مخدوم نوح سرور

مخدوم نوح سرور

ولادت مبار ڪ جي موقعي تي

نور سنڌي

عظيم بزرگ هستي صاحب ڪرامت و فتوح، نامور شاعر حضرت غوث الحق مخدوم نوح سرور رح حضرت ابوبڪر صديق رضه جي اولاد مان آهن، پاڻ ۲۷ ماهه رمضان مبارڪ هجري سنه ۹۱۰ آخري جمعي جي ڀلاري رات پيدا ٿيا. مخدوم نوح رح جو پڙڏاڏو حضرت شيخ فخر الدين ڪبير وڏو عرب ملڪ مان لڏي پنجاب جي مشهور شهر ديره غازي خان جي ڀرسان ڪوٽ ڪروڙ پڪا ڳوٺ ۾ اچي رهيو. ڪوٽ ڪروڙ هن وقت وڏو شهر بنجي ويو آهي، هن شهر ۾ ڪيترن ئي بزرگن جون درگاهون آهن، جتان بعد ۾ نڪري سفر ڪندي سنڌ جي بوبڪ شهر ۾ اچي رهيو. سندن آخري آرامگاهه به اتي ئي آهي. ڪافي عرصي بعد سندن  پوٽو مخدوم فخر الدين صغير ڪوٽ ڪروڙ مان لڏي هالڪنڊي هالا ۾ اچي رهيو. هالا ۾ ڪيترن ئي ڪرامتن جهڙا ڪم ڪيائين.

حضرت مخدوم نوح رح جن جي ولادت باسعادت جون پيشنگويون به ڪيترن ئي درويشن ڪيون هيون. سندن والد مخدوم نعمت الله رح جڏهن ۲۵ ورهين جي ڄمار جو هو اڃا سندس شادي به نه ٿي هئي ته ان وقت جي مشهور بزرگ حسو فقير چاڪي جو چاچو مجذوب فقير هوندو هو. اهو جڏهن به هالا شهر ۾ ايندو هو ته گهٽين بازارن ۾ چوندو وتندو هو ته هن شهر ۾ جلد ئي زماني جو غوث الله سائين خلق کي فيض بخشڻ وارو بزرگ پيدا ٿيڻ وارو آهي. جڏهن ته مشهور بزرگ حضرت فقير نوح هوٿياڻي جي پوٽي ننڍي فقير نوح هوٿياڻي جون به مخدوم نوح رح بابت بشارتون مشهور آهن. مرزا قليچ بيگ جيڪو سنڌ جو وڏو  محقق ۽ ليکڪ ٿي گذريو آهي، ان وري پرائمري ڪورس جي ڪتابن ۾ لکيو آهي ته ڪامل بزرگ فقير نوح هوٿياڻي مخدوم نعمت الله رح جن کي چيو ته منهنجي مئي پڄاڻا پنهنجي فرزند جو نالو ”نوح“ رکجو ۽ فقير جي رضا ڪرڻ بعد پنهنجي فرزند جو نالو مخدوم نوح رکيو. شيخ ڀرڪيو ڪاتيار جيڪو مخدوم نعمت الله رح جن جي وقت ۾ هڪ وڏو ڪامل درويش هوندو هو، اهو درويش هر ماڻهوءَ کي اهو ٻڌائيندو هو مخدوم نعمت الله کي لطف الله نالي هڪڙو فرزند پيدا ٿيندو، جنهن کي حق تعاليٰ جو دائمي ديدار حاصل رهندو.

سندن ديني تعليم قرآن پاڪ پڙهڻ وقت عمر بابت مختلف رايا آهن، ڪن ڪتابن ان وقت سندن عمر ست سال، ڪن ڏهه سال ۽ ڪن ڪتابن چوڏهن سال لکي آهي. سندن استاد مخدوم عربي عرف مخدوم شاهه ڏنو هو جو ان وقت جو ڪامل عارف بزرگ هوندو هو ۽ قرآن پاڪ اهڙو ته مٺڙي آواز سان پڙهندا هئا جو چون ٿا ته پکي به قطارون ڪري اچيو ويهندا هئا، واٽ ويندڙ ماڻهو بيهي رهندا هئا.

ڪن ڪتابن لکيو آهي ته روايتون آهن ته پاڻ ٻه ٽي فقه جا ڪتاب به پڙهيائون. قرآن شريف پڙهڻ واري زماني ۾ هڪ ڏينهن سنڌو ندي تي غسل ڪرڻ بعد پٽي (ڦرهي) مسياري رهيا هئا ته مٿن سمورا علوم کلي پيا. انهي ڏينهن الله جي ذڪر جي تلقين ڏيڻ جي اجازت به ملين.

حضرت مخدوم نوح جي زندگي عشق الاهي ۾ گذرندي هئي. ظاهري علم جي لحاظ کان فقط قرآن شريف پڙهيل هئا پر هر سوال جو جواب اهڙي علمي نموني ۾ ڏيندا هئا جو وڏا وڏا عالم علماء سندن علمي لياقت جي امتحان لاءِ اچي گڏ ٿيندا هئا. پاڻ ان موقعي تي هڪ آيت جون ايتريون ته معنائون فرمائيندا هئا جو سڀ حيران ٿي ويندا هئا.

ٻي روايت آهي ته هڪ دفعي مصالعين  جي هڪ وڏي جماعت حضرت مخدوم صاحب جن کان قرآن پاڪ جي آيتن جي معنيٰ سمجهڻ جو ارادو ڪري سندن خدمت ۾ آيا، جن جي اچڻ کانپوءِ مخدوم نوح رح عالمن کي فرمايو ته عالمن کي گهرجي ته هو علم جو بيان ڪن ته ٻين کي فائدو رسي. ان کانپوءِ پاڻ زبان فصيح سان بيان ڪرڻ لڳا ۳۴ تفسيرن جا نالا وٺندي فرمايائون ته فلاڻي تفسير ۾ هن ريت آهي ۽ فلاڻي ۾ هن ريت آهي. ان کانپوءِ حقيقت ۽ طريقت جون معنائون بيان فرمايائون. آخر ۾ عالمن عرض ڪيو ته اسان جي حق ۾ دعا ڪرڻ فرمايو ته پاڻ فرمايائون ته آئون الحمدُ ٿو پڙهان اوهان آمين چوندا وڃو. پاڻ فرمايائون ته اهڙا به فقير آهن جي ساري ڄمار سورت فاتح جي معنيٰ ڪندا رهن ته پوري نه پوي.

ڪتاب سراج العارفين ۾ لکيل آهي ته حضرت مخدوم نوح رح جن ڪوبه مرشد نه ورتو هو ۽ رات ڏينهن رب سائين جي ذڪر ۾ رهندا هئا. جيڪو به مريد ٿيندو هو تنهن کي به اهو ذڪر ڏيندا هئا ۽ کين انهي ذڪر ۾ مشغول رهڻ جي هدايت ڪندا هئا. پاڻ انهي ذڪر ۾ ايتري قدر مشغول رهندا هئا جو سندن چپ مبارڪ ذڪر جي مشغولي سبب هميشه پيا چرندا هئا. روايت آهي ته هڪ دفعي جڏهن حجام سندن سنوارت ڪري رهيو هو تڏهن شهپرن جي سنوارت وقت حضرت مخدوم نوح جن کي عرض  ڪيو ته سائين تيسين چپ نه چوريو جيسين آئون شهپرن جي سنوارت ڪري وٺان، تنهن تي پاڻ فرمايائون ته ابا! سج يا آسمان کي تون چرڻ کان روڪي سگهين ته آئون پنهنجي زبان ۽ چپن کي الله سائين جي ذڪر کان روڪي ڇڏيان. حضرت مخدوم نوح رح جي روحاني ۽ علمي طاقت جي خبر ملڪان ملڪ پکڙجي وئي ته روزانو سوين نوان ماڻهو سندن خدمت ۾ حاضر ٿي سندن مريد ٿيندا هئا ۽ جڏهن به روحاني سفر تي ڪنهن ڳوٺ شهر ۾ ويندا هئا ته سوين ماڻهو  کانئن ذڪر جي تلقين وٺندا هئا ۽ صدقِ دل سان سندن مريد ٿيندا هئا. عام طور تي هر وقت مسجد شريف ۾ مريدن ۽ معتقدن جا ميڙا سندن حاضري ۾ رهندا هئا پر سندن مقرر ڪيل دستور موجب سال ۾ هڪڙو ڀيرو ذوالحج مهيني جي ۹ تاريخ يعني حج واري ڏينهن سڄي ملڪ جا مريد وڏي تعداد ۾ وٽن حاضر ٿيندا هئا ۽ عيد نماز  ساڻن گڏ ادا ڪري پوءِ پنهنجي ڳوٺ هليا ويندا هئا. پاڻ پِٽ پاراتو ڏيڻ جي سخت خلاف هئا، چوندا هئا ته ڪنهن ظالم کي به پِٽ پاراتو ڪرڻ ناجائز آهي.ظالم جي حق ۾ هيءَ دعا گهرڻ گهرجي، اي منهنجا رب فلاڻي کي رحمدل ڪر ته خلق سان نرم دل ٿي هلي.

سنڌ جي حاڪم مرزا محمد باقي تي مغل بادشاهه اڪبر ڏاڍو ڏمريو هو سو مرزا کي گرفتار ڪرائڻ لاءِ سنڌ تي لشڪر چاڙهي موڪليو. اڪبر فوج سنڌ ۾ قتل غارت ڪندي اڳتي وڌي رهي هئي. ماڻهو حضرت نوح جن وٽ فريادي ٿي آيا. پاڻ فرمايائون ته الله تعاليٰ عافيت بخيئر ڪندو. آخر اها فوج هالا ويجهو اچي پهتي، جنهن ڪري شهر وارا ماڻهو اچي حاضر ٿيا ۽ سمورا حال اچي پيش ڪيائون، پاڻ ٿورڙي مٽيءَ چپٽي گهرائي تريءَ تي رکي هڪ دعا پڙهي فوج ڏانهن ڪيائون جنهن سان اها فوج انهي وقت اتان پوئتي هٽجڻ لڳي ۽ اهڙي ته ڀڳي جو پنهنجو ساهه وڃي هندستان ۾ کنيائون. بادشاهه اڪبر لشڪر جي ڀاڄ جو سبب معلوم ڪرڻ گهريو جنهن تي فوج جي سربراهن چيو ته هالا جي لڳ طوفان دهشت طاري ٿي جنهن ڪري جانيون بچائي اچي هتي پهتا آهيون. ان وقت شاهي درٻار ۾ ڪو درويش ويٺو هو ان عرض ڪيو ته اهو ڪنهن ولي الله جي ڪرامت جو ڪرشمو آهي، ان کانپوءِ اڪبر بادشاهه ٻيهر فوج عبدالرحيم خان خانان جي سرڪردگي هيٺ موڪليو ۽ مخدوم نوح جي خدمت ۾ حاضر ٿيڻ جو به حڪم ڪيو ليڪن عبدالرحيم خانان جي هالا پهچڻ کان اڳ حضرت مخدوم نوح رح هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو. ان وقت سندن عمر ۷۷ سال هئي.

پاڻ وصال ۲۷ ذوالقعد ۹۹۸ هه  بمطابق ۱۵۸۴ تي جمعي جي رات  ڪيائون.

مَخدوم نوُح سرور

حَضرت غوث الحق رح

الله بچايو ميمڻ

سنڌ جي سر زمين کي اهو اعزاز حاصل آهي ته هتي جيد عالم، بزرگ، ولي، اولياءَ، غوث ۽ قطب پيدا ٿيا آهن، جن دين اسلام جي ترويج، شريعت جي آبياري ۽ ماڻهن جي ڀلائيءَ لاءِ ڪوششون ڪيون آهن. اهڙي برگزيده هستين ۾ ڪامل مڪمل، صاحب الفيض والفتوح شخصيت حضرت غوث الحق مخدوم نورح سرور رحه جن جي آهي. حضرت مخدوم نوح رحه جو پيغام، اتباع رسول اڪرم ﷺ ۽ هدايت جو اولين مرڪز رسول ﷺ جن جي ذات برڪات آهي ۽ دين اسلام جي راهه اطاعت، عبادت، تسليم ورضا ۾ آهي.

هن عظيم ۽ برگزيده شخصيت جا مريد ڏکڻ ايشيا، ننڍي کنڊ جي خطي ۾ تقريبن هر هنڌ موجود آهن. حضرت مخدوم نوح رحه علم، عرفان ۽ شريعت، طريقت، عبادت، رياضت، تعلق من الله ۽ فنا في الله جي چوٽيءَ جي منصب تي فائز هئا ۽ پنهنجي رشد ۽ هدايت جي وسيلي عوام الناس کي ته الله پاڪ جي رنگ ۾ رنڱي ڇڏيائون، پر خواص، حڪمرانن، فرمانروائن، تائين به سندن ولايت جي ڌاڪ ويٺل هئي. جنهن سبب وڏا وڏا حڪمران به سندن دروازي تي عجز سان حاضري ڀريندا هئا. سنڌ ۽ هند جا اڪثر حڪمران سندن زيارت جا مشتاق ۽ محتاج هوندا هئا. حضرت مخدوم نوح رحه جن جي تعليمات، قرآن ۽ حديث شريف جي روشنيءَ ۾ هئڻ سبب، دنياوي، رغبت ۽ دنياوي منصب کان بالاتر هُئي ۽ پاڻ ڪنهن به فرمان روا کان نذراني يا عطيه جا طلبگار نه رهيا. بلڪ اهڙي غير اسلامي ۽ مشرڪانه رسمن جي مذمت ڪئي اٿن ۽ انهن خلاف وحدانيت ۽ شريعت جي حقيقت لاءِ جهاد جاري رکيو ۽ قرآن ۽ حديث جي پاڪ درس تدريس سان، پنهنجي مريدن ۽ عام ماڻهن  تائين الله تعاليٰ جي دين کي پهچايو ۽ ذڪر ۽ فڪر جي تلقين ڪئي. جيڪڏهن ڪو به طالب علم حضرت مخدوم نوح جن کان ڪو مسئلو پڇڻ ايندو هو ته پاڻ ان مسئلي جو جواب قرآن ۽ سنت مطابق ڏيندا هئا ۽ قرآن پاڪ جي علومن تي سندن ايترو گهرو غور ۽ فڪر هو جو ڪِن ڪِن آيتن جون ته ۳6۰ نمونن سان معنائون بيان فرمائيندا هئا ۽ سمجھائيندا هئا. خاص ڪري علماءِ ڪرام سندن علميت جي بحر بيڪران جي لهرن ۾ حيرت ۽ استغراق جي عالم ۾ مَحو ٿي ويندا هئا.

برصغير ۾ (جنهن ۾ پاڪستان، هندستان، بنگلاديش ۽ سيلون اچي وڃن ٿا) قرآن شريف جو سڀ کان پهريائين فارسي ترجمو حضرت مخدوم نوح عليه الرحمت جن ڪيو آهي. جيڪو سنڌي ادبي بورڊ طرفان شايع ڪيو ويو آهي.

حضرت غوث الحق مخدوم نوح رحه جي ولادت باسعادت بابت وقت جي ڪن عارفن ۽ درويشن اڳ ۾ ئي پيشنگويون ڪيون هيون. جيئن شيخ ڀرڪيو عارف ڪاتيار رحه، عارف مخدوم بلال سمون، هَسَو چاڪي، مجذوب وغيره. اهل نظر درويشن کي اهو نور حضرت غوث الحق رحه جن جي والد ماجد مخدوم نعمت الله رحه جي پيشانيءَ ۾ شادي کان اڳ چمڪندو نظر ايندو هو. عارف ڪاملن ۽ مجذوب فقيرن ڪشف جي ذريعي معلوم ڪيو هو ته ٿوري وقت ۾ دين اسلام جو هڪ مجدد پيدا ٿيندو جيڪو وڏو ولي الله هوندو. ڪي مست فقير انهي پڌرائي کان پوءِ هالڪنڊيءَ جي بازارن ۽ گهٽين ۾ انهيءَ بزرگ جي انتظار ۾ پيا گهمندا هئا. مخدوم نوح رحه ۲۷ رمضان المبارڪ ۹۱۱هه آخر پوئين جمعي رات ڄائو جيڪو ربانيت جي راز ۽ روحانيت جي رمزن کان واقف هئڻ ڪري وقت جو مرشد ڪامل ثابت ٿيو. والدين سندن نالو لطف الله رکيو، جيڪو اڳتي هلي مخدوم نوح جي برڪت ۽ فيض واري نالي سان دنيا ۾ روشن ۽ مشهور ٿيو. مخدوم نوح رحه جن ستن ورهين جا هُئا جو کين مخدوم عربيءَ نالي هڪ عالم وٽ قرآن پڙهڻ لاءِ هاريو ويو. هڪ روايت آهي ته مخدوم لطف الله ”نوح“ جي ابتدائي تعليم قرآن شريف جا پنجويهه پارا برزبان ياد هئا، جنهن کان پوءِ سندن سينو خود بخود کلي ويو ۽ وڌيڪ ظاهري علم سِکڻ جي ضرورت محسوس نه ڪيائون، ٻي روايت آهي ته مخدوم نوح رحه قرآن شريف جا فقط ٻه سيپارا پڙهيا هئا ۽ ٻه ٽي فقهه جا ڪتاب، ٻنهي روايتن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سندن ظاهري تعليم بلڪل ٿوري ۽ نالي ماتر هُئي. باقي سڀ خدائي نعمت هئي، ظاهري ٿوري علم واري مگر باطني معظم ۽ معلم مخدوم پنهنجي زماني جي سڀني عالمن کي حيران ڪري ڇڏيو هو.

حضرت مخدوم نعمت الله تائين هالڪنڊي مخدومن بزرگن جو طريقو سهروردي هو. بلوچستان، سنڌ، گجرات ۽ راجپوتانا سهروردي خلافت اندر هئا. ويندي ڪڇ، ڀڄ ۽ مڪران تائين سندن مريد هئا..

سندن پوري زندگي نبي اڪرم حضرت محمد ﷺ سرور عالم جي نقش قدم تي هلندا هئا، جنهن ڪري کين مخدوم نوح سرور رحه چوندا هئا. پاڻ ۲۵ سالن جي عمر ۾ اويسي (بنا واسطئه عرفيه، مروجئه طريقئه پيري ۽ مرشدي فيوض-سبحاني نمودن) مرتبي جي فائز ٿيا ۽ پوري چاليهن سالن جي عمر ۾ جملي مشاهدات، ظاهري ۽ باطني، فيوضات، ڪرامات، ڪمالات وغيره کان مشرف ٿيا.

حضرت غوث الحق مخدوم نوح رحه دين جي فروغ لاءِ ننڍي کنڊ جي مختلف حصن جا دورا ڪيا ۽ هر هنڌ انسان ذات جي بهتري، ساڃهه ۽ رهنمائيءَ لاءِ نمايان ڪم ڪيو.

سندن ديني، علمي ۽ دنوي خدمتون قيامت تائين جاري و ساري رهنديون. سندن شاعريءَ جا ڪجهه لافاني بيت اڄ به موجود آهن، جھڙوڪ:

پيئي جا پرڀات، سا ماڪَ نه ڀانيئو ماڻهوئا،

روئي چُري رات، ڏسي ڏکوين کي،

نه سي جوڳي جوءِ ۾، نه سا سکي چاٽ،

ڪاپڙين ڪنواٽ، وڏيءَ ويل پلاڻيا.

حضرت غوث الحق مخدوم سرور نوح رحه

۴۴۲ ھين عرس مبارڪ جي موقعي تي

نور سنڌي

عظيم بزرگ هستي صاحب ڪرامت ۽ نامور شاعر حضرت غوث الحق مخدوم نوح سرور رحه ۲۷ ماههِ رمضان مبارڪ هجري ۹۱۰ تي جمعي جي ڀلاري رات تولد ٿيا، مخدوم نوح رح جو پڙ ڏاڏو حضرت شيخ فخر الدين ڪبير وڏو عرب ملڪ مان لڏي پنجاب جي مشهور شهر ڊيره غازي خان جي ڀرسان ڪوٽ ڪروڙ پڪا ڳوٺ ۾ اچي رهيو، ڪوٽ ڪروڙ هن وقت وڏو شهر بڻجي ويو آهي، هن شهر ۾ ڪيترن ئي بزرگن جون درگاهون آهن جتان بعد ۾ نڪري سفر ڪندي سنڌ جي بوبڪ شهر ۾ اچي رهيو، سندن آخري آرامگاهه به اتي ئي آهي. ڪافي عرصي بعد سندس پوٽو مخدوم فخر الدين صغير ڪوٽ ڪروڙ مان لڏي هالا ۾ اچي رهيو، جتي ڪيترن ئي ڪرامتن جهڙا ڪم ڪيائين. حضرت مخدوم نوح رحه جي ولادت باسعادت جون اڳڪٿيون به ڪيترن ئي درويشن ڪيون هيون، سندس والد مخدوم نعمت الله رحه جڏهن ۲۵ سالن جي ڄمار جو هو ۽ اڃا سندس شادي به نه ٿي هئي ته ان وقت جي مشهور بزرگ حسو فقير چاڪي جو چاچو مجذوب فقير هوندو هو. اهو جڏهن به هالا شهر ۾ ايندو هو ته گهٽين بازارن ۾ چوندو وتندو هو ته هن شهر ۾ جلد ئي زماني جو غوث الله خلق کي فيض بخشڻ وارو بزرگ پيدا ٿيڻ وارو آهي، جڏهن ته مشهور بزرگ حضرت فقير نوح هوٿياڻي جي پوٽي ننڍي فقير نوح هوٿياڻي جون به مخدوم نوح رحه بابت بشارتون مشهور آهن.

مرزا قليچ بيگ جو سنڌ جو وڏو محقق ۽ ليکڪ ٿي گذريو آهي، ان وري پرائمري ڪورس جي ڪتابن ۾ لکيو آهي ته ڪامل بزرگ فقير نوح هوٿياڻي مخدوم نعمت الله رحه جن کي چيو ته منهنجي مئي پڄاڻي پنهنجي فرزند جو نالو ”نوح“ رکجو ۽ فقير جي رضا ڪرڻ بعد پنهنجي فرزند جو نالو مخدوم نوح رکيو. حضرت مخدوم نوح رحه پنجن ڏينهن جو هو ته آذان ٻڌڻ کانپوءِ صاف زبان سان ڪلمون شهادت پڙهيو، جنهن کي سوين ماڻهن ٻڌو. سندن ديني تعليم قرآن پاڪ پڙهڻ وقت عمر بابت مختلف رايا آهن ڪن ڪتابن ان وقت سندن عمر ست سال ڪن ڏهه سال ۽ ڪن ڪتاب چوڏهن سال لکي آهي. سندس استاد مخدوم عربي عرف مخدوم شاهه ڏنو هو جو ان وقت جو ڪامل عارف بزرگ هوندو هو ۽ قرآن پاڪ اهڙو ته مٺڙي آواز سان پڙهندڳ هو جو چون ٿا ته پکي به قطارون ڪري اچيو ويهندا هئا. واٽ ويندڙ ماڻهو بيهي رهندا هئا، هي بزرگ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو نانو هو.

روايت آهي ته هڪ دفعي مصالحين جي هڪ وڏي جماعت حضرت مخدوم صاحب کان قرآن پاڪ جي ڏکين آيتن جي معنيٰ سمجهڻ جو ارادو ڪري سندس خدمت ۾ آئي، جنهن جي اچڻ کانپوءِ مخدوم نوح رحه عالمن کي فرمايو ته عالمن کي گهرجي ته هو علم جو بيان ڪن ته ٻين کي فائدو رسي، ان کانپوءِ پاڻ زبان فصيح سان بيان ڪرڻ لڳا، حقيقت ۽ طريقت جون معنائون بيان فرمايون، آخر ۾ عالمن عرض ڪيو ته اسان جي حق ۾ دعا ڪرڻ فرمايو ته پان فرمايائون ته آئون الحمد ٿو پڙهان اوهان آمين چوندا وڃو. پاڻ فرمايائون ته اهڙا به فقير آهن جي ساري ڄمار سورت الحمدالله جي معنيٰ ڪندا رهن ته پوري نه ٿيندي. مخدوم صاحب شريعت جو ايترو ته پابند هو جو ڪڏهن به نماز جماعت کانسواءِ ادا نه ڪيائين. حضرت مخدوم نوح رحه جي روحاني ۽ علمي طاقت جي خبر ملڪان ملڪ پکڙجي وئي ته روزانو سوين ماڻهو سندس خدمت ۾ حاضر ٿي مريد ٿيندا هئا ۽ جڏهن به روحاني سفر تي ڪنهن ڳوٺ يا شهر ۾ ويندا هئا ته سوين ماڻهو کانئن ذڪر جي تلقين وٺندا هئا ۽ صدق دل سان سندس مريد ٿيندا هئا.

جڏهن سنڌ جي حاڪم مرزا محمد باقي تي مغل بادشاهه اڪبر ڏاڍو ڏمريو هو سو مرزا کي گرفتار ڪرائڻ لاءِ سنڌ تي لشڪر چاڙهي موڪليو، اڪبري فوج سنڌ ۾ قتل ۽ غارت ڪندي اڳتي وڌي رهي هئي. ماڻهو حضرت نوح وٽ فريادي ٿي آيا. پاڻ فرمايائون ته الله تعاليٰ خير ڪندو آخر اها فوج هالا ويجهو اچي پهتي جنهن ڪري شهر وارا ماڻهو وٽن اچي حاضر ٿيا ۽ سمورا حال اچي پيش ڪيائون پاڻ ٿورڙي مٽي چپٽي گهرائي تري تي رکي هڪ دعا پڙهي فوج ڏانهن ڪيائون. جنهن سان اها فوج انهي وقت اتان پوئتي هٽجڻ لڳي ۽ اهڙي ته ڀڳي جو پنهنجو ساهه وڃي هندستان ۾ کنيائون. بادشاهه اڪبر لشڪر جي ڀاڄ جو سبب معلوم ڪرڻ گهريو جنهن تي فوج جي سربراهن چيو ته هالن جي لڳ طوفان دهشت طاري ٿيو جنهن ڪري جانيون بچائي اچي هتي پهتا آهيون. ان وقت شاهي درٻار ۾ ڪو درويش ويٺو هو ان عرض ڪيو ته اهو ڪنهن ولي الله جي ڪرامت جو ڪرشمو آهي، ان کانپوءِ اڪبر بادشاهه ٻيهر فوج عبدالرحيم خان خانان جي قيادت هيٺ موڪلي ۽ مخدوم نوح جي خدمت ۾ حاضر ٿيڻ جو به حڪم ڪيو پر عبدالرحيم خانان جي هالا پهچڻ کان اڳ حضرت مخدوم نوح رحه هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو. ان وقت سندن عمر ۷۷ سال هئي، وصال وقت کين ڪا به بيماري نه هئي، ۲۷ ذوالقعد ۹۹۸هه بمطابق ۱۵۸۴ع تي جمعي جي رات سومهڻي جي نماز مسجد ۾ باجماعت ادا ڪيائون. ان بعد حرم سرا اسهيا، مسجد شريف جي دروازي جو ڪڙو هٿ ۾ جهلي هي بيت چيائون:

نه سي جوڳي جوءِ ۾ نه سا سکي چات،

ڪاپڙين ڪنواٽ وڏي ويل پراڻا

حويلي ويجهو دروازي تي پهتا ته هي بيت چيائون:

ابوبڪر آءُ، سامين سفر سنڀاهيو

متان ٿي پنان، سارين سنياسين

اهڙا بيت ڏيندي به ڪنهن کي به اهو گمان نه هو ته سندن وصال ويجهو آهن، ڇو جو پاڻ وقت به وقت موقعن جي مناسبت سان پنهنجا بيت، ڏوهيڙا ائين پيا ڏيندا هئا، پر ابوبڪر شاهه لڪياري رحه هڪڙو الله جو بزرگ هو ۽ حضرت مخدوم نوح رحه جو خاص ساٿاري ۽ پيارو هو. ان کي ڪشف ذريعي حقيقت معلوم ٿي وئي ۽ هي بيت چوندي ڳوٺان نڪتو ۽ اچي حاضر ٿيو، ”اچان ٿو اچان ڪج ذرو ڪا جٽا،“ مخدوم نوح رحه جي هدايت تي سندس وصال بعد روڄ راڙو ٿيڻ بجاءِ صبر ۽ سڪونت ۾ رهڻ ڪري رات گذري وئي، ڪنهن کي ڄاڻ نه پئي پر صبح جو سندن وصال جي خبر باهه وانگر پکڙجي وئي ته هر طرف روڄ راڙو شروع ٿي ويو. وصال کان اڳ پاڻ وصيت ڪئي هئي ته اسان کي غسل عبدو فقير ڏيندو جتي به هوندو صبح جو حاضر ٿيندو. غسل بعد تڪڙ نه ڪجو، ڪي غيبي جماعتون به اسان جي جنازي نماز پڙهنديون. ان بعد اوهان جنازي نماز پڙهجو. صبح سوير عبدو فقير ڪيريو مسجد ۾ اچي پهتو ۽ فجر جي نماز جي تڪڙ مچائي ڏني، حالانڪ جماعت وارا کيس سڃاڻندا نه هئا، ته به پڪ ٿي وين ته عبدو فقير اهو آهي، عبدو فقير سندن جسم مبارڪ کي غسل ڏياريو ۽ جنازو سينگاري ميدان ۾ رکيو ويو ۽ سڀ حاضرين پري ٿي بيٺا ۽ قدرت جو رنگ ڏسڻ لڳا هڪٻئي پٺيان از غيبي جماعتون پي آيون، هڪڙيون جماعتون جنازي نماز پڙهنديون ويون ته پويان ٻيون جماعتون ٿي آيون، جڏهن اهي از غيبي جماعتون جنازي نماز ادا ڪري ويون ته حاضرين جنازي نماز پڙهي ان بعد سندس جسم خاڪي کي ڌرتي ماءُ جي هنج حوالي ڪيو ويو.

حضرت غوث الحق مخدوم سرور نوحؒ

مشھور ولي ۽ روحاني شاعر

نور سنڌي

عظيم بزرگ هستي صاحبِ ڪرامت و فتوح، نامور شاعر حضرت غوث الحق مخدوم نوح سرور رح، حضرت ابو بڪر صديق رضه جي فرزند حضرت محمد بن ابي بڪر رضه جي اولاد مان آهن. پاڻ ۲۷ ماههِ رمضان مبارڪ هجري سنه ۹۱۰ آخري جمعي جي ڀلاري رات تولد ٿيا. مخدوم نوح رح جو پڙڏاڏو حضرت شيخ فخر الدين ڪبير وڏو عرب ملڪ مان لڏي پنجاب جي مشهور شهر دره غازي خان جي ڀرسان ڪوٽ ڪروڙ پڪا ڳوٺ ۾ اچي رهيو. ڪوٽ ڪروڙ هن وقت وڏو شهر بنجي ويو آهي. هن شهر ۾ ڪيترن ئي بزرگن جون درگاهون آهن، جتان بعد ۾ نڪري سفر ڪندي سنڌ جي بوبڪ شهر ۾ اچي رهيو. سندن آخري آرامگاهه به اتي ئي آهي. ڪافي عرصي بعد سندن پوٽو مخدوم فخر الدين صغير ڪوٽ ڪروڙ مان لڏي هالاڪنڊي هالا ۾ اچي رهيو. هالا ۾ ڪيترن ئي ڪرامتن جهڙا ڪم ڪيائين. حضرت مخدوم نوح رح جن جي ولادت باسعادت جون پيشنگويون به ڪيترن ئي درويشن ڪيون هيون، سندن والد مخدوم نعمت الله رح جڏهن ۲۵ سالن جي ڄمار جو هو، اڃا سندس شادي به نه ٿي هئي ته ان وقت جي مشهور بزرگ حسو فقير چاڪي جو چاچو مجذوب فقير هوندو هو. اهو جڏهن به هالا شهر ۾ ايندو هو ته گهٽين بازارن ۾ چوندو وتندو هو ته هن شهر ۾ جلد ئي زماني جو غوث الله سائين خلق کي فيض بخشڻ وارو بزرگ پيدا ٿيڻ وارو آهي. جڏهن ته مشهور بزرگ حضرت فقير نوح هوٿياڻي جي پوٽي ننڍي فقير نوح هوٿياڻي ۽ ٻين بزرگن به مخدوم نوح رح بابت بشارتون مشهور ٻڌايون.

مرزا قليچ بيگ جيڪو سنڌ جو وڏو محقق ۽ ليکڪ ٿي گذريو آهي، ان وري پرائمري ڪورس جي ڪتابن ۾ لکيو آهي ته ڪامل بزرگ فقير نوح هوٿياڻي مخدوم نعمت الله رح جن کي چيو ته منهنجي مئي پڄاڻان پنهنجي فرزند جو نالو ”نوح“ رکجو ۽ فقير جي رضا ڪرڻ بعد پنهنجي فرزند جو نالو مخدوم نوح رکيو. شيخ ڀڙڪيو ڪاتيار جيڪو مخدوم نعمت الله رح جن جي وقت ۾ هڪ وڏو ڪامل درويش هوندو هو. اهو درويش هر ماڻهوءَ کي اهو ٻڌائيندو هو مخدوم نعمت الله کي لطف الله نالي هڪڙو فرزند پيدا ٿيندو، جنهن کي حق تعاليٰ جو دائمي ديدار حاصل رهندو. روايت آهي ته حضرت مخدوم نوح رح پنجن ڏينهن جا هئا ته ٻانگ ٻڌڻ کانپوءِ صاف زبان سان ڪلمون شهادت پڙهيائون، جنهن کي سوين ماڻهن ٻڌو. سندن ديني تعليم قرآن پاڪ پڙهڻ وقت عمر بابت مختلف رايا آهن، ڪن ڪتابن ان وقت سندن عمر ست سال، ڪن ڏهه سال ۽ ڪن ڪتاب چوڏهن سال لکي آهي. سندن استاد مخدوم عربي عرف مخدوم شاهه ڏنو هو، جو ان وقت جو ڪامل عارف بزرگ هوندو هو ۽ قرآن پاڪ اهڙو ته مٺڙي آواز سان پڙهندا هئا جو چون ٿا ته پکي به قطارون ڪري اچيو ويهندا هئا. واٽ ويندڙ ماڻهو بيهي رهندا هئا. هي بزرگ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو نانو هو. حضرت مخدوم نوح رح صرف ۲۵ سيپارا ياد پڙهيا. ڪن ڪتابن لکيو آهي ته روايتون آهن ته پاڻ ٻه ٽي فقه جا ڪتاب به پڙهيائون. ظاهري علم جي لحاظ کان فقط قرآن شريف پڙهيل هئا پر هر سوال جو جواب جدا جدا اهڙي علمي نموني ۾ ڏيندا هئا جو وڏا وڏا عالم علماءَ طلباءَ سندن علمي لياقت جي امتحان لاءِ اچي موجود ٿيندا هئا. پاڻ ان موقعي تي هڪ آيت جون ايتريون ته معنائون فرمائيندا هئا جو سڀ حيران ٿي ويندا هئا. ٻي روايت آهي ته هڪ دفعي مصالحين جي هڪ وڏي جماعت حضرت مخدوم صاحب جن کان قرآن پاڪ جي ڏکين آيتن جي معنيٰ سمجهڻ جو ارادو ڪري سندن خدمت ۾ آيا، جن جي اچڻ کانپوءِ مخدوم نوح رح صاحب عالمن کي فرمايو ته عالمن کي گهرجي ته هو علم جو بيان ڪن ته ٻين کي فائدو رسي. ان کانپوءِ پاڻ زبان فصيح سان بيان ڪرڻ لڳا، ۳۴ تفسيرن جا نالا وٺندي فرمايائون ته فلاڻي تفسير ۾ هن ريت آهي ۽ فلاڻي ۾ هن ريت آهي. ان کانپوءِ حقيقت ۽ طريقت جون معنائون بيان فرمايون. آخر ۾ عالمن عرض ڪيو ته اسان جي حق ۾ دعا ڪرڻ فرمايو ته پاڻ فرمايائون ته آئون الحمد ٿو پڙهان، اوهان آمين چوندا وڃو. پاڻ فرمايائون ته اهڙا به فقير آهن جي ساري ڄمار سورت فاتحه جي معنيٰ ڪندا رهن ته پوري نه ٿيندي.

روايتون آهن ته وقت جي حاڪمن مان مرزا محمد باقي جيڪو مشهور زمانه به هو، سندن خدمت ۾ ٻه دفعا مخدوم نوح رح جي مريدن وٽ روحاني سفر دوران ٺٽي ويو ته هو اتي سندس خدمت ۾ حاضر ٿيو. مرزا باقي به سندن زماني ۾ گاديءَ تي ويٺو. مرزا باقي جو وڏو فرزند مرزا بابنده خان جيڪو چريو هو، جنهن ڪري هو گادي تي نه ويهاريو ويو پر سندس پٽ مرزا جاني گاديءَ تي ويهاريو ويو. هڪ ڪتاب ۾ آهي ته مرزا بابنده خان کي مخدوم نوح رح جي خدمت ۾ دعا لاءِ آندو ويو ته کيس بيماريءَ کان شفا ٿي، مگر پاڻ ڪابه توجه نه ڏنائون. ڇاڪاڻ جو ان شخص مخدوم، لعل شهباز جي مزار ۾ هڪ دفعي هڪ عورت سان هٿ چراند ڪئي هئي جنهن ڪري هن تي ديوانگي هميشه لاءِ قائم رهندي آئي. مخدوم صاحب جن شريعت جا ايترا ته پابند هئا جو ڪڏهن به نماز جماعت کانسواءِ ادا نه ڪيائون. بهاءُ الدين گودڙي کان نقل آهي ته هڪ دفعي مخدوم نوح صاحب ٺٽي جي جامع مسجد ۾ تشريف فرما ٿيا. جمع جي نماز کانپوءِ اٽڪل هڪ هزار ماڻهو معرفت ۽ ولايت کي پهتا جن مان حضرت صابر سومرو، شيخ تاجن، شيخ حبيب ۽ سيد عبدالڪريم بلڙي وارو مشهور بزرگ هئا، جن کي ڪشف ڪرامت سان سڄي سنڌ سڃاڻي ٿي. انهن وٽان هزارين ماڻهو معرفت جو رستو سکي پنهنجي ڪماليت کي رسيا آهن. حضرت مخدوم نوح رح جن فرمائيندا هئا، مونکي حضور ڪريم صلي الله عليه وآله وسلم جن وٽان چار شيون عطا ٿيون آهن، هڪ ذڪر جو سبق، ٻيو قرآن شريف جو تفسير، ٽيون حديث جي سمجهاڻي، چوٿون خواب جي تعبير.

پاڻ چوندا هئا ته ڪنهن ظالم کي به پِٽ پاراتو ڪرڻ ناجائز ۽ درست ناهي. ظالم جي حق ۾ هيءَ دعا گهرڻ گهرجي، اي منهنجا رب فلاڻي کي مخلوق تي رحمدل ڪر ته خلق سان نرم دل ٿي هلي. سنڌ جي حاڪم مرزا محمد باقي تي مغل بادشاهه اڪبر ڏاڍو ڏمريو هو، سو مرزا کي گرفتار ڪرائڻ لاءِ سنڌ تي لشڪر چاڙهي موڪليو. اڪبري فوج سنڌ ۾ قتل غارت ڪندي اڳتي وڌي رهي هئي. ماڻهو حضرت نوح جن وٽ فريادي ٿي آيا. پاڻ فرمايائون ته الله تعاليٰ عافيت بخير ڪندو. آخر اها فوج هالا ويجهو اچي پهتي، جنهن ڪري شهر وارا ماڻهو وٽن اچي حاضر ٿيا ۽ سمورا حال اچي پيش ڪيائون. پاڻ ٿورڙي چپٽيءَ مٽي گهرائي تريءَ تي رکي هڪ دعا پڙهي فوج ڏانهن ڪيائون، جنهن سان اها فوج انهيءَ وقت اتان پوئتي هٽڻ لڳي ۽ اهڙي ته ڀڳي جو پنهنجو ساهه وڃي هندستان ۾ کنيائون. بادشاهه اڪبر لشڪر جي ڀاڄ جو سبب معلوم ڪرڻ گهريو، جنهن تي فوج جي سربراهن چيو ته هالن جي لڳ طوفان دهشت طاري ٿيو، جنهن ڪري جانيون بچائي اچي هتي پهتا آهيون. ان وقت شاهي درٻار ۾ ڪو درويش ويٺو هو، ان عرض ڪيو ته اهو ڪنهن ولي الله جي ڪرامت جو ڪرشمو آهي. ان کانپوءِ اڪبر بادشاهه ٻيهر فوج عبدالرحيم خان خانان جي سرڪردگي هيٺ موڪلي ۽ مخدوم نوح جي خدمت ۾ حاضر ٿيڻ جو به حڪم ڪيو، ليڪن عبدالرحيم خانان جي هالا پهچڻ کان اڳ حضرت مخدوم نوح رح هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو. ان وقت سندن عمر ۷۷ سال هئي. پاڻ پيرسن ٿي وڃڻ جي باوجود پاڻمرادو هلندا هئا. وصال وقت کين ڪا به بيماري نه هئي، ۲۷ ذوالقعد ۹۹۸هه بمطابق ۱۵۸۴ع تي جمع جي رات سوهماڻي جي نماز مسجد ۾ باجماعت ادا ڪيائون. ان بعد حرم سرا اسهيا، مسجد شريف جي دروازي جو ڪڙو هٿ ۾ جهلي هي بيت چيائون:

نه سي جوڳي جوءِ ۾، نه سا سکي چات،

ڪاپڙين ڪنواٽ، وڏي ويل پراڻا.

حويلي ويجهو دروازي تي پهتا ته هي بيت چيائون:

ابوبڪر آءُ، سامين سفر سنڀاهيو،

متان ٿي پنان، سارين سنياسين.

اهڙا بيت ڏيندي به ڪنهن کي اهو گمان نه هو ته پاڻ وصال ويجهو آهن، ڇو جو پاڻ وقت به وقت موقعن جي مناسبت سان پنهنجا بيت، ڏوهيڙا ائين پيا ڏيندا هئا، مگر ابوبڪر شاهه لڪياري رحه هڪڙو الله جو بزرگ هو ۽ حضرت مخدوم نوح رحه جو خاص پيارو هو. ان کي ڪشف ذريعي حقيقت معلوم ٿي وئي ۽ هي بيت چوندي ڳوٺان نڪتو ۽ اچي حاضر ٿيو، ”اچان ٿو اچان، ڪج ذرو ڪا جٽا،“ مخدوم نوح رحه جي هدايت تي سندس وصال بعد صبر ۽ سڪونت ۾ رهڻ ڪري رات گذري وئي. کين ۱۲ فرزند هئا ڪجهه نياڻيون هيون، سندس ۴ شاديون هيون. حضرت غوث الحق مخدوم سرور نوح رح جن جو عرس مبارڪ ھالا ۾ اڄ رات کان سڀاڻ تائين ملھايو پيو وڃي، جنھن جو افتتاح درگاه جو سجاده نشين مخدوم جميل زمان ڪرڻ فرمائيندا. 

 

(ڏھاڙي عبرت حيدرآباد ۾ ۱۱ جولاءِ ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)

 مخدوم نوح هالائيؒ

[ ۱۵۰۵ع – ۱۵۸۹ع ]

ميمڻ عبدالغفور سنڌي

سر زمين سنڌ جو عظيم فرزند، ”نو لکي گودڙيءَ وارو بزرگ“، سنت و اثقا جو ڪامل نمونو، عارف ۽ ديني تعليم و تربيت جوگهارو، غوث الحق مخدوم لطف الله المعروف مخدوم نوح ولد مخدوم نعمت الله صديقي قريشي، جمع جي رات ۲۷ رمضان المبارڪ ۹۱۱هه مطابق ۱۲ آگسٽ ۱۵۰۵ع تي، بيبي سڪينه جي بطن مان، هالا ڪنڊي (هالا) ۾ ڄائو هو. سندس نسبي سلسلو ايڪويهين پشت ۾ حضرت ابوبڪر صديق رضه (۵۷۲ع – ۶۲۴ع) جن سان وڃي ملي ٿو. سندس ولادت بابت حسو فقير چاڪي، مجذوب ٽوڙي ۽ شيخ ڀرڪيو ڪاتيار رح جهڙن بزرگن، مجذوبن ۽ عالمن سڳورن جون پيشنگويون ٿيل هيون، ته ”جلد اهڙو نينگر پيدا ٿيندو؛ جنهن کي هر دم حضور حاصل هوندو“– سچ پچ ٿيو به ائين.

مخدوم نوح رحه جو جد- امجد شيخ فخرالدين ڪبير عرب مان هجرت ڪري ديري غازي خان جي ڳوٺ ”ڪوٽ ڪروڙ“ ۾ اچي رهيو. هي ڳوٺ خداوارن جو اڳ ئي رهائشگاه هو، ويتر شيخ فخرالدين رح جي اچڻ سان ولايت جو مبنع بڻجي ويو. ڳچ سالن بعد شيخ صاحب سياحت جي خيال سان گهمندو ڦرندو اچي بوبڪن ۾ نڪتو. بوبڪ انهن ڏينهن ۾ بزرگن ۽ عالمن جو مسڪن هو؛ جنهن ڪري شيخ فخرالدين به هتي ئي مستقل رهائش اختيار ڪندي، باقي زندگي دين جي تبليغ ۾ گذاري. ڪافي ڪرامتون کانئس سرزد ٿيون. هوڏانهن سندس اولاد مان مخدوم فخرالدين صغير، ڪوٽ ڪروڙ ڇڏي اچي هاله ڪڊيءَ ۾ سڪونت اختيار ڪئي. وڏو عارف، عابد ۽ زاهد شخص هو؛ جنهن ڪري ڪيترائي لاکا، ميمڻ، سومرا ۽ ٻيا مقامي باشندا سندس پوئلڳ بڻيا. سندس پونيرن لاکن ۽ سومن مان شاديون ڪيون هيون.

مخدوم صاحب جو ننڍپڻ کان جوانيءَ تائين وقت نهات پرهيزگاري سان گذريو آهي. سندس ابتدائي اُستاد مخدوم شاهد ڏنو عرف عربي ڌيانه رحه هو؛ جنهن وٽان ۲۵ سيپارا، وهب ۽ عطا، عام لدني ۽ فقہ جا چنڊ ڪتاب پڻ پرهيو هو. ايترو ته ذهين هو؛ جو سندس استاد ۽ هم سبق شاگرد به سندس علمي بصيرت تي دا ڏيندا هئا. هڪ دفعي پاڻ کين ٻڌايو هئائين، ته ”مون کي ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد مصطفيٰ صلي الله عليہ وسلم جن وٽان چار شيون عطا ٿيون آهن: ذڪر جو سبق، قرآن جو تفسير، حديث جو فهم ۽ خواب جو تعبير“. سندس سلسله- طريقت ”سهروردي اويسي” هو.

شروعات ۾ شاديءَ جو خيال ترڪ ڪيو هئائين، پر پوءِ سنت نبويءَ جي پيرويءَ کي افضل ڄاڻي، چاليهن ورهين جي عمر ۾، سنڌ جي حاڪم ڄام تماچيءَ جي همشيره بيبي زليخان سان پهرين شادي ڪيائين؛ جنهن مان: محمد امين، حامد ۽ نور محمد، احمد ۽ چئن نياڻي جو اضافو ٿيو. بيبي زليخان (۹۵۶هه - ۱۵۴۹ع) ۾ وفات ڪئي؛ جنهن ڪري ٻي شادي چوهاڻ قوم مان ٿيس؛ جنهن مان: ابراهيم، ميران محمد ۽ جلال محمد ڄاوا. ٽين شاديءَ مان: موسيٰ، آدم، هارون، دائود ۽ يوسف پيدا ٿيا؛ پڇاڙيءَ واري (چوٿين) شاديءَ مان کين ڪوبه اولاد نه ٿيو. پاڻ ۸۵ ورهين جي عمر ۾ جمع جي رات ۲۷ ذوالقعد ۹۹۸هه مطابق ۲۱ نومبر ۱۵۸۹ع تي هالا ۾ وفات ٿي. سندس وصيت موجب غسل جي سعات فقير عبدو ڪيريو کي نصيب ٿي. غسل بعد ۷۱ دفعا جنازه نماز پڙهي ويئي. آخر جمع جي نماز بعد کيس ڳوٺ ۾ هميشہ هميشہ لاءِ آرامي ڪيو ويو. ٻارهن سالن بعد وڏيءَ ليٽ ۾ سندس جسم خاڪيءَ کي ڪڍي، نئين ڳوٺ ۾ دفنايو ويو. جتي سندس عاليشان مقبرو، سندس پوٽاڻ مان پنجين سجاده نشين مخدوم محمد زمان (۱۲۰۵هه - ۱۷۹۰ع) ۾ تعمير ڪرايو هو. سندس ڏاکڻي طرف مخدوم مير محمد جي تربت آهي، جيڪا مير فتح علي خان ٽالپر (۱۲۱۰هه - ۱۷۹۵ع) ۾ تعمير ڪرائي هئي. اتر طرف مير ڪرم علي خان (۱۲۲۲هه - ۱۸۰۷ع) ۾ جامع مسجد جوڙائي آهي. هر سال ذوالحج جي پهرين سومر تي مٿس ميلو وڏي ڌام ڌوم سان لڳندو آهي، جتي ذڪر و فڪر، مولودن ۽ مداحن جي محفل سان گڏ ”ڏهر“ جي پالوٽ ۽ سماع جي محفل  منعقد ٿيندي آهي.

مخدوم صاحب ”نو لکي گودڙيءَ“ جو مالڪ هو. سندس خيال سنت نبويءَ موجب هئا. طريقت جاذب، سادي ۽ فقيراڻي اُٿڻي ويهڻي هيس. ٺٺ ٺانگر ۽ طمطراق کان بيزار هو. سندس حلقي ۾ امير خواه غريب، دولت مند ۽ حاڪم پڻ هوندا هئا. نذر نياز غريبن ۽ مسڪينن ۾ ورهائي ڇڏيندو هو. پوشاڪ سادي ۽ اڪثر سائي يا نير ۾ ٻڏل ڪپڙا پهريندو هو. فقر و فاقو سندس دل جي مرضيءَ موجب هو. ڪڏهن ڪڏهن ته سندس گهر ۾ کاڌي لاءِ ڪجهه به نه هوندو هو، تاهم به شڪر سندس زبان تي هر وقت رهيو. سيد ابوبڪر شاه لڪياروي، سيد علي شيرازي، فقير رشيدالدين، شاه محمد حسين ۽ ميان بهاؤالدين گودڙيو سندس خاص خليفن ۾ شمار ٿين ٿا. پاڻ ڪافي ڪتاب قلمبند ڪيائين، جن مان فارسي زبان ۾ قرآن پاڪ جو ترجمو مثالي حيثيت رکي ٿو. عربي، فارسي ۽ سنڌي زبانن تي علمي مهارت ۽ ادراڪ هوس. شاعري به سٺي ڪئي اٿس.

حوالا

(۱) – فقير نوح هوتزاني رح (۱۴۱۴ع – ۱۵۰۴ع) جي اشاري سان مٿس ”نوح نالو پيو هو.

(۲) – ”هالا ڪنڊي“، حيدرآباد سنڌ جو قديم شهر آهي، جيڪو موجوده ”هالا“ نالي سان سڏجي ٿو. کيس مخدوم محمد ٻڌايو هو؛ ۽ شروعات ۾ سندس نالو ”مرتضي آباد“ رکيو ويو. درياه جي پائيندڙ سببان ڪوه کن جي وڇوٽيءَ تي نئون شهر آباد ڪيو ويو [قديم سنڌ، ان جا مشهور شهر ۽ ماڻهو – مرزا قليچ بيگ، ۱۹۲۵ع، صفحو ۵۵]. غالباً ۱۵۹۲ع ڌاري درياهي چاڙهه سبب ”اسلام آباد“ نالي ڀرسان هڪ ٻيو شهر به آبا ڪيو ويو، جيڪو هينئر ”نوان هالا“ نالي سان سڏجي ٿو [روزانه ”عبرت“ (حيدرآباد)، مورخه ۲–۸–۱۹۵۹ع، صفحو۲ ].

(۱) – مخدوم نوح بن مخدوم نعمت الله بن مخدوم اسحاق بن مخدوم شيخ شهاب الدين سهروردي (۱۱۴۷ع – ۱۲۲۴ع) بن مخدوم سرور بن مخدوم فخرالدين صغير بن شيخ عزالدين بن شيخ فخرالدين ڪبير بن شيخ ابوبڪر ڪتاني بن شيخ اسماعيل بن شيخ عبدالله بن شيخ نصرالدين بن شيخ سراج الدين بن سيخ خيرالدين بن ابي عاصم بن شيخ محمد بن شيخ وحيد الدين بن شيخ مسعود بن ابدي قاسم بن محمد بن عبدالرحمان بن حضرت ابوبڪر صديق رضه [ماهوار ”الرحيم“ (سيپٽمبر – آڪٽوبر ۱۹۷۶)؛ صفحو ۱۵].

(۴) – روايتن پٽاندڙ شيخ فخرالدين ڪبير، سيوهڻ شريف ۾ وفات ڪئي هئي. سندس مقبرو قلندر لعل شهباز رحه سان لڳ چيو وڃي ٿو.

(۵) – مخدوم شاهڏنو عرف عربي ڌيانه رح، پنهنجي وقت جو وڏو عالم ۽ صاحب - دل هو. هڪ جاءِ تي ويهي هڪ سؤ چاليهه قرآن پاڪ جا ختما ڪڍيا هائائين. جڏهن قرآن پاڪ پڙهندو هو ته اڏامندڙ پکي ته قطارون ڪري بيهي ويندا هئا، بلڪ وهندڙ پاڻي به خاموشي وٺندو هو. وڏو ڪرامتي مڙس هو. شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح (۱۶۸۹ع – ۱۷۵۲ع) جو نسبت ۾ نانو هو. سندس فرزند مخدوم بايزيد (وفات ۹۸۰هه = ۱۵۷۲ع) پڻ سندس جيان صاحب- ڪشف ۽ ڪرامت هو ۽ پوٽو مخدوم محمد عالم، شاه عبداللطيف ڀٽائي رح جو معتقد هو. مخدوم عربي ڌيانه مڪليءَ تي دفن ٿيل آهي. پير آسات سندس سڳو ڀاءُ هو، جيڪو ”مقام شاه ڌياڻي“ ۾ مدفون آهي.

(۲) – اُنهن مان بيبي مريم نالي هڪ نياڻي، مٽياروي سادات سيد عبدالله شاه ولد سيد محمد يعقوب شاه جي نڪاح ۾ ڏنائين؛ ۽ باقي ٽي، پنهنجن عزيزن ۾ آجيون ڪيائين [ماهوار ”الرحيم“ (سيپٽمبر – آڪٽوبر ۱۹۷۶ع)، صفحو ۲۸].

(۱) – مخدوم ابراهيم، جيڪو ”سلطان ادهم“ جي نالي سان مشهور هو. فقيري طبيعت ۾ وڏو غوث ٿي گذريو آهي. سندس آخري آرام گاه خيرپور ميرس ۾ ٽڪرين تي واقع آهي.

(۲) – ”ڏهر“ عام طرح سان ”ڏاڍيءَ مٽيءَ وارا سڌا ميدان“ سڏبا آهن، جيڪي ٿر علائقي ۾ واريءَ جي ٻن ڀٽن (دڙن) جي وچ تي پيل ماٿري يا سخت مٽيءَ واري پٽ کي چئبو آهي. هت ”ڏهر“ مان مراد ”مرشد جي مداح“ آهي. خود سر تاج العشراءُ شاه عبداللطيف ڀٽائي رح به انهيءَ مراد سان ”سر ڏهر“ ڳايو آهي.

(۱) – ”سماع“، صوفين جو مخصوص رقص (ناچ) آهي؛ جنهن کي ذڪر ۽ شعل جو طريقو ڄاڻندا آهن. خاص ڪري نقشبندي طريقي وارا ”سماع“ کي زياده ترجيح ڏيندا آهن. البته سهروردي سلسله وارن وٽ به ”سماع“ کي خاصي اهميت حاصل رهي آهي. صوفين جي لغت موجب ”سماع“ انسان جي من جي ميراڻ ميٽي، ڌوٻيءَ جي ڪپڙي جيان اڇو ۽ اُجرو ڪري ٿيو- ”سماع“ ۾ بيت (ڏوهيڙا) پڙهيا ويندا آهن، جيڪي ”اوٺاڻي“ ۽ ”لاهڻي“ چئبا آهن، جن جو لازمي وراڻو ”لاالله الاالله“ هوندو آهي [سنڌي انسائيڪلو پيڊيا – ميمڻ عبدالغفور سنڌي (قلمي ۱۹۸۰ع) صفحو ۴۲۲].

(۲) – انهن ڏينهن ۾ ”سروري سلسله“ سان ۹ لک ماڻهو وابسته هئا؛ جنهن ڪري مخدوم صاحب ”نو لکي گودڙيءَ“ وارو ڌڻي سڏبو هو.

(۱) – برصغير ۾ قرآن پاڪ جو هي پهريون فارسي ترجمو آهي، جيڪو سنڌي ادبي بورڊ جي نگراني ۾ شايع ٿي رهيو آهي.

(۲) – هي ڳوٺ ۱۸۸۷ع ۾ درياه جي پائيندڙ ۾ نابود ٿي ويو.

حضرت مخدوم نوح سرور هالائيؒ

زاهد قمر مِسڻائي

حضرت مخدوم نوح هالائيؒ جا حالات لکندي مون راقم (زاهد قمر مِسڻائي) جي محترم استاد حضرت علامه عبدالڪريم لغاري پنهنجي تصنيف “مرد قلندر” ۾ ڄاڻايو آهي ته؛

“ڏهين صدي هجري جي هڪ نامور هستي، مهراڻ جي مردم خيز مٽي ۾ محوِخواب آهي، جنهن تي سنڌ سدائين فخر ڪري سگهي ٿي. پنهنجي وقت جي وڏن عالمن ۾ شمار اٿس، اهو آهي مخدوم نوح عليه رحمة، هي ساري متحده هندستان ۾ پهريون نمبر شخص آهي، جنهن قرآن پاڪ جو پارسي زبان ۾ ترجمو شايع ڪيو”.

ياد رهي ته سنڌ ۾ مخدوم نوح رحه نالي ٻه اولياءَ ٿي گذريا آهن، هڪ مخدوم نوح بکري رحه ۽ ٻيو مخدوم نوح هالائي رحه، مخدوم نوح رحه جو زمانو ستين هجري هو ۽ مخدوم نوح هالائي رحه جو زمانو ڏهين صدي هجري چيو وڃي ٿو. ٻنهيءَ جو طريقت ۽ سلوڪ ۾ تعلق سهروردي سلسلي سان هو. مخدوم نوح بکري رحه کي سنڌ ۾ سلسليه سهرورديه جو باني پڻ چيو وڃي ٿو ۽ سلسله سهرورديه کي سنڌ ۾ عروج تي پهچائيندڙ ن ۾ مخدون نوح هالائي رحه جو نالو سڀ کان نمايان اچي ٿو.

حضرت مخدوم نوح سرور هالائي سهروردي رحه پنهنجي وقت جو اهل الله بزرگ ٿي گذريو آهي، وقت جا سڀ اولياءَ سندس معتقد ۽ بزرگي جا قائل هئا. هي بزرگ امام الامت خليفه اول حضرت ابوبڪر صديق رضه جي اولاد مان هو، پاڻ سمن جي صاحبي ۾ پيدا ٿيا ۽ ترخان گهراڻي جي حڪومت ۾ وفات پاتي هئائون.

مخدوم نوح سرور رحه جي زماني ۾ سندن مريدن جو تعداد نوَ لک هو، جنهنڪري مخدوم نوح رحه کي “نولکي گودڙي جو صاحب” چئي ياد ڪيو ويندو آهي. هن صاحب ظاهري تعليم تمام ٿوري حاصل ڪئي، ٿوري تعليم هوندي به ذاتي مطالعي ۽ روحاني طاقت سبب قرآن پاڪ جو جڏهين تفسير ڪندو هو ته عالم دنگ رهجي ويندا هئا. سندس حافظو غضب جو هو، ستن ورهين جي ڄمار ۾ قرآن شريف پڙهي ورتائين.

“مُوتوا قَبل تَمُوتوا “جي اعليٰ رتبي تي پهتل هن عظيم انسان کي حضرت ابو بڪر رضه جي وساطت سان علم لدني عطا ٿيس، ۽ طريقت ۾ باب العلم حضرت علي رضه کان روحاني فيض حاصل ٿيس، پاڻ فرمايو اٿس ته؛ “جڏهن آئون چوڏهين ورهين جي عمر جو ٿيس ته، تڏهن حضٰرت علي رضه کان اها ڏات حاصل ٿيم، جا حاصل ٿيڻي هئي. ” انهي روحاني دنيا مان فيضياب ٿيڻ بعد سندس فيض ۽ برڪت جي پالوٽ سان پوري سنڌ رڱجي وئي.

مخدوم نوح رحه سادو کائيندو ۽ سادو هنڊائيندو هو، هميشه ذڪر ۽ فڪر ۾ مشغول رهندو هو. مخدوم نوح رحه وڏو فياض هو، شاھ لطيف جو تڙ ڏاڏو شاھ عبدالڪريم بلڙي وارو وٽائن فيض حاصل ڪيو ۽ سندن خاص مريد هو، انهي ڪري شاھ صاحب جن مخدوم ۽ سندن اولاد جو هميشه معتقد رهيو.

هي تصّوف ۽ عرفان جو امام سن ۹۹۸ هجري بمطابق ۲۷ ذوالقعد بروز خميس صبح جي وقت رحلت فرمائي ويو. پاڻ وفات کان ڪجھ وقت اڳ سومهڻي جو هي بيت پڙهي رهيا هئا.

نه سي جوڳي جُوءِ ۾، نه سي سامي واٽ،

ڪاپڙين ڪنواٽ، وڏيءَ ويل پلاڻيا.

مخدوم نوح سرور رحه جو احوال سنڌ جي هيٺين قديمي ۽ تاريخي ڪتابن حديقة الاولياءَ فارسي، تحفة الڪرام فارسي، ارشاد الطالبين ۽ دليل الذاڪرين ۾ پڙهي ۽ ڏسي سگهجي ٿو.

مخدوم نوح سرور هالائي رحه جي وفات بعد سندس وڏو فرزند مخدوم امين محمد اول سجاده نشين ٿيو. سندس خاندان جو شجرو هن ريت آهي؛

۱- مخدوم نوح رحه وفات ۹۹۸ هجري. ۲- مخدوم امين محمدرحه اول وفات ۱۰۱۵ هجري. ۳- مخدوم عبدالحميد عرف ابوالخيررحه وفات ۱۰۵۰ هجري. ۴- مخدوم محمد الخالق وفات ۱۰۸۱ هجري. ۵- مخدوم محمد رحه زمان اول ۱۱۱۷ هجري. ۶- مخدوم مير محمدرحه اول ۱۱۴۹ هجري. ۷- مخدوم محمد زمان ثاني رحه وفات ۱۱۴۹ هجري. ۸- مخدوم مير محمد ثاني رحه وفات ۱۲۰۲ هجري. ۹- مخدوم محمد زمان ثالث رحه وفات ۱۲۲۲ هجري. ۱۰- مخدوم ميرل معصوم رحه وفات ۱۲۲۳ هجري. -۱۱ مخدوم محمدامين ثاني رحه ۱۲۵۲ هجري. ۱۲- مخدوم م محمد زمان چوٿون رحه وفات ۱۲۶۹ هجري. ۱۳- مخدوم امين محمد ثالث عرف پکن ڌڻي رحه)شاعر (وفات ۱۳۰۳ هجري. ۱۴- مخدوم محمد زمان پنجون رحه وفات ۱۳۳۱ هجري. ۱۵ - مخدوم ظهير الدين عرف پريل ڄام رحه وفات ۱۳۴۵ هجري. ۱۶- مخدوم غلام محمد مغموم عرف گل سائين رحه وفات ۱۳۶۲ هجري. ۱۷- مخدوم محمد زمان ڇهون عرف طالب الموليٰ رحه وفات ۱۳۳۸ هجري. ۱۸- مخدوم محمد امين محمد فهيم رحه چوٿون وفات ۲۰۱۵ ع.

هن اعليٰ خاندان وڏا وڏا عالم، شاعر ۽ اديب پيدا ڪيا، جن سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ادب جي وڏي خدمت ڪئي. سندن خاندان مان مخدوم طالب المولى سنڌي ٻولي جو عظيم محسن ٿي گذريو آهي. “تو دلڙي يار ڌُتاري، پوءِ ير ڪانه ڪيئي پوئواري “جي ڪافي ذريعي لافاني شهرت حاصل ڪندڙ مخدوم صاحب شاعر هئڻ سان گڏوگڏ موسيقي جو وڏو سرجڻهار ۽ هڪ اهل دل انسان پڻ هو. پاڻ عالمن ۽ اديبن جو وڏو قدرشناس هوندو هو، جنهن ڪري سندس محفل هروقت سنڌ جي شاعرن، اديبن، سگهڙن ۽ ڳائڻن سان ڀريل رهندي هئي. موجوده اوڻيهون گادي نشين ۽ مخدوم امين فهيم جو لائق فرزند ارجمند مخدوم جميل الزمان سنڌي ادب ۽ ثقافت جو وڏو رکوالو ۽ پنهنجن وڏڙن جي قائم ڪيل عظيم ورثي جي پاسباني جا فرائض نهايت خوش اسلوبي سان نڀائي رهيا آهن.

 

(زاهد قمر مِسڻائي جي لکيل تاريخي ڪتاب “مَقالاتِ زاهد“ تان ورتل)