع سے تھي ليکن جب پڑھائي کو معمول بنايا تو زندگي کے بيشمارمثبت زاوئے کے همقدم بنتے هوئے نه صرف بھائو کے ارادوں کو مظبوط بلکه اس کي راھه کو بھي روشن بناتے چلےگئے۔  ۱۹۷۴ع ميں جب يونيورسٹي ميں گيا تو وهاں کے ادبي ماحول اور پڑھے لکھے لوگوں سے ميل جول کے ساتھه بچوں کے رسالے “گل فل”، سندھي اخبار”ھلالِ پاکستان” ميں “گلن جھڑا بارڑا” کے کالم يا سراج اور فهميده حسين کا “سگھڑين ستھه” کے مسلسل مطالعےنے بھائو کي تهذيبي، کراداري اور اخلاقي آبياري ميں بهت مددکي۔ 

“گلن جھڑا بارڑا”سے متاثر هوکر سندھه کے مختلف علاقوں ميں اسي نام سے بچوں کي فلاحي تنظيميں جڑنے لگيں تھيں جو هماري آنے والي نسل کي تعليمي، تدريسي اور اخلاقي معاونتکاري ميں بعحد مددگار  رهيں۔  يهي وه دور تھا جب ستره ساله بھائو درمحمد کے دل ميں جلنے والي ادبي، سياسي، سماجي، سائنسي اور شعوري چنگاري نے اپنے ذوق و شوق کي کونپليں بڑهاني شروع کرديں تھيں۔ اس نے ۱۹۷۴ع ميں “گلن جھڑا بارڑا سنگت قمبر” جوڑي جو سندھه ميں اس سلسلے کي آٹھواں يونٹ تھي کيوں که اس سے پهلے سندھه کے سات مختلف شهروں ميں اسي نام سے  يونٹ جڑ چکے تھے۔ گوکه يه ايک شخصي کوشش تھي مگر بعد ازاں اس کے بيشمارساتھي شامل هوتے گئے پهلے محبت برڑو، پھر صحبت برڑو، پھر عظيم سومرو وغيره وغيره جو وقت کے ساتھه بڑهتے رهے ۔

۱۹۷۴ع ميں هي “گلن جھڑابارڑا” کے بانيکاروں  نے ٹھنڈي سڑک حيدرآباد پر واقع ڈسٹرکٹ کائونسل ھال ميں ايک کانفرنس منگوائي جس ميں اخلاق انصاري کو لاڑکانه سے اور  بھائو درمحمد کو قمبر سے آرگنائيزر کے طور پر بلاوا ديا گيا جهاں پهلي مرتبه بھائو نے مائيک پر تقرير کي تھي۔  “گلن جھڑا بارڑا” نے سندھه ميں ادبي پود لگانے ميں ايک اهم کرادر ادا کيا اور اس وقت اس گلستانِ و بوستان ميں رنگ و بو کا ماحول بنانے والے بيشمار اديب اسي تنظيم کي اساس هيں جيسا که ادل سومرو، ايازگل، مختيارملک، طارق عالم ابڑو، کوثر برڑو، اخلاق انصاري، نصيرمرزا وغيره۔

“گلن جھڑا بارڑاسنگت قنبر” کے ڈيڑھه سو ميمبر بچے آگے چل کر”سجاگ بار تحريک” اور ايس ايس ٹي”عوامي تحريک” کے عهديدار بنے۔   بھائودرمحمد نے بھي ۱۹۷۴ع ميں عوامي تحريک ميں شموليت اختيار کي۔ ان ڈيڑھه سو بچوں ميں سے ساٹھه ستر بچے جو اب بڑے اور عمر رسيده بھي هو چکے هيں اب نه صرف قمبر شهر بلکه سندھه کي پهچان هيں جن ميں سے ڈاکٹر محبت برڑو، صحبت برڑو، مشتاق شابراني، بخت جمال شيخ، غلام مجدد شيخ، ڈاکٹر ايوب شيخ، عبيد شيخ، عبدالخالق شيخ، ڈاکٹر نظير شيخ، جامي چانڈيو، دين محمد کلھوڑو، اس چانڈيو، ارباب چانڈيو، منظورچانڈيو، علي آکاش، منير چانڈيو،نثار برڑو وغيره پيش پيش هيں۔  قمبر ميں اس وقت تک جتني بھي ترقي پسند تنظيم سازي هوئي اس کا باني يا سھکاري کسي نه کسي طرح بھائو درمحمد رها هے جس کي بنائي هوئي تمام تنظيميں اس وقت بھي شهر زنده اور فعال هيں۔

بھائودرمحمد برڑو نے جن تحريکوں اور تحريکوں کي قنبرميں بنياد رکھي وه کچھه اسطرح هيں۔

گلن جھڑا بارڑا، عوامي تحريک قنبر، سندھي هاري کميٹي قنبر، سندھي شاگرد تحريک، سجاگ بار تحريک قنبر،  سندھي مزدور تحريک قنبر، سندھياني تحريک قنبر، سندھي گرلزاسٹوڈنٹ آرگنائيزيشن قنبر، سندھي ادبي سنگت قنبر، سگا يونٹ گائوں شيخ جو تک، ڈاکٹر محبت اکيڈمي قنبر،  آدم شماري کرايو، شهرع اتحاد قنبر سيکريٹري، ڈاکٹر محبت اکيڈمي لاڑکانو،  بارڑن جي دنيا، حمزو ھاري يادگار کاميٹي، ڈاھپ پبليکيشن قنبر، ڈسٹرکٹ هسٹاريکل سوسائٹي قنبر،  بھائو درمحمدبرڑو ٹرسٹ قنبر، بھائودرمحمد برڑو پبلک لائيبرري قنبر،شهيدبينظيربھٹو پريس کلب قنبر،  گل فل بارڑا سنگت سندھه، شعور سٹيزن کميونٹي قنبر، قنبر شهدادکوٹ ڈسٹرکٹ هسٹاريکل سوسائٹي، آرٹس کائونسل آف پاکستان  قنبر شهدادکوٹ وغيره۔ 

بھائودرمحمد قنبر سے اسي طرح پيارکرتا هے جيسے حضرت يوسف عليه السلام کے دور ميں ايک حبشي ماں اپنے کالے کلوٹے بچے کو “دنيا کا سب سے خوبصورت بچه گنواکر سامنے لائي تھي”۔  همارے جيسے لوگوں کو قمبر شهر ميں کتنے بھي عيب و ثواب نظر آئيں (جو که هيں بھي جيسا که سندھه کے ديگر تمام شهروں ميں هيں) مگر بھائو اس يه موضوع نکلنے پر مسکراتے هوئے کهتا هے “آپ لوگ قنبر کو ميري نظر سے ديکھو نا”۔  بھائو کے اس قدر پيارے شهر کو جب سندھه کے وزيراعليٰ علي محمد مھر کے حکم سے ۱۳ دسمبر ۲۰۰۴ع ميں لاڑکانه ضلع کي سات تحصيلوں دےکر  قنبر ائٹ شهدادکوٹ”ضلع” کا تشخص ديا تو بھائو جيسے لوگوں کي خوشي کا ٹھکانه ساتوں آسمانوں پر تھا اور ان کے پائوں جيسے زميں پر نهيں ٹکتے تھے مگر بدقسمتي سے صرف گياره دنوں بعد ۲۴ دسمبر ۲۰۰۴ع کو نئے آنے والے وزيراعليٰ ارباب غلام رحيم نے يه حکمنامه منسوخ کرتے هوئے قنبر ضلع کو “قمبر ايٹ شهدادکوٹ ضلع” بناديا تو قنبر واسيوں کا غرور  ٹوٹ پھوٹ کا شکار هوگيا۔ اس نئي سياسي چالبازي کو قنبر کے ساتھه  “ ناجائزي” مانتے اور “شهريوں کي هتک” سمجھتے هوئے بھائودرمحمد برڑو نے اپنے کچھه دوستوں که ساتھه لے کر ارباب غلام رحيم سے ملا اور اسے اس شرانگيز عمل سے پهلو تهي کرنے کي درخواست کي جو سختي سے مسترد کردي گئي کيونکه ارباب نے يه سب کچھه اپنے سياسي حريف چانڈيو سرداروں کي مخالفت ميں کيا تھاجس سے پيچھے هٹنا اس کيلئے قابلِ قبول نهيں تھا حالانکه بھائو نے اپنے تئيں اسے ايک زبردست مزاحمت کا سامنا کرنے کي چتاوني بھي دي تھي۔ 

قنبر کو  اتني بڑي عزت دے کر اس طرح چھين لينا شهر واسيوں کيلئے کسي طور پر بھي قابلِ قبول نهيں تھا اور نه هي يه ستم برداشت کرکے صبر سے بيٹھنا شهر کے غيور بيٹوں کو منظورتھا جن ميں پيش پيش بھائو درمحمد برڑو تھا جس نے اپنے شهر کو اس کا حق واپس دلانے کے لئے “قمبرضلعو بچايوجدوجهد کاميٹي”جوڑي جس کے پليٹ فارم سے ايک طويل ترين جدوجهد کي جس کا سيکريٹري، باني اور  روحِ رواں بھي بھائو خود تھا۔ بعدازاں نظيرتنيو بھي سيکريٹري بنے تھے۔ مانگيں پوري نه هونے پر وه جهدِ مسلسل اپنے پر پھيلاتي رهي جس کے ساتھه بعد ازاں شهر کي ۴۳ دوسري سياسي، سماجي، مذهبي، کاروباري تنظيميں اور تحريکيں بھي شامل هوگئيں۔  يه تحريک  اتني زور پکڑ گئي که شهرکے بچے اور عورتيں بھي نکلنے کے تيار هوگئيں تھيں۔ 

رياستِ وقت نے قنبر واسيوں کي اس سياسي بيداري کو کچلنے کيلئے هر طرح کا ظلم و تشدد کيا، ان کے پر امن جلوس روک دئے گئے، ان پر بلاوجه لاٹھياں برسائي گئيں مگر جب يه کاروانِ حق کسي بھي طرح زور، ظلم اور دھونس ميں نهيں آيا تو  ظالموں نے شهريوں کي جائز اور پرامن تحريک کو بندوق کي نالي سے دبانا چاها۔ بے رحم هتياروں کے مهنه کھول ديئے گئے۔  بے گناه تڑپتي هوئي لاشيں دعوتِ انقلاب کا سبب بنيں اور رياستي تشدد کے خلاف عوام کي پرامن جدوجهدکي فتح هوئي، عوام کے ضمير، فهم و شعور کي فتح هوئي، عوام کي سلگتي هوئي امنگوں اور  خوں شده آرزوئوں کي فتح هوئي، خونِ شهيداں اور دلِ تپاں کي فتح هوئي، حب الوطني،ايثارکيشي اور پامردي کي فتح هوئي۔  آفرين هے قنبرشهر کے ان سرفروشوں کے حوصلوں پر جن کے آگے رياستي جبر اور زورقاتل بے بس و ناکام رهے۔

قمبر ضلع کي پرامن بحالي کي اس جدوجهد ميں سرکاري اهلکاروں کے هاتھوں”قمبرضلعو بچايوجدوجهد کاميٹي” کےڈھائي سو شهري اور کارکن گرفتار هوئے، چھپن شديد زخمي هوئے تھے اور ۲۴ دسمبر ۲۰۰۴ع کے دن نکلنے والي پرامن ريلي پر هونے والي اندھادھند فائرنگ ميں رياض حسين برڑو، مدد علي مگسي، عبدالفتاح تنيو اور ناصر حسين خانزاده شهيدکر دئے گئے جن کا خونِ ناحق، بھائودرمحمد اور اس کے ساتھيوں کي طويل ترين اور صبر آزما جدوجهد رنگ لائي اور ۵ جولائي ۲۰۰۵ع کے دن اس شهر کا چھينا گيا تشخص “قنبر  شهدادکوٹ ائٹ قنبر” ضلع کے نام سے دوباره بحال کيا گيا۔ واضع رهے که يه سندھه کي تاريخ کي ايک انتهائي طويل ترين جدوجهد تھي جو سات مهينے تک مسلسل اور متحرک رهي حالانکه سندھه ميں رياست کے خلاف کوئي سياسي تحريک بھي اتنا عرصه نهيں چلي۔  

جب چانڈيو سردار  پيپلز پارٹي کو چھوڑ کر سندھه کے وزيرِ اعلي علي گوهر مھر کے سياسي ساتھاري بنے تھے تب مھر نے انهيں قنبر ائٹ قنبر ضلع تحفے ميں دياتھا جس کا تشخص جب ارباب غلام رحيم نے چھينا تو سے يه ساري جدوجهد شروع هوئي۔ يه بات بھي تاريخ کا ايک حواله بننا چاهيے که ايک عام آدمي بھائو درمحمد برڑو نے اپني تحريک کو کاميابي سے همکنار کرنے کيلئے دنيا بھر کي تمام انقلابي جدوجهدوں کے حربے استعمال کئے، تين ماه تک علامتي بھوک هڑتال کي اور سات دن تک عملي بھوک هڑتال بھي کي، اپنے شهيد کارکنوں کے لاشے بھي اٹھائے اور بالآخر  يه جدوجهد کامياب هوئي اور”قنبر شهداد کوٹ ائٹ قمبرضلع”کا باني بھائودرمحمدبرڑوقرار ديا۔  اس تمام جدوجهد ميں قنبر کے چانڈيوسرداروں نے اپنے شهريوں اور کارکنوں کا بھرپور ساتھه ديا۔ 

قمبر ميں ايک سال کيلئےآنے والے ايک ڈپٹي کمشنر انوارالحق کو بھائو درمحمد شهر واسيوں کيلئےقدرت کا تحفه گنواتا رهتا هے جو اگر نهيں آتا تو بھائودرمحمدبرڑو جيسے لوگوں کے اس بھولے بسرے اور نظرانداز کئے هوئے لاوارث شهر سے متعلق ديکھے هوئے بيشمار خواب کبھي پورے نهيں هونے تھے۔ وه کامورا عام، لاچار، کسان، مصيبت زده افراد، شهرکي بھلائي چاهنے والوں کا دوست تھا جس نے خواص کي نه کبھي چمچه گيري کي اور نهي پرواه چاهے وه کوئي چانڈيو سردارزاده هو يا مگسي، پيپلزپارٹي کا کوئي وزير کبير هو يا اس علاقے کا واحد مذھبي پيشوا۔  وه کسي کو بھي خاطر ميں نهيں لاتا تھااور يهي سبب هے که “اس نے کام کيا” ورنه  ضلع کے وه معزيزن جن کي لالچ کا پيٹ عمرعيار کي زنبيل اور شيطان کي آنت سے بھي لمبا ديکھا گيا هے اسے شهر اور شهريوں کي فلاح،  بھبود اور ترقي کا کام کرنے کهاں ديتے۔ اس ڈپٹي کمشنر نے شهر کا مرکزي روڈ بنوايا، شهريوں کو  سپلاءِ کا ميٹھا اور ٹھنڈا پاني دستياب کرکے دياجس کے لئے وه صديوں سے پريشان رهتے آئے تھے، اس نے صفائي کروانے کے ساتھه بھائو درمحمد کي پبلک لائيبرري بنواکے دينے ميں بهت بڑي معاونت کي تھي۔ 

اس آدمي کو شهر اور شهريوں سے متعلق بھلائي کا کوئي  بھي کام کها جائے تو کچھه دن بعد وه خود اس بندے کو بلا ليتا تھا يا فون پر کهه ديتا تھا که “آپ نے جو کام کها تھا وه مينے کرليا هے ذرا معائنه کرکے آئيں”۔  همارے بکے هوئے اور بدکردار سرکاري افسران ملنے کيلئے آنے والے لوگوں ميں سے شروعات بڑے لوگوں سے کرتے هيں مگر ڈي سي انوارالحق دفتر ميں آتے هي شروعات ديهاتيوں، غريبوں، مزدوروں، لاچاروں اور بغير سفارشي لوگوں سے کرتا تھا۔   بھائو درمحمد اس کو بهت دعائيں ديتا هے جس کے ساتھه اس شهر اور شهريوں کا کوئي دور دور کا بھي واسطه نهيں تھا مگر اس نے وه کام کئے جو صديوں تک اس شهر کے خمير سے پيدا هونے والے سرداروں، کمداروں، سياستکار وں اور پيشوائوں نے نهيں کيا۔  

بھائودرمحمد برڑو کي زندگي پر ڈاکٹر محبت برڑو کي شخصيت کي چھاپ هر حوالے سے مطلق رهي بلکه يوں کهاجائےکه بھائو “محبت” کا وه پراڈکٹ هے جس کي تمام جدوجهد “محبت” سے انسيت کا حواله اور پرتو هے تو بيجا نهيں هوگا۔  يهي سبب هے که بھائو نے زندگي ميں هميشه محبت جيسا بننا چاها اور جو محبت نے کيا اور کرنے کا کها بھائو نے بھي وهي اور ويسےکرنے کي کوشش کي۔  بھائو کي باتوں سے لگتا هے که وه اپنے ضمير سے زياده “محبت” کے آگے جوابده هے اور اس کے سامنے سرخرو هوکے جاناچاهتا هے جو اس کا عزيز بھي تھا تو دوست، همنوا اور گرو بھي۔ محبت تھا بھي ايسا آدمي جس کے دل ميں سماج کے تمام کرداروں کيلئے هميشه سے ايک تڑپ، جستجو اور يوجنا مچلتي رهتي تھي۔ اپني انساني نسل کيلئے کچھه اچھا کرنے اور کرکے دکھانے کيلئے وه هميشه تيار رهتا تھا۔  اپنے اندر کي تڑپ کو وه تحريروں ميں ڈال کر شعور اور مقصد کي ايجاد کا کام ليا کرتا تھا کيوں که اپنے خوابوں کي تکميل کے لئے اسے يهي سب سے “طاقتور محاذ” سمجھائي ديا تھا۔ اس لئے اس نے نه صرف بهت پڑھا بلکه جو کچھه پڑھا وه کسي نه کسي طرح هماري نسل تک منتقل کرتا چلاگيا، کردار  جوڑتے هوئے جاگرتا ديتاچلاگيا۔ وه اپنے لوگوں ميں روشن ضميري کي ايسي شمعيں جلاگيا جو آج بھي ديپ سے ديپ جلارهي هيں جن ميں سے همارے بھائودرمحمد، رياضت برڑو، دين محمد کلهوڑو جيسے بيشمار قابل انسانوں جيسي مثاليں همارے سامنے موجود هيں جو آج بذاتِ خود روشني کے مينار بنے جهالت کے اندھيروں کو مٹاتے هوئے ان خوابوں کي سابھياں  کر رهے هيں جو کبھي محبت نے ديکھےتھے۔

محبت برڑو سندھه ميں اپنے وقت کا بهت بڑا سائنسي نقطهء نظر رکھنے والا باشعور اور انقلابي دانشور تھا جس کي وفات ۱۹۹۷ع ميں تب هوئي جب ابھي همارے پاس نه موبائيل آئي تھي نه کمپوٹر۔  محبت اپني قوم، زبان اور دھرتي سے اتنا پيارکرتا تھا که آج اگر  کمپيوٹر، موبائيل اور گوگل وغيره په سندھي زبان کا استعمال اور سندھي چينل وغيره ديکھتا تو خوشي سے اس پر حالتِ مرگ طاري هوجاني تھي کيوں که “يه سب” اسي کے خواب تھے  جن کي پيشنگوئياں اس نے بهت پهلے کر رکھي تھيں۔

کسي کے آنے يا جانے سے زندگي نهيں رکتي محبت کي طرح بيشمار دوست چلے گئے کچھه راهيء عدم هوئے تو کچھه دوسرے ديسوں هجرت کرگئے مگر بھائو کا قنمبر يهيں رها اس کي اپني نظروں کے سامنے جس کے لئے بھائو بهت کچھه کرنا چاهتا تھا مگر اس کے پاس سوائے حوصله مند دل کے اور کچھه نهيں تھا۔  اس کے پاس نظرئے تھے، خواب تھے، سوچيں تھيں، همت اور محنت بھي تھي مگر شهري، سياسي اور سماجي حالات اس کے بس ميں نهيں تھے۔  ماحول کي سخت جاني اور محدود آمدني کے باوجود اپنے مايوس کن حالات کي کج روي پر نه کبھي وه رويا نه ٹوٹااور نه هي کبھي پسپا هوا بلکه زندگي ميں کتني بھي آندھياں چليں، کتنے بھي طوفان آئے زنده رهنے کيلئے بھائو کے محنتي هاتھه نه کبھي رکے،  نه اپني قوم کي طرف ذميداريوں ميں کمي دکھائي اور نه هي اس کي انقلابي سرگرمياں کبھي معطل هوتے ديکھي گئيں۔

کسي دور ميں قمبر اديبوں، شاعروں، محققوں، اور فنونِ لطيفه سے متعلق هنرمندوں کي اکثريت کے سبب سندھه کا يونان مانا جاتا تھا مگر وقت کے ساتھه اس کے اهلِ علم و ادب بيٹوں کي شهر سے هجرت کے باعث يه مقام جاتا رها جس ميں ڈاکٹرمحبت برڑو کي وفات کے بعد ايک بهت بڑے خلا نے جنم ليا۔  جامي چانڈيو اور مشتاق شابراني حيدرآباد هجرت کرگئے تھے، طارق عالم اور ايازعالم کا لائق خاندان پهلے هي حيدرآباد منتقل هوچکا تھا، علي گل ميتلو بھي کراچي اور پھر لنڈن چلا گيا۔  اسي طرح محبت برڑو کے سارے گني دوستوں اور اس کي لگائي هوئي پود ميں سے زياده سے زياده لوگوں نے قمبر کو چھوڑ ديا يهاں تک که محبت کا خاندان بھي قمبر سے چلا گيا تو بھائودرمحمد دل برداشته هوگيا کيوں که  دوستوں سے خالي شهر، راستے، باغ، پنگھٹ، هوٹل و ٹھکانے اسے کھانے کو دوڑتے  تھے۔  شايد يهي سبب تھا که ۲۰۰۱ع ميں بھائو نے خود بھي قمبر چھوڑ کر لاڑکانه ميں رهائش اختيار کي مگر قمبر نے اسے نهيں چھوڑا اور شايد بھائو بھي قمبر کو دل سے نهيں نکال سکا جو نه صرف اس کے خمير ميں شامل تھا بلکه رگوں ميں دوڑنے والے خون ميں بھي سرايت کرگيا تھا۔

اب بھي بھائو کا زياده تر وقت قمبر ميں گزرتا تھا اور گذرتا رهتا هے کيوں که وه روزانه صبح لاڑکانه سے قمبر کيلئے نکل جاتاهے۔  اپنے کچھه گنے چنے همنوائوں سے ملنے کے ساتھه اپني بنائي هوئي ادبي، سياسي اور سماجي تنظيموں اور تحريکوں کو متحرک رکھنے کيلئے جنهيں اس نے اپنے خون پسينے سے سينچا اور سجايا تھا۔ يه شهر اور شهر کے راستے، گلياں اور لوگ اس کي نفسيات کا جزبن چکے هيںاور پھر بھائو وه “پارت” بھي ابھي تک نهيں بھول پايا تھا جو اس کے گرو محبت  نے “شهرکا خيال رکھنے کيلئے کي تھي”۔   وه خواب بھي سوتے جاگتے بھائو کي روح کو کچوکے لگاتا رهتا تھا که جو اس نے شهر کيلئے “کچھه خاص” کر دکھانے کا ديکھا تھا۔  

اسي طرح بھاونائوں کے بھنور پھنسابھائو اکثر اوقات يهي سوچاکرتا تھاکه “قمبر کا وه علمي اور ادبي مقام جو اس کے عظيم دوستوں نے دلوايا تھا کيسے دوباره بحال کرکے برقرار رکھا جائے”۔   محبت کا کام بھائو درمحمد نهيں کرسکتا تھا کيوں که محبت فنونِ لطيفه کے حوالے سے حرفن مولا قسم کا آدمي هوتے هوئے نه صرف بهت بڑا مفکر وعالم  تھا بلکه کمال کا کردارساز بھي تھا جبکه بھائو درمحمد ايک سياسي اور سماجي تنظيم ساز  هونے کے ساتھه جاکھوڑي اور کھاهوڑي انسان تھا۔  بالآخر کافي سوچ بچار کے بعد بھائو نے شهر کے کھوائے هوئے علمي، ادبي، تاريخي، سياسي، تحقيقي اور تدريسي مقام کو بحال کرنے اور پھر اس تسلسل کو قائم رکھنے کيلئے اپنے شهر ميں ايک شاندار لائيبرري قائم کرنے کا تيهه کيا جس سے وه تمام  لائق کام لئے جاسکتے تھے جو اس نے اپنے شهر اور شهريوں کے لئے سوچ رکھے تھے۔

اس نے ۲۰۰۵ع ميں “بھائو درمحمد برڑو ٹرسٹ” بناکر “بھائو درمحمد برڑو پبلک لائيبرري” کے لئے اس وقت کے تعلقه ناظم سردارخان چانڈيوکو درخواست دي جس پر تعلقه کائونسل کے اجلاس ميں سبھي ممبران نے يکراءِ هوکر اجازت دي اور انهيں لائيبرري کيلئے پلاٹ مهيا کيا گيا جس پر  بھائونے کچھه جمع پونجي ڈال کر اور کچھه ريٹائرمنٹ سے ملنے والي پينشن سے عمارت کي تعمير کروائي۔ بھائو کو لائيبرري کيلئے ديا گيا وه پلاٹ بھي اصل ميں  “ميونسپل پبلک لائيبرري قمبر”کا تھا جو ۱۹۸۴ع ميں انجام پذير هوچکي تھي جسے ۱۹۸۵ع ميں ايک پنجابي پوليس آفيسر سردار فتح حيات نے اپنے اثر و رسوخ سے زنده کيا جو ۲۰۰۲ع تک سهولتيں اور وارثي نه هونے سبب پھر سے تباه حالي کا شکار هوگئي تھي جس کے ويران پلاٹ پر علاقے کے سياسي اور سماجي گدھه آئے دن قبضه کرنے کے چکر ميں منڈلاتے رهتے تھے۔ 

بھائو نے نے لائيبرري کيلئے نه صرف جديد طرز پر عمارت کي بنياد رکھي بلکه اس مقصد کيلئے مروجه تمام سهولتيں بھي مهياکرديں تھيں جيسا که دو ايئرکينڈيشن، فوٹو اسٹيٹ مشينيں، فيکس مشين، چار کمپيوٹرز اور لائيبرري کا مکمل اسٹاف وغيره۔ “بھائو درمحمد برڑو پبلک لائيبرري قمبر” ميں سات آٹھه هزار کے نزديک مختلف موضوعات پر موجود هواکرتي تھيں جهاں ھر روز تين چار سو شاگر پڑهنے آتے رهتے تھے۔  بدقسمتي سے ۲۷ دسمبر ۲۰۰۷ع ميں بينظير بھٹو صاحبه کي شهادت کے موقعے پر هونے والے دنگوں ميں جب سياسي شور و شغب زورپکڑگيا، انسانوں کے دلوں ميں نفرت و عصبيت و جهالت کي چنگارياں پروئي جانے لگيں تو شهر بھر کو آگ ميں جھونک ديا گيا۔  ديکھتے هي ديکھتے” آگ لگائو آگ لگائو” کي مکروھه  آوازوں کي گونج ميں بھائو درمحمد کي لائيبرري کو بھي فرزندانِ قنبر نے نذرِ آتش کرديا گيا جس ميں جمع کي گئي تمام کتابوں کے ساتھه تين سال کے اخبارات، بھائودرمحمد کا لکھا هوا کچا مواد، سرٹيفيکيٹس، ايوارڈز اور ڈائرياں وغيره بھي جل کر خاک هو گئيں۔

سقوطِ لائيبرري کي وه  اندوھناک صورتحال حيات و کائنات کے سارے مسائل و مصائب کي روح فرسائيوں اور جان کائيوں کو بھائو درمحمد کي ذات پر سميٹ لائي تھي۔ اس کي آنکھوں کے سامنے اس کا يونان جل رها تھا جس ميں نه صرف اس کے  سقراط، بقراط، هومر  جل گئے بلکه هاني، رلکي، امر، شمشير، الطاف بھي نه رهے۔ اس ابھاگے سمے بھائو کے دل پر کيا بيتي يه تو وهي جانتے هيں که مقتلِ جاناں کے تهه خاک هونے والے ان لمحاتِ فکر ميں انکي آنکھيں کتني نم هوئي تھيں، دل مسوس هواتھا يا وه کئي راتوں کو سسکياں بھر بھر کے رويا تھا، اس کي شبيں کس طرح پلک پلک سمٹي هونگي يا اس نے پھر زندگي، شهر اور اپنے آپ سے کس طرح آنکھيں ملائي هوں گي مگر هم نے اس باعمل آدمي کو مايوس هونے يا محبت ترک کرنے کے بجائے”زمين اور بھي آسماں اور بھي هيں ۔ ابھي عشق کے امتحان اور بھي هيں” کے مصداق اس بار بھي اپنا پھٹاهواگريبان سي کر ميدانِ عمل ميں دنگل مارتے هوئے ديکھا۔ ترقي پسندي کے ناتے دارورسن، زنجير و زنداں اور وطنِ عزيز ميں قيادت کي خود غرضيو ں کي نسبت اب اسے رهبر و رهزن کي تميز هوچکي تھي جس نے اسے اپنے آپ پر اعتماد کرنا سکھايا۔  زندگي کے اس سب سے بڑے ستم اور اپنے شهر واسيوں کے ظلم پر بھي بھائو درمحمد نے کسي کو دوش نهيں ديا اور پھر سے کمر باندھه کر اٹھه کھڑا هوا۔  اس کے اپنے پاس تو کچھه بچا نهيں تھا اس لئے دوستوں، احبابوں اور مخير حضرات کي مدد سے لائيبرري کيلئے پهلے سے بھي بهتر دو منزله عمارت بنوالي جهاں اس وقت پهلے سے زياده هلچل هونے کے ساتھه دس هزار کتابوں کا ناياب ذخيره موجود هے ديگر تمام ضروري سهولتوں کے ساتھه۔

بھائودرمحمد کي پهلي کهاني بچوں کے سندھي ڈائجسٹ “گل فل” ميں مارچ ۱۹۷۶ع کے شمارےميں “ميرا بھائي مير ا دوست” کے عنوان سے شايع هوئي تھي جس کے بعد لکھنے کا جو سلسله شروع هو ا وه ابھي تک نهيں رکا۔ بھائو  اپنے نام کے علاوه دس کے قريب ديگر ادبي اور قلمي ناموں سے بھي لکھتا رها هے۔  اس نے سينکڑوں مضامين لکھے هيں جنهيں ترتيب ديا جائے تو بيشمار کتابيں جڑ سکتي هيں۔  بھائو کي تاليف کي هوئي کچھه کتابيں  اس طرح هيں۔

۱. “قمبرشهدادکوٹ ضلع (تاريخ کے وھکرے ميں)”  يه کتاب تحقيق، ترتيب اور تاليف دين محمد کلهوڑو کي اور چھپايا بھائودرمحمد نے۔

۲. “سجاگي جو سفر”۔  يه قمبر شهدادکوٹ ڈسٹرکٹ هسٹاريکل سوسائٹي کي کارکردگي  پر مشتمل کتابي ضميمه تھا جو بھائو نے ۲۰۱۶ع ميں چھپوايا۔

۳. ڈاڑھياڑو جبل- کتے جي قبر  “قمبر ايک ابھياس”۔ اس کتاب کو ترتيب ديکر پبلش بھي بھائو بھائو درمحمد برڑو نے کروايا تھا۔

۴. “قمبر شهدادکوٹ ضلعو تاريخ جي آئيني ميں”۔  ترتيب بھائودرمحمد برڑو نے ترتيب ديکر قمبر شهدادکوٹ ڈسٹرکٹ هسٹاريکل سوسائٹي کي طرف سے شايع کروايا هے۔

بھائو درمحمد برڑو کو ان کي ادبي، سماجي اور سياسي محنت، محبت اور مشقت کے اعتراف ميں بيشمار ايورڈ، سرٹيفکيٹس اور اعزازات ملتے رهے هيں جن ميں سے خاص اس طرح هيں۔

۱. ۱۹۹۸ع ميں ڈاکٹرمحبت برڑو اکيڈمي کي طرف سے سماجي خدمات کے اعتراف ميں شيلڈ دي گئي۔

۲. ۲۰۰۲ع ميں ڈاکٹرمحبت برڑو اکيڈمي قمبر کي طرف سے ڈاکٹرمحبت برڑو ايوارڈ ديا گيا۔

۳. قنبر ضلع بچايو جدوجهد کميٹي کي طرف سے سرٹيفکيٹ اور شيلڈ۔

۴. ۲۸ اگست ۲۰۰۸ع ميں سندھي ادبي سنگت مرکز کي طرف سے سندھي زبان قومي زبان تحريک ميں فعال کرداراداکرنے پر سرٹيفکيٹ ديا گيا۔

۵. ۲۲ مارچ ۲۰۰۹ع ميں “گل فل بارڑا سنگت” قائم کرکے بچوں کو متحد کرنے پر بالک ادبي فورم سندھه نے سرٹيفکيٹ ديا۔

۶. ۲۰۱۰ع ميں سندھي ادبي سنگت سندھه کي طرف سے بطور “رابطا سيکريٹري” حسنِ کارکردگي ايوارڈ ۔

بھائو درمحمد برڑو نےکبھي کسي کي زمينوں پر قبضه نهيں کيا نه کبھي جرائم پيشه افراد کي سرپرستي کي هے۔  يه مجنوں تو بس اپنے محبوب لوگوں کيلئے اپنا سارا گيان اور دھيان سميٹ کر قلم سے تلوار کي نوک اور زبان سے نيزے کي اني کا کام ليا کرتا هے۔  اس کےباوجود وه هر دور ميں انسان، احساس اور مٹي کے دشمن عناصر کا نشانه بنا رها، اس پرقاتلانه حملے هوئے، سماجي پابنديوں ميں کساگيا، ظلم و تشدد ميں پيسا گيا مگر وه سندھيوں کي بھادر روايات اور اقدار کے شعور کا ادراک اوڑھے هر مصيبت ميں ثابت قدمي سے اپنا کام کرتا رها۔  خداتعاليٰ نے اسے ايسا استحکام عطا کيا هےکه يه سفيد پوش انسان قومي بيداري اور اميدِ صبح کي قنديليں لئےجهالت کا سحر توڑنے  شهرِ خموشان جيسے قنبر شهر کي گلي گلي اور کوچے کوچے ميں پھرتا رها هے که “خواب لے لو، خواب لے لو”۔

بھائو کے خواب قوم، تاريخ اور خدا تعاليٰ کے سامنے هيں جسے مالک نه صرف مايوسيوں کي دلدل ميں بھٹکنے نهيں ديتا بلکه راه عمل تلاش کرنے ميں هميشه مددگار و معاون رهتا هے۔  شعوري طور پر اجتماعي جدوجهد اور ايثار  پر يقين رکھنے والا يه مسافرِ شوق خوشي اور غم کے جذبوں پر گرفت رکھتاهے اس لئےهي شايد اس کي زندگي ميں نظم و ضبط بھرا ديکھا گيا هے۔ بھائو درمحمد ان لوگوں ميں سے نهيں هيں جو دريا ميں تنکے کي مانند بهتے چلے جائيں بلکه انهوں نے  اپني زندگي کا راسته اپنے حوصله مند تيشے سے کاٹ کر بنايا هے۔

اپنا سب کچھه جنم بھومي اور ديس واسيوں کو دينے کے باوجود بھائو اکثر اوقات شرمندگي سے کهتا هے که “نه ملک کو کوئي ليڈر دے سکے نه تنظيم اور نه هي کوئي ايسا اداره جوڑ سکے جو رهتي دنيا تک قنبر والوں کي بھلائي ميں کوئي کردار ادا کر سکے”۔ يهي سوچ بھائو کي انکسارپسندي کا منهه بولتا ثبوت هے ورنه  بھائو نے اپنا خواب پورا کرنے کيلئے کيا کيا جدوجهد نهيں کي بلکه زندگي کے هر حصے ميں هر قدم اٹھاتے سمے اس کا خواب اس کے سامنے رها جس کے حصول کيلئے وه خالي هاتھه هوتے هوئے بھي استعماري اور استحصالي قوتوں کے خلاف هميشه مزاحمت کي ديوار بنا رها۔  اس کے پانچ سو سے زياده دوست جو ھر قسم کے حالات ميں  اس کے هم قدم رهے انهوں نے بھي اپنا سب کچھه اس خواب کے پيچھے لٹاديا جو محبت برڑو اور بھائو نے اپنے شهر کيلئے ديکھاتھا يا يوں کها جائے که وهي ان سب کا خواب بھي تھا شايد۔ 

اپنے تئيں کچھه کر دکھانے سے پهلے ان سب کو اپنے رهنمائوں نے دھوکے دئے جنهوں نے انهيں کهاکه “لطيف کے وارث بن کر لطيف کو آئيڈيئل بنائو اور لطيف کے آئيڈيئل کي طرح عمل کرو”۔  يه لوگ تو غربت، بھوک و افلاس کے باوجود اس ارادے پر ڈٹ گئے اور کيسے بھي حالات آئے ٹس سے مس نهيں هوئے مگر وه ليڈرحضرات جنهيں نه قوم سے سروکار تھا نه لطيف سے وه ککھه پتي سے لکھه پتي بنتے هوئے نه صرف اپنے افکار بھلاتے اور بيچتے چلے گئے بلکه اپنے ان پيروکاروں کو بھي ايندھن بناتے گئے جو بعد ازاں “نه ادھر کے رهے نه ادھرکے” کے مصداق “نه جائے ماندن نه پائے رفتن” کا محاوره بنتے هوئے مايوسيوں کے سمندر ميں اترتے چلے گئے۔  سياست کے سماجي پسمنظر ميں يه بات بھي عجيب هے که ايسے لوگ جو مزدوروں، محکوموں اور مجبوروں کي حقوق کي بات کرتے هوئے اپنے غريب کارکنوں کے کاندھوں پرچڑھه کر ايوانِ اقتدارميں نه صرف خود پهنچتے هيں بلکه اپنے بھائي بهنوں کو بھي لے جاتے هيں وهي دھوکے باز سماج کے تمام ايوانوں کے اندر ھر دور ميں معتبر اور معزز ٹھهرائے جاتے هيں ليکن جب  کوئي غريب کارکن اپني مايوسي اور گھر کے وگرگون حالات سدھارنے کے لئے پليٹ فارم بدلتا هے تو اسے اپنے هي حلقے ميں غدار ٹهرايا جاتا رهتاهے۔ 

بھائودرمحمدکي ساري زندگي رنگِ انسانيت کي تابناکيوں  کا حسين ترين امتزاج رهي هے۔  اس کے لئے منزل سے زياده سفر کا تقدس اهميت رکھتا هے اور کردار کا پختگي انساني معيار کا پيمانه هوتي هے۔  يهي سبب هے که اس نے کبھي ناکاميوں اور نامراديوں کو اپنے دل پر نهيں ليا اور کيسے بھي مشکل حالات رهے مگر اس نے همت نهيں هاري۔  يهي سبب هے که وه ساٹھه ساله زندگي کا بوجھه هزيمت اٹھائے هوئے  آج بھي پهلے سے زياده جوان، صحتمند، متحرک، مصروف، کارآمد، فکرمند اور نتيجه خيز دکھائي ديتا هے۔  اس خوبصورت انساني پيکر ميں جو بلا کي ذهانت، فطانت، صلاحيت اور  قابليت بھري هوئي هےاس کا اظهار وه حيرت انگيز حد تک اب بھي کرتارها تھا۔ ميري دعا هے که اس کا جادو آئينده بھي سر چڑھه کر بولتا رهيگا اور هم سنتے رهيگے۔

بھائو درمحمدبرڑو جيسے لوگوں کے بغير همارے گھر، محلے اور شهر اهلِ هوس کے سينوں کي طرح ويران اور سنسان دکھائي پڑتے هيں۔ اس کي اپني قوم اور شهر کيلئے کي گئي جدوجهد نے هميشه صحتمند رحجانات اور افکار کي ترجماني کي هے جسے تاريخ کبھي فراموش نهيں کر سکے گي کيونکه آج جو بيداري کي لهريں قنبر کے خمير سے  اٹھه رهيں هيں ان ميں بھائوکي جدوجهد کا ايک بهت بڑا حصه هے اور اس خطے ميں کهيں اگر تعليم کے چراغ روشن هيں تو اس ميں بھائو کا خون پسينه اور اس کي هڈيوں کا رس بھي شامل هے۔  کوئي انهيں باغبان تسليم کرے يا نه کرے مگر يه سچ هے که اس نے خونِ تمنا کو گلِ آرزو بناکر نماياں کرنے ميں ايک اهم کردار ادا کيا هے۔ ايسے هي لوگ هيں جن کے بارے ميں بزرگوں سے سنا هے که “ابھي کچھه لوگ باقي هيں” يا “ابھي دنيا کچھه انسانوں کے سهارے چل رهي هے”  اور  ايسے هي لوگوں کے سبب خداتعالي “ابھي تک انسانوں سے مايوس نهيں هواهے”۔  مجھے يقين هے جب تک بھائودرمحمدبرڑو جيسے “محبتي لوگ” اس “مطلبي دنيا” ميں کهيں بھي کسي بھي جگه موجود هيں روشني، اميد، بھرم اور خوشبو کے سفر کو پھلنے پھولنے سے کوئي نهيں روک سکتا هے۔



3 comments:

  1. سائين عبدالوهاب سهتو صاحب
    داخلا لاءِ قرب اوهانجا

    ReplyDelete
    Replies
    1. حفيظ چانڊيو! مھرباني، اوھان جي جو اوھان ھن بلاگ کي نظر مان ڪڍندا رھو ٿا.

      Delete
  2. سائين عبدلوهاب سهتو صاحب!
    اوهان جهڙا اديب اسان جو سرمايو آهيو، آءُ اوهان جو بلاگ مسلسل ڏسندو آهيان، اڻ ڳڻيا مضمون پڙهيا آهن جيڪي مون سميت نوجوان نسل لاءِ ڄاڻ خزاني کان گهٽ بلڪل نه آهن، سو اوهان کي هن قسم جي غير معمولي ڪم ڪرڻ تي دلي واڌايون وڌيڪ روبرو سائين.
    اوهان جو ئي پنهنجو
    حفيظ چانڊيو

    ReplyDelete