ڪامريڊ غلام محمد لغاري

ڪامريڊ غلام محمد لغاري

سنڌ جي تحريڪ

تاج مري

ڪامريڊ غلام محمد لغاري سنڌ جي هاري تحريڪ جي مکيه اڳواڻن ۾ شامل هئو. غلام محمد لغاري ۱۹۱۷ع ۾ تعلقي ڊگهڙي ضلعي ميرپورخاص جي ڳوٺ غلام علي فقير لغاري جي هڪ غريب هاري محمد خان لغاري جي گهر ۾ جنم ورتو. هن تر جي مختلف مدرسن مان تعليم حاصل ڪئي. سندس تعلق خاڪسار تحريڪ ساڻ ٿيو. ٻين خاڪسارن ساڻ لاهور ويندي هُو خانيوال اسٽيشن تي گرفتار ٿيو ۽ ملتان جيل موڪليو ويو جتي کيس ٻه سال جيل ڀوڳڻو پيو. ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي ڪامريڊ حيدر بخش ساڻ پهرين ملاقات ان وقت ٿي جڏهن هو ميان مراد علي جي مدرسي ۾ ۳ سال پڙهي پنهنجي ڳوٺ ۾ واپس اچي حاجي محمد لغاري جي نئين مدرسي ۾ داخل ٿيا. انهيءَ زماني ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ڊگهڙي ۾ مختيارڪار هو ۽ مولوي حاجي محمد لغاري ساڻ تمام گهڻي گهرائپ هئس ۽ سندس مدرسي ۾ ڪڏهن ڪڏهن ايندا رهندا هئا.

ان دور ۾ جڏهن هڪ ڀيرو حاجي محمد جي دعوت تي مختيارڪار حيدر بخش جتوئي انهن جي ڳوٺ جي دوري تي آيو ته ڳوٺ جي زميندارن ڪيترائي ڏينهن اڳ ڪامريڊ حيدر بخش جي آجيان جي تياري ڪئي ۽ هن لاءِ چڱو خاصو کاڌو، ميوا مٺائي، حلوا تيار ڪرايا. مطلب ته وڏو اهتمام ڪيو ويو. جڏهن ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي سامهون اهو کاڌو رکيو ويو ته هن اهو کاڌو غريب هارين ۽ مدرسي جي شاگردن ۾ ورهائي ڇڏيو ۽ پاڻ ضد ڪري هارين جي ماني کير ساڻ کاڌائين. جتوئي جي ان سادگي غريب هارين کي ڏاڍو متاثر ڪيو ۽ ڪامريڊ لغاري جي ذهن تي جتوئي جي سادگي ۽ غريب هارين ساڻ همدردي ۽ هر دلعزيز جو ڪڏهن به مٽجندڙ نقش رهجي ويو. ڪامريڊ لغاري اڪثر پنهنجن ڪچهرين ۾ انهي جو ذڪر ڪندو هو. انگريز سرڪار ۾ مختيارڪار حاڪم سڏبو هو. سندس انهيءَ حاڪماڻي دور ۾ عوام دوستي ۽ هارين ساڻ همدردي ڪامريڊ لغاري کي سڄي عمر ياد رهي ۽ پاڻ به انهي جي نقش قدم تي هلڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو.

ڪامريڊ لغاري ۱۹۴۵ع ۾ هاري ڪميٽي ۾ شامل ٿي سرگرم ڪارڪنن جيان ڪم ڪيو پاڻ ڳاڙهو جهنڊو کڻي پنهنجي تر جي شهر توڙي ڳوٺن ۾ پيادل گهمندو هارين ۾ جاڳرتا پيدا ڪرڻ لڳو. هو جتي به ويندو هو اتي هارين کي گڏ ڪري کين وڏيرا شاهي جي ظلمن ۽ افسر شاهي جي غلامي ۽ محڪومي خلاف ڳالهائيندو هو ۽ هارين کي منظم ڪندو هو. انهيءَ دور ۾ سندس ڄاڻ سڃاڻ ڪانگريسي اڳواڻن ساڻ ٿي ۽ انهن ساڻ گڏجي ملڪ جي آزادي، جمهوريت ۽ جاگيرداري جي خاتمي لاءِ جاکوڙيندو هو. ۱۹۴۳ع ۾ هُن مڪاني ادارن جي چونڊن ۾ حصو ورتو ان دور ۾ وڏيرن خلاف چونڊ وڙهڻ جو تصور ڪو نه هو. پاڻ صوبائي اسيمبلي جون چونڊون پڻ وڙهيو، انهن چونڊن دوران طبقاتي شعور هجڻ ڪري کيس نوان تجربا به ٿيا. انهي تڪ واري چونڊ ۾ ٻه وڏا زميندار ۽ اثر رسوخ رکندڙ غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي ۽  امام بخش ٽالپر بيٺل هئا انهن جي مقابلي ۾ هاري جو پٽ غلام محمد لغاري چونڊ وڙهي اهو تر ۾ نئون تجربو هو جنهن ساڻ هارين ۾ اتساهه پيدا ٿيو ته وڏيرن جي مقابلي ۾ هڪ غريب هاري بيهي سگهي ٿو جيتوڻيڪ انهيءَ چونڊ ۾ غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي ڪامياب ٿيو پر ڪامريڊ لغاري به چڱا خاصا ووٽ کنيا. ۱۹۵۱ع ۾ ضلعي لاڙڪاڻي جي قنبر  واري سيٽ تي ننڍين چونڊن ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي چونڊ وڙهيو سندس مقابلو نواب غيبي خان چانڊئي جي پوٽي سلطان احمد چانڊئي ساڻ هو. انهن چونڊن دوران ڪامريڊ غلام محمد لغاري ۽ ٻيا ڪيترائي هاري اڳواڻ مهم هلائڻ لاءِ اچي اتي ڪيمپ قائم ڪئي هئائون ڪامريڊ لغاري تي هاري تحريڪ جي پروگرام جي پروپيگنڊا جي ذميواري رکيل هئي هو ۱۵-۲۰ ڏينهن قنبر  شهر ۾ وڃي رهيو ۽ مختلف جلسن ۾ وڃي زوردار تقريرون ڪرڻ لڳو. جن ۾ هُو وڏيرا شاهي جي ڪارن ڪرتوتن کي پڌرو ڪرڻ لڳو ۽ هارين کي هارپ جي حق ۽ زمين جي مالڪي واري حق بابت ٻڌائيندو هو، اليڪشن مهم ختم ٿيڻ کان پوءِ چونڊ واري ڏينهن خيرپور جوسي جي هڪ پولنگ اسٽيشن ٻاهران پولنگ انچارج طور به هُو  موجود هو ته ان تر جي بااثر وڏيرن پنهنجن دلالن ذريعي ڊپ پکيڙي چونڊن ۾ ڌانڌلي شروع ڪئي ۽ ڪوڙا ووٽ وجهڻ لڳا، ڪامريڊ لغاري سخت احتجاج ڪيو. احتجاج ڪرڻ تي وڏيرن جي ماڻهن ڪامريڊ لغاري ۽ ٻين ساٿين کي گاريون ڏنيون ۽ کين مارڪٽ جي تياري ڪئي پر اتي موجود پوليس ڪا به مداخلت ڪرڻ بدران وڏيرن جي نوڪر وارو ڪردار ادا ڪيو. وڏيرن جي اها غنڊا گردي ۽ ڌانڌلي پولنگ ختم ٿيڻ تائين جاري رهي.

جڏهن ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي واپس قنبر پهتو ته کيس خبر پئي ته اها غنڊا گردي ۽ ڌانڌلي هڪ پولنگ اسٽيشن تي ڪئي وئي، کيس قنبر ۾ ئي اطلاع مليو ته قاضي فضل الله جي حڪومت هن خلاف سيفٽي ايڪٽ تحت گرفتاري جا وارنٽ جاري ڪيا آهن، ڪامريڊ اتان کسڪي ڳوٺ هليو آيو هڪ رات ڳوٺ رهڻ کان پوءِ جڏهن ٻئي ڏينهن حيدرآباد پهتو ته کيس گرفتار ڪيو ويو. پهرين کيس ميرپورخاص جيل ۾ رکيو ويو ۽ پوءِ سکر جيل موڪليو ويو. سکر سينٽرل جيل جو سپرينٽنڊنٽ مسٽر عيساڻي ظالم ۽ تڪبر ڪندڙ ڪامورو هو، هن ڪامريڊ لغاري ۽ سندس ساٿين مولوي عزيز الله، مولانا معاذ، عبدالخالق آزاد ۽ غلام محمد بام جيڪي پڻ هاري ڪاميٽي جا سرگرم اڳواڻ هئا تي ڏاڍو تشدد ڪيو ۽ کين تنگيون ڏنيون، کين ڌار ڌار ڪوٺڙين ۾ واڙيو ويو، جنهن خلاف هاري اڳواڻن جيل اندر بک هڙتال ڪئي. آخر عيد جي ڏهاڙي ڊاڪٽر خان جي پٽ عبيدالله خان جي مداخلت تي جيڪي پڻ جيل ۾ نظربند هئا کين ڪال ڪوٺڙين مان ٻاهر ڪڍيو ويو ۽ سندن بک هڙتال ختم ڪرائي وئي. ڪامريڊ مير محمد سندن گرفتاري خلاف ڪراچي ۾ پٽيشن داخل ڪئي ته کين ڪراچي چيف ڪورٽ جيڪا هن وقت سنڌ هاءِ ڪورٽ سڏجي ٿي جسٽس ڪائوسجي جي عدالت ۾ پيش ڪيو ويو ته عدالت پهرين پيشي تي کين آزاد ڪري ڇڏيو.

۱۹۵۱ع ۾ سچائي ۽ پوءِ بيداري جي نالي ساڻ ميرپورخاص مان اخبار ڪڍي ۽ سنڌڙي روڊ ميرپورخاص تي سچائي اخبار ۽ ڪامريڊ لغاري جو گهر هئو. سچائي منزل، ترقي پسند سياست جو مرڪز هو. سچائي ۽ بيداري وڏيرا شاهي، آمراڻين حڪومتن ۾ ون يونٽ خلاف مورچي وارو ڪردار ادا ڪيو، ۱۹۷۷ع جڏهن ضياءُ الحق ذوالفقار ڀٽي جي چونڊيل حڪومت تي راتاهو هڻي اقتدار تي قبضو ڪيو ته ارشاد رائو پاران پاڪستان ۾ جمهوري قوتن جو ترجمان اردو رسالو الفتح بند ڪيو ويو ته ڪامريڊ لغاري کيس سچائي ۾ بيداري حوالي ڪئي پوءِ سچائي ۽ بيداري الفتح جي ڪڙي بڻجي ملڪ ۾ مارشل لا خلاف سگهارو آواز بڻجي اڀريا ۽ ضياءُ الحق حڪومت سچائي ۽ بيداري کي به بند ڪري ڇڏيو. ان وقت ارشاد رائو، مون (تاج مري) معرفت سانگهڙ ۾ نڪرندڙ اخبار الفقراءَ جي مالڪ فقير محمد رحيم ساڻ رابطو ڪيو پر هن ڊڪلريشن ڏيڻ کان انڪار ڪيو. ميرپورخاص ۽ جهڏو هاري ڪانفرنسن جي ذميواري ڪامريڊ لغاري تي هئي. جهڏو ڪانفرنس دوران  دوران مائي بختاور جي شهادت جو واقعو پيش آيو. ۱۹۵۸ع ۾ ايوب خان مارشل لا هنئين ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري کي گرفتار ڪيو ويو. ڪامريڊ لغاري ضلعي لوڪل بورڊ جو ميمبر پڻ رهيو. ڪامريڊ لغاري پاڪستان ۾ ترقي پسند قومپرست ۽ جمهوريت پسند قوتن جي گڏيل پارٽي نيشنل عوامي پارٽي (نعپ) جو پڻ سرگرم اڳواڻ هو ۽ کيس نعپ سنڌ جو صدر چونڊيو ويو، پاڻ سنڌ هاري ڪاميٽي جو پڻ مرڪزي نائب صدر هُئو، جيل ۾ گهڻو عرصو رهڻ ڪري بيمار ٿي پيو کيس سيپٽمبر ۱۹۸۲ع ۾ دل جو دورو پيو ته هن کي ديوان مشتاق دل جي اداري سول اسپتال ۾ داخل ڪيو ويو جتي هن ۱۴ آڪٽوبر تي وفات ڪئي، سندس پٽ منصور هن وقت آمريڪا ۾ رهي ٿو ۽ سندس ڌيءَ پورهيت اڳواڻ ۽ ڪامريڊ جتوئي جي ڀاڻيجي اڪبر لغاري جي گهر واري آهي.

ڪامريڊ لغاري بٽائي هاري تحريڪ، ٽيننسي ايڪٽ(هارپ وارو قانون) منظور ڪرائڻ واري تحريڪ، الاٽي هاري تحريڪ، رسائي ۽ لاپي خلاف جدوجهد سميت وڏيرا شاهي ۽ جاگيرداري خلاف هلندڙ مڙني تحريڪن ۾ اهم اڳواڻ طور ڪردار ادا ڪيو. سنڌ هاري ڪميٽي مختلف ڀيرا اختلافن جو شڪار ٿي ته ڪامريڊ لغاري اختلاف ختم ڪرائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. سنڌ هاري ڪميٽي جي ۶ نومبر ۱۹۴۸ع ۾ هڪ اجلاس ۾ آئين ۾ ترميم وقت اختلاف ٿيا، ۱۹۵۱ع ۾ ڪميونسٽ پارٽي تي پابندي مڙهي وئي ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هاري ڪميٽي کي هاري پارٽي ٺاهي ڪميونسٽ پارٽي ئي واري خال ڀرڻ جي تجويز رکي ته ڪامريڊ جتوئي ۽ ڪميونسٽ پارٽي جي قيادت ۾ اختلاف ٿيا ۽ سنڌ هاري ڪميٽي مان ڪميونسٽن کي ڪڍيو ويو ۽ فيصلو ڪيو ويو ته ٻئي ڪنهن پارٽي جو ميمبر سنڌ هاري ڪميٽي جو ميمبر نٿو ٿي سگهي. ان فيصلي وقت ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جيل ۾ هيو. هن فيصلي جي ڪري سائين جي ايم سيد، عبدالقادر ايم خان کوکر، غلام لغاري، عبدالخالق آزااد، برڪت آزاد، قادر بخش نظاماڻي، چاچي محمد لاکي کي سنڌ هاري ڪميٽي مان خارج ڪيو ويو.

۱۴ نومبر ۱۹۵۰ع تي هڪ خط سموري هاري تحريڪ جي ڪارڪنن جي نالي تي جاري ڪيو ويو جنهن ۾ هاري تحريڪ ۾ پيدا ٿيل غلط فهمين ۽ ڏڦيڙ جي نتيجي هاري تحريڪ جي ٻن حصن ۾ ورهائجڻ تي افسوس جو اظهار ڪيو ويو ۽ هاري ڪارڪنن کي سڏ ڏنو ويو ته هو ۲۴ جنوري ۱۹۵۱ع حيدرآباد ۾ سڏايل گڏجاڻي ۾ شريڪ ٿي تجويزون ڏين، انهيءَ خط تي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، عبدالخالق آزاد ۽ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جون صحيحون ٿيل هيون ۽ پوءِ ٻنهي گروپن کي گڏائي سنڌ هاري ڪميٽي جي نالي ۾ ڪم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو. اهڙي طرح ۱۹۵۱ع ۾ سڪرنڊ هاري ڪانفرنس ۾ پڻ جڏهن هاري ڪاميٽي ٻن ڌڙن ۾ ورهائجي وئي ته هڪ ڌڙي جو صدر ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ ٻئي جو قاضي فيض محمد کي چونڊيو ويو ته ۲۶ فيبروري ۱۹۵۲ع تي ٻنهي ڌڙن کي گڏ ڪرڻ لاءِ مهم دوران ڪامريڊ غلام محمد لغاري، قاضي فيض محمد کي خط لکيو. هن خط ۾ ٻنهي گروپن کي هڪ ٿيڻ جي اپيل ڪئي وئي ۽ پوءِ ۱۰ مئي ۱۹۵۲ع تي نوابشاهه ۾ گڏجاڻي ڪري ٻنهي ڌڙن کي گڏ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو  ويو. هن مهم ۾ ترقي پسند اڳواڻ ميان افتخار اهم ڪردار ادا ڪيو.

ڪامريڊ غلام محمد لغاري

سنڌ ھاري ڪميٽي ۽ ھاري هلچل جو عظيم ڪردار

نثار لغاري

ڪامريڊ ڪڏھن به آمرن هٿان آڻ نه مڃي ايتري قدر جو سندس وفات کان پوءِ به سندس گرفتاري جا وارنٽ ايندا رهيا اڄ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي چاليهين ورسي آھي سندس سموري زندگي عوامي جمهوري طبقاتي جدوجهد ڪندي گذري هي اهو دور هو جڏھن دنيا ۾ آڪٽوبر سوشلسٽ انقلاب جو به چرچو هو ۽ سامراجيت جي تڏا ويڙھ ٿي رهي هئي سنڌ به ان وقت ڪامريڊ غلام محمد لغاري، حيدربخش جتوئي سوڀي گيانچنداڻي ۽ رسول بخش پليجو جهڙا ڪردار پيدا ڪيا تاريخ جي ڦيري کي روڪي نه سگهي پر پنهنجي بقا جي جنگ جاري رکندي آئي ان وقت کاٻي ڌر ترقي پسند عوامي فڪر عوامي مزاحمت عروج تي هئي سامراجيت خلاف تحريڪون هيون عالمي ۽ ملڪي سياست تبديلين تي بحث ھئا هن وقت افسوس آھي ته اسان جي اڪثريت کي تمام گهٽ خبر آھي ته اسان نئين دور ۾ داخل ٿي چڪا آھيون.

ڪامريڊ غلام محمد لغاري ميرپور خاص ويجهو هڪ ننڍڙي ڳوٺ ۾ ڄائو ظلم خلاف بغاوت ۽ مظلوم دوستي سندس خمير ۾ شامل هئي ان دور ۾ برطانوي سامراج خلاف تحريڪ سموري هندستان ۽ مسلمان خطن ۾ ڦھليل هئي هن خطي خلافت تحريڪ آل انڊيا ڪسان سڀا ڪانگريس پارٽي ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا مجلس احرار هن سموري منظر ۾ قومي آزادي لاءِ جدوجهد ڪري رهيون هيون هنن جي سامراج خلاف جدوجهد سان گڏ هارين مزدورن ۽ غريبن جون تحريڪون به هلي رهيون هيون ڪامريڊ غلام محمد لغاري جنهن علائقي ۾ پڙھي رهيو هو اتي به اهي خيال مختلف طريقن سان اچي رهيا هئا انهن خيال کان هڪ مزاحمتي ڪردار جو متاثر ٿيڻ لازمي عمل هو انهن خيالن کي اختيار ڪري ڪامريڊ غلام محمد لغاري به سرگرم ٿي ويو هو هو نهايت غربت واري زندگي گذاري آيو هو انڪري کيس چڱي طرح خبر هئي ته غربت ۾ ڪئين ماڻھو زندگي گذاريندا آھن هن انهي سموري تسلسل ۾ ڪامريڊ سنڌ ھاري ڪاميٽي جو روح روان ٿي ويو انهي دوران ڪامريڊ ھندستان ۽ بعد ۾ پاڪستان سطح جي چوٽي جي ليڊرن ۾ شمار ٿيڻ لڳو اسين جيڪڏھن بعد جي عرصي کي ڏسون ته فردن سان گڏ پارٽين جو بحران پڻ پيدا ٿيو جنهن حڪمران طبقن جي پارٽين کي طاقتور ڪيو انقلابي سياسي پارٽين نه هجڻ يا ڪمزورهجڻ جو بحران هن وقت حقيقت اها آھي ته عام ماڻھن لاءِ ۽ خاص طرح محڪوم بڻايل سماجن ۽ قومن لاءِ سياست ڪرڻ سياسي پاور حاصل ڪرڻ زبردست پرامن جمهوري جدوجهد ڪرڻ عوام کي منظم ڪرڻ منظم جدوجهد ڪرڻ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ناهي ڇو ته حڪمران قوتن ماڻھن جي جئيڻ جا سڀ رستا بند ڪري ڇڏيا آھن سماج کي مڪمل طرح برباد ڪرڻ جي هر حڪمت عملي تي هي عمل پيرا آھن.

هن وقت منهنجي نظر ۾ جيڪڏھن ڪو تمام وڏوبحران آھي ته اهو سماج ۾ انقلابي پارٽي جو نه هجڻ آھي اها نه هجڻ جي ڪري حاڪم قوتن کي مڪمل طرح ڇوٽ مليل آھي ته هو جيڪو چاهين اهو ڪن ايتري قدر جو هو هڪ سياسي مشھور ڪارڪن کي کنڀي گم ڪري ڇڏين پر انهن کي ڪجهه نه ٿيندو مطلب سياست ايتري ڪمزور ٿي چڪي آھي سياسي پارٽيون تمام گهڻو ڪمزور آھن افسوس آھي ته انقلابي يا جمهوري پارٽيون اهو سڀ ڪجهه مّحسوس ڪندي به نه پاڻ کي سگهارو ڪرڻ لاءِ تيار آھن نه ئي پاڻ کي منظم ڪرڻ لاءِ تيار آھن نه ئي هو پنهنجي هم خيال پارٽين ۽ گروپن کي گڏ ڪري ڪا وڏي اتساهڪ تحريڪ کڙي ڪرڻ لاءِ تيار آھن هن وقت به ننڍا ننڍا انقلابي گروپ ڪنهن اتحاد ۾ گڏائجن ته وڏي سياسي تحريڪ جڙي سگهي ٿي مسلسل مهانگائي بيروزگاري بک بدحالي ڪرپشن وڏيرن ۽ پوليس جي ظلم ترقياتي ڪم نه ٿيڻ حڪمران ڌرين جي مسلسل ناانصافي پنهنجا نوازي زبردست لٽمار عوام جي ڪاوڙ ۾ شديد واڌارو ڪيو آھي تيرنهن سالن ۾ عوام جي لاءِ پيپلزپارٽي ڪجهه ناهي ڪيو ظلم بربريت جي انتها ٿي چڪي آھي

هن وقت جدوجهدن باوجود ا صل حڪمران ايترا طاقتور آھن جو هو جڏھن ۽ جتي چاهين ڪنهن به سياسي ڪارڪن کي کنڀي گم ڪري ڇڏين سياسي پارٽين ۾ ايتري طاقت ناهي جو اهي پنهجي ڪارڪنن لاءِ موثرآواز اٿاري سموري سماج کي انهي تي متحرڪ ڪري سگهن اسان کي اهو تسليم ڪرڻو پوندو ته انقلابي سياست اڳ کان وڌيڪ ڏکي ٿي چڪي آھي.

افسوس ته جيڪي تاريخ ۽ جدليات جاماهر آھن هو چون ٿا اسان کي سڀ خبر پوءِ آنهن کي ڪير اچي سمجهائي ڇهه جون تي بحريا ثائون جي جلسي کان پوءِ مسلسل عوام چارج آھي انهي حوصلي کي سياست کي طاقتور ڪرڻ لاءِ ڪردار ادا نه ڪبو ويو ته اهو موجودا موقعو وڃائڻ جي مترادف هوندو هن وقت هر سماجي سياسي بحران هڪ وڏي منظم پورهيت طبقي جي پارٽي نه هجڻ جي صورت ۾ پاڻ کي اظھاري رهيو آھي جيڪي پارٽيون موجود آھن اهي عظيم تاريخي گهرج تي پوريون نٿيون لهن آخر ۾ اهو سوال سڀني سياسي قوتن کان آھي ته اسان جي سياست سگهاري هجي ته اسان جي ڪنهن پرامن سياسي ڪارڪن جي جبري گمشدگي ائين آساني سان ممڪن هجي اهو ئي نقطو وڌ کان وڌ غور طلب آھي جنهن جيڪري روايتي پڻي مان نڪرڻو پوندو اهو افسوس ناڪ ناهي ته هارين ۽ مزدورن تي طبقاتي جبر ۽ استحصال وڌيو آھي پر سنڌ ھاري ڪميٽي سميت پورهيت طبقي جي ڳالهه ڪندڙ تنظيمون ڪمزور ٿيون آھن.

مطلب تمام گهڻي مهانگائي ٿي چڪي آھي غربت جي ڪري هتي عام ماڻھو تمام گهڻو بي حال آھي بس هو ڪنهن موقعي جي تلاش ۾ آھي ته ڪا سنجيدا ڌر يا ڪا معاملن کي اڳتي وٺي ويندڙ ڌر سياسي تحرڪ ۾ اچي ٿي ته نتيجا سخت نڪرندا روايتي طريقي حڪمران اهو سمجهي رهيا آھن ته ماڻھو مهانگائي جي هي وڏي لهر به برداشت ڪري ويندا پر هاڻ محسوس اهو ٿي رهيو آھي ته برداشت جون حدون ڪراس ٿي چڪيون ھن اسان جو ماڻھو خودڪشي کي تمام گهڻو غلط ۽ خراب سمجهندو هو ۽ آھي پر ماڻھو بي وسي جي عالم ۾ جهالت ۽ سماجي جنگ کي نه سمجهي سگهڻ جي ڪري خودڪشي جي عمل کي به استعمال ڪري رهيو آھي اها ڪنهن به فرد يا سماج جي مايوسي جي انتها آھي حڪمران طبقن سان گڏ اهي سياسي قوتون جيڪي عوام ۽ عام غريب کي وڏي طاقت سمجهن ٿيون اهي به درست طريقي عوام جي اندر وڃڻ لاءِ تيار نه آھن عوام جا صفا غريب پرت هن وقت وڏي سماجي طاقت بنجي سگهن ٿا پر هن وقت اهي ننڌڻڪا آھن هن وقت اهڙيون انقلابي سڏائيندڙ ڌريون به آھن جن کي ڪارڪن اندران پريشر وجهي احتجاج ڪرڻ تي مجبور ڪري رهيا آھن انهن جي قيادت کي هن وقت به سماج جي تحرڪ تي يقين ناهي اهي مجبوري ۾ احتجاج ڪرڻ تي مجبور ڪيون ويون آھن جيڪا پوءِ به بهتر ڳالهه آھي حقيقي عوام دوست سياسي قوتن جو هن وقت ننڍي ۾ ننڍو تحرڪ به عوام حڪمران طبقن انهن جي مخالف ڌر تي گهر اثر مرتب ڪندو حڪمران طبقو انهي ڪري به ڊنل آھي جو جنهن ڏينهن عوام جي تحريڪ شروع ٿي انکي محدود دائري ۾ رکڻ مشڪل ٿي ويندو اهو خوف حڪمران ڌر ۽ سندن مخالفن کي ڀلي پت آھي هن وقت حڪمران ڌريون ته مهانگائي جي عمل جو دفاع ڪري رهيون آھن پر خود مخالف ڌر جي اتحاد پي ڊي ايم وٽ به ڪو ٺوس پروگرام ناهي مثال طور اها آءِ ايم ايف جي معاهدن جو ڇا ڪندي هن وقت جيڪابه مهانگائي ٿي رهي آھي اها انٽرنيشنل مانيٽرنگ فنڊ جي ڳرين شرطن جي ڪري ٿي رهي آھي پي ڊي ايم صفا محدود ايجنڊا تي ڪاربند آھي

پي ڊي ايم اهو سمجهي ٿي ته عوام جي غريب طبقي ۾ ھاڻ قوت برداشت رهي ناهي جيڪڏھن اهي هڪ دفعو روڊن تي نڪري آيا ته انهن کي ڪنٽرول ڪرڻ ڏکيو هوندو مٿان ڪو پروگرام به ناهي انڪري صورتحال شديد خراب ٿي سگهي ٿي انڪري اهي به محدود پئماني تي ٽوڪني احتجاج ڪري رهيا آھن پر حقيقت اها آھي ته عوام هاڻ مسلسل مهانگائي جي ڪري تنگ ٿي چڪو آھي ۽ اهو ڪنهن مرحلي تي ازخود به حڪمرانن خلاف روڊن رستن تي نڪري ايندو ڇو ته حقيقي عوامي متبادل اڃا ٺھڻ جي عمل ۾ آھي اهڙين حالتن ۾ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جهڙن ڪردارن کي ياد ڪرڻ ۽ انهن جهڙو بڻجڻ جي سخت ضرورت آھي هن وقت افسوس آھي ته اسان جا ڪميٽيڊ ماڻھو به اهو چوندي ٻڌبا آھن ته ماڻھو اڳتي اچڻ لاءِ تيار نه آھن اهي ڪامزاحمت ڪرڻ لاءِ تيار نه آھن اسين ڇا ڪريون تصور ڪريو اڄ کان پنجاهه سال اڳي ڪامريڊ غلام محمد اڪيلي سر سچائي اشاعت گهر تان اخبار هاري حقدار سائيڪلو اسٽائل تي ڇپيندو هو ۽ ھارين جي ڳوٺ ڳوٺ وڃي هر اليڪشن ۾ بيهي کين سجاڳ ڪندو هو ڇا ان وقت حالتون بهتر هيون ۽ ماڻھو سمجهڻ لاءِ تيار هئا يا اڄ حالتون بهتر ۽ زبردست آھن. حقيقت اها آھي ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري جهڙي جوش ۽ جذبي حوصلي ۽ جرائت جي ضرورت آھي هن وقت جيڪڏھن سموري سنڌ ۽ سمورو سماج جيڪڏھن مسئلن ۽ غلامي ۾ جڪڙيل آھي ته ان جو سبب ڪمٽمينٽ پاڻ ارپڻ جي کوٽ آھي تاريخ ۾ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جهڙا فرد قومن سماجن جي ارادي جي تشڪيل جو ڪم ڪندا آھن انهي ارادي کي تشڪيل ڏيڻ جي ضرورت آھي

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۱۴ آڪٽوبر ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)

 

ڪامريڊ غلام محمد لغاري جون ساروڻيون

احمد خان جمالي

ڪامريڊ غلام محمد لغاري، سنڌ جي انهن چند چوٽي جي مزاحمت ڪردارن مان هڪ هو جنهن زندگي جا انتهائي اهم سال جيلن ۾ قيد ڪاٽيندي قربان ڪيا. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ جڏهن پنڊي سازش ڪيس ۾ جنرل اڪبر، فيض احمد فيض ۽ ڪامريڊ سجاد ظهير سميت ۱۵ ملزمن جي خلاف حيدرآباد جيل جي اندر ڪيس هلي رهيو هو ته ان دور ۾ به ڪامريڊ غلام محمد لغاري ۽ ڪامريڊ ميرمحمد ٽالپر به ايوبي آپيشاهي جي زيادتين، ھارين سان ٿيندڙ ناانصافين، سنڌ جون زمينون انعام ۽ نيلام جي نالي تي سول ۽ وردي پوش عملدارن کي الاٽ ڪرڻ ۽ ون يونٽ مڙھڻ جي خلاف آواز اٿارڻ جي ڏوھ ۾ سزا ڀوڳي رهيا هئا.

ون يونٽ جي خلاف سنڌ ۾ اڳتي وڌي جن سياسي اڳواڻن مڙسي سان بروقت ۽ مهلائتو مهاڏو اٽڪايو ۽ اڳواڻي وارو ڪردار ادا ڪيو انهن ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، قاضي فيض محمد، غلام محمد لغاري، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي، سائين جي ايم سيد ۽ شيخ اياز نمايان نالا آهن جڏهن ته سندن ئي قيادت ۾ هزارين شاگردن، اديبن، دانشورن، شاعر پڻ پنهنجو پاڻ خوب ملهائي رهيا هئا.

۱۹۶۹ ۾ جڏهن ايوب خان، اقتدار ِيحيا خان جي حوالي ڪيو ته اڃا چند ڏينهن ئي نه گذريا هئا جو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ ڪامريڊ غلام محمد لغاري، ريل رستي هڪ تنظيمي گڏجاڻي ۾ شرڪت ڪرڻ جي لاءِ جڏهن نوابشاهه ريلوي اسٽيشن تي پهتا ته اسان شاگردن نه صرف مارشل لا ختم ڪيو، ون يونٽ ٽوڙيو، سنڌي زبان قومي زبان، سنڌ جون زمينون واپس مقامي بي زمين هارين کي ڏيو ۽ جيئي سنڌ جا نعرا هڻي سندن استقبال ڪيو پر کين جلوس جي شڪل ۾ نعرا هڻندي سيد رشيد احمد شاھ جي رهائش تي پهچايو. سڄي شهر ۾ ڏھڪاءَ پکڙجي ويو هو، هرڪو پريشان هو ته خبر ناهي ته ” هاڻي مارشل لا انتظاميه الائجي ڇا ڪندي “.

سچي ڳالهه اھا آھي ته اسان جي طرفان ان موقعي تي اڳواٽ، نعريبازي جو پروگرام رٿيل نه هو پر جيئن ته شاگردن جو تعداد به چڱو خاصو هو ته ماحول به اهڙو جذباتي بڻجي ويو جو اسان ” شايد ” ٻاراڻي ڪري وياسين.

مارشل لا ضلعي انتظاميا ڪيس داخل ڪيو، مونکي، شاھ محمد شاھ، شهمير خان بنگوار، قاضي عبدالخالق، ميرمحمد سهتو، سڪندر بنگوار، عزيز بنگوار، غلام نبي شيخ وڪيل کي گرفتار ڪيو ويو ، جڏهن ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري کي به ٻئي ڏينهن تي حيدر آباد يا مير پور خاص مان گرفتار ڪري نوابشاهه آندو ويو.

انهن ئي ڏينهن ۾ سائين جي ايم سيد، شيخ مجيب الرحمان جي ڪراچي جي مشهور هوٽل ۾ دعوت ڪئي هئي، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، جيئن ئي ان دعوت مان فارغ ٿي هوٽل کان ٻاهر نڪتو ته کيس گرفتار ڪري اڌ رات جو نوابشاهه پهچايو ويو. ٿاڻي جي ھڪ ئي ننڍي کولي ۾ اسان سڀ گڏ هئاسين . آڌي رات جو عظيم ڪامريڊ جتوئي کولي ۾ قدم رکڻ سان بلند آواز ۾ اسان سڀني کي

”جيئي سنڌ ” چئي مرڪندي سلام ڪيو . جتوئي صاحب جي طبيعت ٺيڪ نه هئي، کيس ڦڦڙن جو ڪينسر هو. سندس تڪليف ڏسي کيس عرض ڪيم ته ”سائين اوهان جي پيرن کي زور ڏيان” ته ڪامريڊ وراڻيو ”نه بابا نه، اهڙي ڳالهه نه ڪيو.“ ڪامريڊ لغاري انتهائي دلچسپ، خوش طبع ۽ زنده دل انسان هو، صبح جو اک هڻندي چيائين ته ” بابا اوهان ٻاراڻي ڪئي، هروڀرو نعريبازي ڪئي، هاڻي ڏسو ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي کي هن عمر ۾ هن حالت ۾ ڪيڏي تڪليف ٿي رهي آهي. ”ڪامريڊ لغاري اڃا اهو چئي بس ڪئي ته ڪامريڊ جتوئي يڪدم وراڻيو “ لغاري، نوجوانن کي مايوس نه ڪر، هنن جيڪو ڪجهھ ڪيو آهي، ٺيڪ ڪيو آهي. ”ٻئي ڏينهن تي جڏهن اسان سڀني کي لوڪل بورڊ نوابشاهه جي آفيس ۾ قائم مارشل لا ڪورٽ ۾ پيش ڪرڻ جي لاءِ پوليس وين ۾ سوار ڪيو پئي ويو ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي لاءِ وين ۾ چڙهڻ مشڪل بنجي رهيو هو، پوليس جي ڊي ايس پي، جتوئي صاحب کي انتهائي ادب سان ڪلھي تي کڻي وين ۾ ويهاريو. ان ساڳي سيد ڊي ايس پي جڏهن ٻيهر مارشل لا ڪورٽ جي ٻاهران ڪلھي تي ويھاري وين مان هيٺ لاٿو ته سچ پچ سندس اکيون ڀرجي آيون.

مونکي ياد آهي ته ان موقعي تي ايس ايڇ او، ڊي ايس پي کي چيو هو ته ” سائين ڪجهھ خيال ڪيو، اوهان فوجي ڪورٽ جي عملدارن جي سامهون جيڪو ڪجهھ ڪري رهيا آهيو، ان تي هنن کي ڪاوڙ نه لڳي“؟ تنهن تي ان سيد کي سلام ھجي جنهن ايس ايڇ او کي چيو هو ” اهڙن ماڻهن جي لاءِ نوڪري وڃي ته وڃڻ ڏينس“ ڪورٽ سڳوري، مونکي، شهمير خان کي، قاضي عبدالخالق کي، ميرمحمد سهتي کي، عزيز بنگوار ۽ سڪندر بنگوار کي سال سال جي سزا ڏيئي سکر سينٽرل جيل موڪليو، سائين شاھ محمد شاھ کي حيدر آباد جيل موڪليو. غلام نبي شيخ وڪيل تي ۲۰ هزار ڏنڊ وڌو، جڏهن ته ڪامريڊ جتوئي ۽ ڪامريڊ لغاري کي آزاد ڪري ڇڏيو.

ڪامريڊ غلام محمد لغاري، سنڌ هاري ڪميٽي جو صدر به رهيو ته نيشنل عوامي پارٽي، سنڌ جو صدر به رهيو . شاگردن جي طرفان جڏهن، ووٽ لسٽون سنڌي زبان ۾ به شايع ڪيو، ون يونٽ ٽوڙيو ۽ سنڌي زبان کي قومي زبان جو درجو ڏيو جي مطالبن کي تسليم ڪرڻ جي لاءِ ۱۹۶۹ ۾ تحريڪ شروع ڪئي ويئي ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري ۽ قاضي فيض محمد به گڏجي شاگردن جي جدوجهد ۾ عملي طور تي شريڪ ٿي جدوجهد کي ڪامياب ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو . ڪامريڊ غلام محمد لغاري، تمام حساس دل رکندڙ، سٺو ۽ جذباتي مقرر هو جنهن جي ڪري وقت بوقت، وقت جا حڪمران کيس سزائون ڏيندا، قيد ڪندا رهيا، جڏهن ته ڪامريڊ لغاري به نه ڪڏهن جهڪيو ته نه ئي مصلحت جو مظاهرو ڪيو ۽ آخري دم تائين سنڌ، سنڌ جي هارين ، پورهيتن ۽ انساني حقن جي لاءِ جدوجهد ڪندو رهيو. ڪامريڊ غلام محمد لغاري، ”سچائي“ جي نالي سان هفتي وار يا ماهوار اخبار پڻ شايع ڪندو هو، پر مسلسل ۽ گهڻو وقت جيل ۾ ھجڻ جي ڪري باقاعدگي سان اخبار ڪڍڻ مشڪل هو.

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۳۱ آڪٽوبر ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)

 

ڪامريڊ غلام محمد لغاري

اڄ نه اوطاقن ۾ طالب تنوارين

ريحانه فتح خان کوسو

سنڌ ڌرتي جي سچي سپوت، بهادر ارڏي هاري مزدور رهنما ۽ مظلوم عوام جي حقن خاطر طويل جيلون ڀوڳيندڙ عظيم هستي انقلابي اڳواڻ ڪامريڊ غلام محمد لغاري کي سندس جدوجهد تي شرڌا انجلي (ڀيٽا) پيش ڪرڻ لاءِ سندس جدوجهد جي مرڪز نبي سر روڊ شهر هڪ عاليشان پروگرام منعقد ڪيو ويو جنهن ۾ سوين سياسي شخصيتن، اديبن، ساڃاهه وندن، هارين پورهيتن ۽ شهرين شرڪت ڪئي. جڏهن ته ان کان اگ ڪامريڊ جي مزار تي حاضري ڀري گلن جي چادر چاڙهي وئي ۽ دعا گهري وئي. ان موقعي تي ڪراچي مان آيل عوامي ورڪرز پارٽي جي رهنما ۽ ريلوي ورڪرز يونين جي چيئرمين ڪامريڊ منظور رضي، ڪامريڊ محمد نسيم رائو جنرل سيڪريٽري ريلوي ورڪرز يونين ۽ وائيس چيئر انٽرنيشنل ورڪرز فيڊريشن، ڪامريڊ يادگار ڪاميٽي جي رهنما سريش ڪمار ساڌواڻي، رئيس علي حسن خان نون، خالد مجاهد چانڊيو، اعجاز ڀاڻپوٽو، پهلاج ڪولهي، لالچند ڪولهي، حاڪم گشڪوري، ميئن ساند، هريش سوٽهڙ، حيات مياڻو، سليم خاصخيلي، جواهر لال ڀيل، سميت ٻين حاضري ڏني، جنهن بعد شهر ۾ ڪامريڊ جي نياڻي مهرالنساءِ لغاري جي زير صدارت ورسي جو پروگرام شروع ٿيو، پروگرام جي شروعات مذھبي رواداريءَ کي مدنظر رکندي تلاوت قرآن مجيد، گائتري منتر ۽ لطيف سائين جي وائي سان ڪئي وئي، جنهن کي امان مهرالنساءِ، ڪامريڊ منظور رضي (عوامي ورڪرز پارٽي رهنما ۽ چيئرمئن ريلوي ورڪرز يونين)، ڪامريڊ محمد نسيم رائو (جنرل سيڪريٽري ريلوي ورڪرز يونين ۽ وائيس چيئر انٽرنيشنل ورڪرز فيڊريشن)، سريش ڪمار ساڌواڻي (ڪنوينر ڪامريڊ غلام محمد لغاري يادگار ڪاميٽي)، حاجي محمد حسن خان لغاري، مير حسن آريسر، ملڪ محمد چانڊيو، خالد جوڳي، حاجي ساند، سائين ڪريم بخش شيخ، علي اڪبر راهمون، محمد سعيد ميمڻ، جلال ڪوري، ڪامريڊ فيض ڪيريو (صدر هاري فرنٽ، عوامي ورڪرز پارٽي سنڌ)، ڪامريڊ امان الله لغاري (هاري اڳواڻ عوامي ورڪرز پارٽي)، گل منير ولهاري، خالده منير، نصير ڪنڀر، اڪبر ڀرگڙي (سنڌ ساگر پارٽي)، رئيس علي حسن خان نون، خالد مجاهد چانڊيو، اعجاز ڀاڻپوٽو، پهلاج ڪولهي، لالچند ڪولهي، ڀار مل ڪولهي، جواهر لال ڀيل ۽ ٻين خطاب ڪيو.

انھيءَ موقعي تي ڀاءُ گل منير ولھاري لاڀائتي صلاح ڏيندي چيو ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي نالي سان نبي سر ۾ لائبريري پڻ قائم ڪئي وڃي ته جيئن ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي منشور کي اڳتي وڌائي سگھجي، جنھن جي موٽ ۾ ايڊووڪيٽ ملڪ محمد چانڊيو ۽ يونين ڪائونسل شھيد بختاور جي چيئرمين سعيد ميمڻ پاران نبي سر ۾ جلد ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي نالي سان لائبريري قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو. جڏهن ته پنڊال ۾ موجود ڪامريڊ منظور رضي صاحب لائبريري لاءِ ھڪ ھزار ڪتاب ڏيڻ جو پڻ اعلان ڪيو، اميد آھي ته جلد ئي ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي نالي سان لائبريري جو افتتاح پڻ ڪيو ويندو، انشاءَ اللہ جڏهن ته ڪيترن ئي شاعرن انقلابي شاعري ٻڌائي.

ڪامريڊ غلام محمد لغاري تعلقي ڊگهڙي ضلعي ميرپورخاص جي ڳوٺ غلام علي فقير لغاري جي ھڪ غريب ھاري محمد خان لغاري جي گھر ۳۱ جنوري ۱۹۱۷ ڌاري جنم ورتو ۽ شروعاتي تعليم پنھنجي ئي تر مان سنڌي عربي فارسي ٻولين ۾ حاصل ڪئي. ڪامريڊ جو ٻالڪپڻ وڏيرا شاهي جي تسلط، دٻاءُ ۽ طبقاتي درجابندي جي مخالفت ۾ گذريو، زميني خدائن جي جوڙيل نظام خلاف جنگ جوٽڻ جو منشور کڻي پيدا ٿيل ڌرتي جو سپوت ڪامريڊ غلام محمد پنھنجي سياسي سفر جي شروعات خاڪسار تحريڪ ذريعي ڪئي جيڪو سندس پهريون دفعو جيل وڃڻ جو سبب پڻ بڻيو، پر جيل جون سلاخون سندس ارادن کي ڪڏھن به جھڪائي نه سگھيون، ويتر مضبوط ڪنديون رھيون، سندس منشور ھو ته ھاري، پورھيت، ڪڙمي، ڪنجهي ۽ مزدور طبقي کي وڏيرن جاگيردارن جي دٻدٻي کان آجو بڻائي کين برابري جا حق ڏيارڻ تائين جدوجھد جاري رکجي. انھيءَ وقت ۾ سنڌين جي اڪثريت اڻ پڙهيل ھئي جيڪا پڻ وڏيرن جاگيردارن ۽ پوليس جي دھشت وچان خوفزده ھئي. ڇاڪاڻ جو پوليس وڏيرڪي ونگار وهندي عوام ۽ ھارين مٿان بربريت جي انتھا ڪري ڇڏيندي ھئي. ڪامريڊ غلام محمد لغاري، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي ھارين سان محبت ۽ پاٻوھ ڏسي سنڌ ھاري تحريڪ ۾ شموليت جو فيصلو ورتو، جنھن جي اھم مطالبن مان ھڪ ھارين کي بٽئي نظام تحت اڌ حصو ڏيڻ ھو، جتي پنھنجي تحريڪ جو دائرو وسيع ڪندي ڪامريڊ تحريڪ تيز ڪري ڇڏي ھئي. جيتوڻيڪ ان وقت ۾ ٽرانسپورٽ نه ھئڻ ڪري ميلن جا سفر پنڌ ڪرڻا ھوندا ھئا، انھيءَ باوجود سنڌ ھاري تحريڪ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پھچندي گھڻو وقت نه ورتو ھو، ٿوري عرصي ۾ تحريڪ وڏي پيماني تي پذيرائي حاصل ڪري وڏيرڪي ۽ جاگيرداري نظام جي ھٺ ۽ آڪڙ آڏو ديوار بڻجي وئي ۽ وڏيرن پوليس ذريعي انتقامي ڪارروايون شروع ڪندي ڪامريڊ کي مختلف ڏوھن ۾ گرفتار ڪري جيل اماڻڻ جو سلسلو شروع ڪيو، جنھن ۾ ڪامريڊ پنھنجي زندگي جا تقريبن ۲۵ سال سنڌ جي مختلف جيلن ۾ گذاريا انھن جيلن ۾ عمرڪوٽ، ميرپورخاص، حيدرآباد، ڪراچي، خيرپور، سجر، ملتان، ساهيوال، لائلپور (فيصل آباد) ڪوٽ لکپت ۽ لاھور شامل آھن.

ڪامريڊ جي سڪيلڌي ڌيءَ امان مھرالنساءِ پنھنجي صدارتي خطاب دوران ٻُڌايو ته ڪامريڊ غلام محمد ھٽ ھلايو، ٻيڙيون ٻڌيون، ڌوٻڪو ڪم ڪيو ۽ باغن ۾ مزدوري پڻ ڪئي، جتان پوءِ خاڪسار تحريڪ جي ڪارڪنن سان گڏجي بابا لاھور جلسي ۾ شرڪت لاءِ گھران ٻڌائڻ بنا ئي نڪري ويو ھو، جتان پوءِ گرفتار ٿيو ۽ ڪامريڊ اڃان ھڪ جيل مان آزاد ٿي گھر پھچندو مس ھو ته وري ٻي گرفتاريءَ جا وارنٽ جاري ٿي ويندا ھئا، جيل ۾ سندس ملاقات ڪامريڊ ھيرا لعل سان ٿي جنھن کيس مارڪسزم جو لٽريچر پڙھايو ۽ چار سال جيل ۾ گذارڻ کانپوءِ ڪامريڊ غلام محمد لغاري ھڪ پورھيت دوست، محب وطن ۽ انقلابي ڪارڪن بڻجي نڪتو. امان مھرو ٻڌايو ته بابا اڪثر مون کي پنھنجي ڪلھن تي کڻي جلسن ۾ شريڪ ٿيندو ھو. اھڙيءَ طرح پنھنجي زندگي جو وڏو حصو جيلن ۾ گذاري ڇڏيائين ۽ جيلن ۾ گھڻو عرصو رھڻ ڪري پنھنجي والدين جو آخري ديدار تائين نصيب نه ٿي سگهيو ھو، پر ظالمن آڏو ھٿيار ڦٽا ڪرڻ کان صاف انڪار ڪندي ڪنڌ نه جھڪايائين، جيل ۾ رھڻ دوران به ڪامريڊ غلام محمد بغاوت جي جوالا مکي ٿڌي ٿيڻ نه ڏني، مزدور ۽ ھاري طبقي کي ٻٽي نظام تحت جدوجھد جاري رکي. ڏڪار سٽيل ماروئڙا ھجن يا مائي بختاور جو بيگناھ قتل، ڪامريڊ پنھنجي ڪارڪنن جي مالڪي ڪرڻ بخوبي ڄاڻندو ھو، ھارين ۽ مزدورن جي استحصال خلاف مارشلائي دور ۾ به سچائي جھڙي اخبار ذريعي مزدورن ۽ ھارين لاءِ سگهارو آواز بلند ڪندڙ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جون ڪاوشون قابل ذڪر آھن. جيلن جي بامشقت ۽ پرتشدد سزائن ڪامريڊ کي جسماني طور تي ڪمزور ڪري ڇڏيو ھو، پر ڪامريڊ پنھنجي فولادي ارادن تي اٽل رھيو جتي وڏيرن خلاف ڳالهائڻ به گناھ سمجھيو وڃي، اتي ڪامريڊ اليڪشن وڙھي مھاڏو اٽڪائي طبقاتي نظام خلاف مزاحمت ڪئي. مزدور ۽ ھاري طبقي کي رياستي نظام خلاف ھڪ آزاد ۽ خود مختيار زندگي گذارڻ لاءِ ھمٿائيندو رھيو، ھارين، وڏيرن، جاگيردارن ۽ پوليس گردي خلاف منظم ڪري پاڻ پتوڙيندو رھيو.

ڪامريڊ عوامي ليگ جو مکيه ميمبر رھيو، مڪاني بورڊ ميرپورخاص جو پڻ حصو رھيو. سنڌي ووٽر لسٽن کي پرنٽ ڪرائڻ ۾ به اھم ڪردار ادا ڪيو. ھن مختلف سماجي سرگرمين ذريعي مزدور طبقي جي حق لاءِ آواز بلند ڪيو ۽ آخرڪار ۱۴ آڪٽوبر ۱۹۸۲ ڌاري ڪامريڊ غلام محمد لغاري اوچتو دل جو دورو پوڻ سبب راھ رباني ورتي، پر سندس روح اڄ به زنده آھي. ڪامريڊ غلام محمد لغاري سنڌ جو اھو سپوت آھي جنھن ھارين، پورهيتن ۽ مظلوم عوام جي حقن جي حاصلات لاءِ طويل جدوجھد ڪئي آھي. سندس مزاحمتي ۽ اتساهيندڙ ڪردار تاريخ ۾ سدا امر رھندو. سنڌ کي اڄ به اھڙن بيباڪ اڳواڻن جي اشد ضرورت آھي، جيڪي غير طبقاتي ۽ مساوات تي مبني سماج جا حامل ھجن ۽ مزدور ھاري طبقي جي مالڪي بخوبي ڪري ڄاڻندا ھجن.

تقريب جي پڄاڻيءَ تائين کادي جي لباس ۾ ملبوس ۸۰ سالا ضعيف امان مھرالنساءِ پنھنجي والد صاحب جي جاکوڙي خدمتن جي تاريخ ٻڌڻ لاءِ گرمي ۽ نٽھڻ اس جي شدت باوجود ويٺي رھي. اسين ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي ۴۲ ورسي جي موقعي تي کين سرخ سلام ڪيون ٿا ۽ ڪامريڊ سريش ساڌواڻي، سندس ساٿين جون ڪاوشون جس لھن جن ھڪ وساريل ھاري اڳواڻ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جھڙي اتساهيندڙ ڪردار جي ياد ۾ ميڙاڪو ڪوٺايو. اسين اميد ٿا ڪريون ته تمام جلد ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي نالي سان منسوب لائبريري جو افتتاح ڪيو ويندو ته جيئن ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي فڪر فھم ۽ پرچار جي لاٽ ٻرندي رهي، بھتر سماج خاطر ڏنل سندس قربانيون رائيگان نه ٿين ۽ ايندڙ نئين نسل ۾ پڻ اھڙي جدوجھد وارو جذبو زنده رھي سگھي.

***

 

(ماھوار ھمسري حيدرآباد آن لائين جي ڊسمبر ۲۰۲۴ع واري شماري ۾ ڇپيل)

 

غلام محمد لغاري

وڏي وٿ هيام

اڪبر خان لغاري

هو جڏهن ۱۶ سالن جي عمر ۾ علامه مشرقي جي سڏ تي خاڪسار جٿي ۾ شامل ٿيڻ لاءِ مائٽن کان لڪي ميرپورخاص جي اسٽيشن تي اچي ويٺو ته سندس هر هاري پيءُ محمد خان لغاري کيس ڳوليندو اسٽيشن تي پهتو ۽ اڪيلي پٽ کي روڪڻ جي ڪوشش ڪيائين ته نوجوان غلام محمد ٺپ جواب ڏنو ۽ ٻين خاڪسارن سان گڏ آزاديءَ جي تحريڪ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ روانو ٿي ويو. خانيوال (اڳوڻو منٽگمري) اسٽيشن تي انگريز فوج سندن ڏٻي کي ٻي ٽرين کان ڪٽي باقي ٽرين رواني ڪئي ۽ سندن گهيرو ڪري ڇڏيو. سالار جي حڪم تي خاڪسار بيلچن سان هٿيار بند انگريز فوج سان مهاڏو اٽڪائي بيهي رهيا، ٻه خاڪسار شهيد ٿيا ۽ باقي غلام محمد سميت زخمي حالت ۾ ملتان جيل ڀيڙا ٿيا، جتي سمري ٽرائيل ڪري کين سزائون ڏنيون ويون ۽ غلام محمد لغاري کي چار سال سخت پورهئي سان قيد جي سزا ڏني وئي. والد وري پريشانيءَ ۾ ملتان جيل پهتو ۽ غلام محمد کي چيائين ته ”مون مرشد (ملتان وارو پير) سان ڳالهايو آهي ۽ مرشد چوي ٿو ته  تون معافي لکي ڏي ته آزاد ڪرايان..“ ”مري ويندس، پر انگريز کان معاف نه وٺندس“ هن ٺپ جواب ڏنو. غريب پيءُ ميڙن منٿن باوجود مايوس ٿي واپس ويو. جيل ۾ برصغير جا مشهور ڪميونسٽ هاري اڳواڻ ڪامريد موني سنگهه ۽ سندس ساٿي اڳ ئي موجود هئا، جن مدرسي ۾ عربي ۽ فارسي پڙهيل غلام محمد لغاري جي تعليم ۽ تربيت ڪئي، زمين تي ڪاٺيءَ سان اي بي سي پڙهايائون، سماجي اڻت، هارين جي حالت، ڪائنات جي ارتقا، مارڪسي فلسفو ۽ ٻيا علم سادي ٻوليءَ ۾ سمجهايائون. چار سالن جي سخت سزا، جنهن ۾ واڻ ۽ نوار ٺاهڻ جي مشقت ۽ ملتان جي سخت گرمي ۾ کيس ٽي بي ٿي ويئي، سزا پوري ٿيڻ کانپوءِ ۱۹۴۰ ۾ جڏهن غلام محمد لغاري آزاد ٿيو ته جسماني طرح ڪمزور پر ذهني ۽ روحاني طرح مضبوط ٿي نڪتو ۽ پوءِ دنيا ڏٺو ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري سنڌ جي هارين۽ پورهيتن جي حقن لاءِ مرڻ گهڙي تائين جدوجهد ڪندو رهيو. هن زندگي جا ۲۴ سال ست مهينا پاڪستان جي تقريباً سڀني جيلن ۾ گذاريا، جن ۾ عمرڪوٽ، ميرپورخاص، حيدرآباد، ڪراچي، خيرپور، سکر، ملتان، ساهيوال، لائلپور (فيصل آباد) ڪوٽ لکپت ۽ لاهور جو قلعو شامل آهن. پر نه ڪڏهن جهڪيو ۽ نه معافي ورتائين. جيلن ۾ رهڻ دوران ئي سندس والد محمدخان لغاري وفات ڪئي ۽ والده به ٻنيءَ ۾ ڪم ڪندي ڪکجي پئي ۽ وفات ڪري ويئي، کيس سندن منهن ڏسڻ به نصيب نه ٿيو.

سنڌ هاري ڪميٽي جي فيصلي تحت ڪامريڊ غلام محمد لغاري، قاضي فيض محمد، چاچو حفيظ قريشي عوامي ليگ ۾ شامل ٿيا ته جيئن سنڌ جي پورهيتن ۽ هارين جي حقن لاءِ ملڪ گير آواز اٿارجي. گذر سفر لاءِ روزانو هزار پن جون ٻيڙيون ٻڌندو هو، زميندارن ماريو، ڪٽيو، ڳوڻيءَ ۾ وجهي ڪتا بڇيائون، ڪوڙا ڪيس ڪري جيلن ۾ وجهرايائون، پر هو نه مڙيو. نيٺ مٺائي ۾ زهر ملائي کارايائونس، پر ڪامريڊ زهر به پچائي ويو، نيٺ هارين ٻڌي ڪري ڪڻڪ جي کرين تي قبضو ڪري اڌو اڌ بٽئي جو مطالبو ڪيو، زميندارن مڇرجي هارين تي هٿيارن جا منهن کولي ڇڏيا. نتيجي ۾ دنيا جي پهرين  هارياڻي مائي بختاور شهيد ٿي ۽ ان جدو جهد جي نتيجي ۾ اڌ بٽئي جو قانون پاس ٿيو. ٿر ۾ ڏڪار پيو. ماڻهن لڏپلاڻ ڪئي ته ميرپورخاص شهر جي وچ ۾ ”سچائي منزل“ وٽ هوٽل کولي ڏڪاريل ماڻهن لاءِ آني ماني دال  جو بندوبست ڪيائين ۽ ميرپورخاص ۾ سچائي منزل سندس رهائشگاهه هئي، جتي تمام سياسي ادبي سرگرميون ٿينديون هيون، ٿر جي ڪيترن شاگردن اتي رهي تعليم پرائي، جن ۾ پرو فيسر عزيز مهراڻوي، سنڀومل هميراڻي وغيره شامل آهن، ۱۹۶۸ع ۾ مرحوم مير رسول بخش ٽالپر پارٽي جو بنياد وجهڻ لاءِ آيو ته هڙئي مير پير صدر ايوب خان جي ڊپ مان بنگلابند ڪري لڪي ويا، نيٺ سچائي منزل تي اجلاس ڪري پارٽي جو بنياد رکيائون، نتيجي ۾ ڪامريڊ يارهن مهينا جيل ۾ گذرايو. ۱۹۶۸ع ۾ ئي هاري ڪميٽي جي لاڙڪاڻي ۾ اجلاس کان پوءِ ڪنهن چيو ته ذوالفقار علي ڀٽو ايوب وزارت مان لهڻ کانپوءِ المرتضيٰ تي اڪيلو ويٺو آهي، هلي ملاقات ڪريون، بحث مبامثي کانپوءِ نيٺ حيدر بخش جتوئي، ڪامريڊ غلام محمد لغاري، مولوي نظير حسين جلالي ۽ ٻيا ڀٽو صاحب سان ملڻ ويا ته ذوالفقار علي ڀٽي ڇوٽ ۾ چيو ته، ”آئون هاڻي وزير نه رهيو آهيان، اوهين ڪيئن آيا آهيو؟ ته ڪامريڊ غلام محمد جواب ڏنس ته، ”غور سان ڏسو اوهين جيستائين وزير هئا ته اسان مان ڪو اوهان سان ملڻ آيو؟ اوهين هاڻي وزير ناهيو، تڏهن ته اسين ملڻ آيا آهيون.“ ڪامريڊ غلام محمد لغاري سچار ۽ بيباڪ صحافي به هو. ميرپورخاص مان هفتيوار سچائي ۽ بيداري اخبارون باقاعدگي سان شايع ڪندو رهيو، ڪئين ڀيرا اخبارن تي پابندي، پريس جي ضبطگي ۽ جيلن کي منهن ڏنائين. اقتدار ۾ اچڻ شرط ڀٽي صاحب وارنٽ ڪڍيا ته ڪوئيٽا ۾ جلاوطني جي زندگي گذاريائين ۽ اتان کان به روزانه سچائي اردو ۾ جاري ڪيائين ۽ پاڻ ميرپور خاص پريس ڪلب جي باني ميمبرن مان هڪ هو.

هڪ ڀيرو جيل ۾ هوندي ميرپورخاص ميونسپل جو ميمبر ۽ آخري ڀيرو ۱۹۸۰ع ۾ ضلعي ڪائونسل ميرپور خاص جو ميمبر چونڊيو ويو. کل ڀوڳ، چرچا ۽ طنز و مزاح سندس زندگي جو خاص حصو هئا، ڪلاسيڪل موسيقي ۽ صوفي راڳ سان تمام گهڻو شغف رکندو هو، فقير عبدالغفور، ڍول فقير ۽ مراد فقير باقاعدگيءَ سان سچائي منزل تي ايندا هئا ۽ راڳ جون محفلون رچائيندا هئا. ۱۹۷۰ واري اليڪشن دوران مرحوم پير صاحب پاڳارو مسلم ليگ جي اميدوار خان بهادر غلام محمد وساڻ جي ورڪ ڪندو ڳوٺ فقير غلام علي لغاري آيو ته ڪامريڊ مرحوم به ورڪ ڪندو اتي پهتو ۽ پير صاحب سان ملاقات دوران پڇيو ته، ”ڪامريڊ! اوهين ڪنهنجا مريد آهيو؟ ڪامريڊ جواب ڏنو ته، ”ڏاڏو اوهانجي درگاهه جو ۽ بابا ملتان وارن پيرن جو مريد هو، باقي آئون پاڻ پير آهيان.“ پير صاحب ان ڳالهه تي دير تائين کلندا رهيا. ڪامريڊ غلام محمد لغاري جا زندگي جي هر شعبي سان واسطا رکندڙ شخصيتن سان دوستي وارا لاڳاپا هئا، خان غفار خان، مولانا ڀاشاني، شيخ مجيب، جي ايم سيد، ولي خان، خير بخش مري، غوث بخش بزنجو، عطاالله مينگل، اڪبر خان بگٽي، شاهه مردان شاهه پاڳارو، ڪيرت ٻاٻاڻي، سوڀوگيانچنداڻي، سي آر اسلم، مرزا ابراهيم، سجاد ظهير، قصور گرديزي، مفتي محمود ۽ ٻيا سوين سياستدان، اديب، شاعر، فنڪار، ڪارڪن وغيره شامل هئا، پر سڀني کان وڌيڪ گهرا ۽ پنهنجائپ وارا لاڳاپا حيدربخش جتوئي، قاضي فيض محمد، مير رسول بخش ٽالپر، ڪامريڊ مير محمد ٽالپر، مير علي بخش ٽالپر، مولانا عبدالحق رباني ۽ ڪامريڊ روچي رام سان هئا ته پاڻ مير علي بخش کي پيار مان علڻ ۽ ڪامريڊ روچي رام کي روچن سڏيندو هو، ۱۴ آڪٽوبر ۱۹۸۲ع  تي دل جي دوري ۾ سنڌ  ڌرتي جي هن سچي فرزند دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. اهو جنرل ضياءَ وارو ڪارو دور هو. اڃا کيس دفنايو ئي نه ويو هو ته پوليس سندس جنازي تي وارنٽ کڻي پهتي، پر سندس روح جو پکيئڙو هر قيد و بند کان آزاد ٿي چڪو هو.