ذوالفقار علي قادري

ذوالفقار قادري

قادري خاندان جو روشن چراغ

لياقت راڄپر

لاڙڪاڻي شهر ۾ قادري خاندان صدين کان آباد آهي ۽ هن قبيلي مان نامور شاعر، اديب، صحافي، محقق، دانشور ۽ بيورو ڪريٽس پيدا ٿيندا رهيا آهن، جن جون خدمتون بي شمار آهن، انهن روشن ستارن منجهان هڪ ستارو ذوالفقار قادري آهي، جنهن نه صرف لاڙڪاڻي وارن جو پر سڄي سنڌ جو نالو روشن ڪيو آهي. منهنجي هن خاندان سان ننڍپڻ کان محبت رهي آهي ۽ جڏهن کان سرڪاري نوڪري ۾ آيس ته ذوالفقار جو ڀاءُ غضنفر اسان وٽ اسسٽنٽ ڊائريڪٽر ٿي آيو هو، جنهن جي ڪري هن جي والد سان ۽ ٻين ڀائرن سان جنهن ۾ ذوالفقار به آهي، هٿ ٻڌڻ واري واٽ شروع ٿي وئي. ذوالفقار جو والد الطاف صاحب به رائيٽر آهي، جنهن ڪئين ڪتاب لکيا ۽ ترجما ڪيا آهن، جيڪي شاهڪار آهن. ان کان علاوه سنڌ جو مشهور شاعر ۽ ليکڪ اياز حسين قادري به ذوالفقار جو مامو آهي. هنن رشتن جا علمي ۽ ادبي جراثيم هن خوبصورت ماڻهوءَ ۾ پيدا ٿي ويا هئا، جن مان هن فائدو وٺندي هن علم، ادب ۽ ثقافت جي وڏي خدمت ڪئي آهي، جنهن جو مثال گهٽ ملي ٿو.

اسان کي خوشي تڏهن وڌيڪ ٿي جڏهن ذوالفقار پهريون سنڌي اڪائونٽنٽ جنرل سنڌ جي چارج ۲۰۰۳ع جي آخر ۾ ورتي، جنهن خبر سان سنڌي ماڻهن جي چهري تي مرڪ اڀري آئي. هن اچڻ سان ئي پنهنجي آفيس کان ٻاهر نڪري سنڌ جي ضلعن جا دورا ڪيا ۽ اتي کليل ڪچهريون ڪيون، جتي سرڪاري ملازمن ۽ پينشنرز جون شڪايتون ٻڌيون ۽ انهن کي پيش ايندڙ مسئلن جو حل ڪڍي انهن کي رليف ڏنو. هن جي ڪوششن سان سڄي سنڌ ۾ ٽريزري آفيسن ۽ اڪائونٽس آفيسن ۾ ڪمپيوٽرائزڊ نظام ڪرايو، ڪراچي ۾ پنهنجي آفيس ۾ ملندڙن کي گهڻو ٽائيم ڏيندو هو ۽ ڪڏهن به ڪنهن سان ڪو اي جي آفيس وارو زيادتي ڪندو هو ته هو پاڻ ان سان ساڻ وڃي ان جو ڪم ڪرائيندو هو.

جيئن ته اي جي آفيس ۾ يونين وڏي مضبوط هئي پر هن انهن سان ڪنهن قسم جي Tussle ڪرڻ بجاءِ انهن کي ان ڳالهه تي بيهاريو ته آفيس ۾ ايندڙ ملازم اڳ ۾ ئي پريشان هوندا آهن، انهن جي پريشانين کي ختم ڪرڻ لاءِ هي آفيس ٺاهي وئي آهي. سڄي سنڌ مان پري پري کان ملازم پنڌ ڪري، تڪليفون ڪاٽي ۽ پئسا خرچ ڪري هتي اچن ٿا ته جيئن انهن کي مسئلي جو حل ملي. اي جي آفيس ۾ ڪم ڪندڙ مسيحا هجن نه ته ڪي ڪاسائي، جيڪي اي جي آفيس جا گوسڙو ملازم هئا اهي به وقت تي اچڻ لڳا ۽ پنهنجي ذميواري نڀائيندا رهيا، باقي جن جو قسم کائي سڌرڻ کان انڪار ڪيل هو انهن کي پنهنجي حال تي ڇڏيو ويو.

ذوالفقار ڏاڍي صبر ۽ سچائيءَ سان پنهنجو ڪم ڪندو رهيو ۽ جيڪي به ڌمڪيون ملنديون هئس، انهن ڏي ڌيان نه ڏيندو هو ۽ پنهنجي ڪم ۾ رڌل رهيو. هن انهن ماڻهن کي به ڪا تڪليف ۽ Explanation نه ڏني جيڪي ڪڏهن ڪڏهن هن کي سخت پريشان ڪندا هئا. هن وٽ آفيس ۾ اسٽاف جي کوٽ هئي، جنهن لاءِ هيڊ آفيس ڪا به مدد نه ڪئي. آفيس جي ملازمن کي ڪمپيوٽر هلائڻ جي تربيت ڏياري، اي جي آفيس کي صحيح ڪرڻ ۽ سرڪاري ملازمن کي سهولت ڏيڻ لاءِ هن وڏي قرباني اها ڏني ته هن ۲۲هين گريڊ ۾ پنهنجو پرموشن به نه ورتو، ڇو جو ان لاءِ هن کي اسلام آباد وڃڻو پئي ها. هو تقريبن ۳۱ سال هن اداري جو سربراهه رهيو ۽ پنهنجون سموريون صلاحيتون، وقت ۽ ٽئلينٽ خرچ ڪيو ۽ ۲۰۰۸ع ۾ رٽائر ٿيو.

ذوالفقار قادري لاڙڪاڻي شهر ۾ ۴ مئي ۱۹۴۸ع ۾ ڄائو ۽ پنهنجي پرائمري تعليم ديني مدرسي اسڪول لاڙڪاڻي مان حاصل ڪئي، جڏهن ته مئٽرڪ جو امتحان گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي مان ۱۹۶۴ع ۾ پاس ڪيو، بي اي گورنمينٽ ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي مان ۱۹۷۰ع ۽ ايم اي سنڌي ۾ ڪراچي يونيورسٽي مان ڊگري ۱۹۷۲ع ۾ ورتي. هن دوران هن ايل ايل بي جو امتحان ايس ايم لا ڪاليج ڪراچيءَ مان پاس ڪيو، جيئن ته هن کي علم سان محبت ننڍپڻ کان ئي هئي، ان لاءِ هن بي سي ايس ۽ سي ايس ايس جا امتحان به پاس ڪيا.ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ هو پهريون سنڌي هو، جنهن ۾ پهرين پوزيشن حاصل ڪئي ۽ فيڪلٽي آف آرٽس هن کي گولڊ ميڊڪل ڏنو. هو پنهنجي پڙهائي واري دور ۾ شاگرد ليڊر رهيو آهي، هن سماجي ڪمن ۾ ڀرپور حصو ورتو ۽ خاص ڪري هو جڏهن اسڪائوٽ هو.

ذوالفقار شاعري به ڪئي آهي، نثر ۾ به تمام سٺو ڪم ڪيو اٿس. هن ۾ ليڊر شپ جي خصوصيت شروع کان آهي، جنهن ڪري هو سٺو مقرر آهي ۽ هن جي ڳالهائڻ ۽ لکڻ ۾ لفظن جي چونڊ ۽ ٻولي جي استعمال تي باقاعده مهارت اٿس، خاص ڪري انگريزي، سنڌي ۽ اردو ۾. هو ڪچهرين جو ڪوڏيو رهيو آهي ۽ جڏهن لاڙڪاڻي هو ته اتي سنگت ٽولن ۾ اوطاق تي پهچندي هئي ۽ هاڻي به جڏهن اتي پهچن ٿا ته پنهنجي دوستن جي ڪمپني سان رس رهاڻ رهي ٿو، ان کان علاوه علمي، ادبي، سماجي ۽ ثقافتي ڪچهريون هو اڄ به ڪندو رهي ٿو.

شاگردي واري زماني ۾ هن شاگردن، مزدورن، هارين ۽ غريبن جي حقن لاءِ ڪيترن ئي تحريڪن ۽ احتجاجن جي اڳواڻي ڪندو رهيو. اڄ به هن کي جتي ڪنهن دوستن جي گڏجاڻيءَ جي ڪوٺ ملندي آهي ته هو اتي ضرور پهچندو آهي ۽ مالي سهڪار به ڪري ٿو، جڏهن به هن کي موقعو مليو آهي، هن پنهنجا خيال دوستن تائين پهچايا آهن، جن ۾ ڄاڻ جو خاص عنصر ملندو آهي. هو ۶۷-۱۹۶۶ع ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو مرڪزي عهديدار رهيو آهي. هن نه صرف پڙهڻ ۾ پر غير نصابي سرگرمين ۾ به پاڻ مڃرايو. هو اسڪائوٽ ليڊر کان وٺي ڪلاس مانيٽر، ڪيپٽن ڪرڪيٽ ٽيم، شاگرد يونين جو اڳواڻ گورنمينٽ ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻو ۽ ايس ايم ڪاليج ڪراچي تائين پنهنجو ٽئلينٽ ڏيکاري چڪو آهي. هن وقت به هن کي ليڪچر ڏيڻ لاءِ ڪيترن ادارن طرفان دعوت ڏئي گهرايو وڃي ٿو ۽ خاص ڪري پاڪستان جي اهم يونيورسٽين ۾ هو ليڪچر ڏيڻ لاءِ ويندو رهي ٿو. هن جي اها Hobby رهي آهي ته هو هر روز ڪيترائي ڪلاڪ پڙهڻ کي ڏيندو آهي ۽ جديد تحقيق کي پڙهي اها ڄاڻ ٻڌندڙن تائين پهچائي ٿو.

پنهنجي نوڪريءَ دوران هو ڪيترا ڀيرا سرڪاري خرچ تي مختلف ملڪن ۾ وڃي تربيت حاصل ڪندو رهيو. ڪتابن ۽ پڙهڻ سان چاهه اڃا وڌي رهيو آهي ۽ هن پنهنجي گهر ۾ جيڪا ننڍي لائبريري قائم ڪئي آهي ان ۾ بي شمار اهم ڪتاب موجود آهن جيڪي هو گهڻي قدر پڙهي چڪو آهي. قادري صاحب هميشه پنهنجي چهري تي تازگي ۽ مرڪ رکندو رهيو آهي، هن جي ڳالهائڻ ۾ پنهنجائپ ۽ قرب ظاهر ٿي نڪري پوندو آهي. سائين سڀني لاءِ عزت ۽ احترام رکي ٿو، جيڪو هن کي پنهنجي خاندان مان ورثي ۾ مليو آهي. هو خوش لباس، خوش گفتار ۽ مهمان نواز آهي. هن جي ڪوشش هوندي آهي ته هن جي ذات کان ڪنهن کي ڏک نه پهچي ۽ هو سدائين دوستن جي ڪم ايندو رهي. محنت هن جي رڳ رڳ ۾ ڀريل آهي ۽ طبيعت ۾ مزاح به موجود اٿس، جيڪو هو خاص وقت تي ظاهر ڪندو آهي. هو زنده دل ۽ فراخدل آهي. هو تقريبن ۲۰ ڪتاب انگريزي، اردو ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ لکي چڪو آهي، جنهن ۾ فڪشن، شاعري، ترجما، سفرناما، بايوگرافي، تصوف ۽ تاريخ شامل آهي، جڏهن به هن سان ڪچهري ٿيندي آهي ته هو چوندو آهي ته هرهڪ ماڻهوءَ کي تاريخ ۽ جاگرافي ضرور پڙهڻ گهرجي. هڪ ماڻهوءَ کي ٻئي ماڻهوءَ اڳيان نه جهڪڻ گهرجي سواءِ پنهنجي وڏن ۽ بزرگن جي. نوڙت ۽ نياز تمام سٺي ڳالهه آهي، جنهن سان انسان ۾ عاجزي پيدا ٿئي ٿي ۽ رب تعاليٰ ان تي راضي ٿئي ٿو. غرور وارو جاهل هوندو آهي ۽ اهو ڪنڌ ڀر ڪري مري وڃي ٿو ۽ ان جي نصيب ۾ هار آهي. ماڻهوءَ کي پنهنجي واعدي کي ضرور نڀائڻ گهرجي، ڇو جو ان کانسواءِ انسان جانور مثل آهي.

هن جي ڪوششن سان سچل سرمست سنگت لاڙڪاڻي طرفان سچل سرمست اورينٽل ڪاليج قائم ڪيو ويو، هائوس آف اسپيڪرز تنظيم جوڙي وئي، جنهن علم ۽ ادب جي واکاڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. مون کي پاڻ کي اهو افسوس ٿيندو آهي ته اسان جا نوجوان قادري صاحب جهڙي ڪامياب ۽ هوشيار ماڻهن جي شخصيت ۽ علم مان ڪو به فائدو نٿا وٺن نه ئي وري سرڪار اهڙن ماڻهن جي قابليت ۽ تجربي مان فائدو کڻي ٿي جو آئنده نسل لاءِ ڪاميابي جي راهه کلي ۽ معياري تعليم ۾ واڌارو ٿئي.

 

ذوالفقار قادري

محبتن جو ماڻ

منظور ڪوھيار

ڪنهن صوفي کان پڇيو: محبتن جو ماڻ ڪيڏو آھي؟

وراڻيائين: ان جي اٿاه گھرائي ۽ اوچائي اڪٿ آھي۔

صوفين جي پريم پيالي مان جنهن چڪو چکيو، سو سدائين سرشار رهيو۔ ان کي ضرورت ئي نه رهي جو چلولو بڻجي در در لائي دوستي۔ پنهنجو به اهڙن صاف دل صوفين سان جڏهن مکا ميلو ٿيندو آھي ته قلب تان ڪس لهي ويندي آھي۔زماني جي دوئي دور ٿي ويندي آھي۔ من شانت رهندو آھي۔

ذوالفقار علي قادري، قادري خاندان جو اهو سپورنج سلو، انگورن ڀلو آھي۔ جنهن نه صرف پنهنجي ميرٽ تي پهريون سنڌي ٿي ڪري اڪائوٽنٽ جنرل سنڌ ٿي رٽائرڊ ڪيو۔ پر پنهنجي خاندان جي صوفياڻي محرڪ ميان محمد صالح قادري (حضرت قبله عبدالحق درازي جو طالب)، ۽ علمي حوالي سان ميان غلام محمد گدا، ميان علي محمد قادري، ميان غلام سرور فقير، ميان غلام عباس قادري کان وٺي اياز قادري ۽ پنهنجي والد گرامي الطاف حسين قادري جو تسلسل آھي۔ سنڌي اردو ۽ انگريزي جو برجستو ليکڪ پڻ آھي جنهن ٽنهي ٻولين ۾ پنهنجي آتم ڪٿا لکي سنجيده علمي حلقن ۾ نه صرف پاڻ موکيو۔ بلڪ قادري قلم قبيلي طرفان مرتب ۽ مترجم جي حيثيت سان ڪلاسيڪل ڪتابن ڇپائڻ ۽ يادگار پروگرام ڪرائڻ ۾ به سندس اهم ڪردار رهيو آھي۔ اهڙن ڪارنامن سر انجام ڏيڻ جي باوجود به منجھس وڏائي، هٺ يا اچت بازي جو انگ نه ملندو. هر هڪ سان نهٺائي ۽ نوڙت واري سڀاء هوندو اٿس۔

چوندا آھن ته: سڪ کي پنڌ ئي ڪونهي۔ پر پنهنجو حال اهو آھي ته: ادو هلي ساڻ ته ادي هيڪلي ئي هلي وڃي۔ مجبوري اها آھي ته ڪڏهن ڪڏهن اوچتو مٿي کي چڪر اچي ويندا آھن۔ حاذق حڪيمن ۽ ڊاڪٽرن جي جھل آھي ته: ڊرائيونگ نه ڪيان!۔

ڪجھ ڏينهن کان وٺي دل ڇڪي پئي کاڌي ته سائين ذوالفقار علي قادري سان ڪا روح رهاڻ ڪجي، جو ڏٺي ڏينهن ٿيا آھن۔ اتفاق سان نسيم پارس گاد سفر، وسيله ظفر بڻجي ويو۔ ان ٻڌايو ته: قادري صاحب کي پنهنجو ناول” نئين يگ جو ديوتا“ پيش ڪرڻو آھي. چيومانس ته : مان بنان ڪنهن عذر جي سندس همسفر ٿي سگھان ٿو۔ ھن به وراڻيو، ”پوء ٻه ته ٻارنهن!“ اڳواٽ فون تي اچڻ جو ٻڌايوسيس ته وراڻيائين ”دوستن لاء هميشه گھر ۽ دل جا دروزا کليل آھن“ جڏهن سندس آشياني تي پهتاسين ته کيس منتظر ڏٺوسين۔ ڪلاڪ ٻن جي ڪچھري ڄڻ اسان لاء ائين هئي، جيئن ھڪ بيت جي سٽ آھي ته :

مورک سڄي رات، سالڪ هڪ گھڙي۔

سالڪاڻي ڪچھري سان گڏ، فقيراڻو تل ڦل به ٿيو۔ جڏهن موڪلايوسين ته لطيف سائين جو اهو بيت اندر ۾ ھريو پئي ته:

سڄڻ ميخون ڏونگرين، ڏونگر ڀونيين ڪير

اهڙا سيڻ سڌير، ڪين لهندين ڪي ٻيا۔

 

(منظور ڪوھيار جي فيسبڪ پوسٽ تان ۱۱ مارچ تي رکيل/ کنيل)

 

ذوالفقار علي قادري

شاعر، اديب، مرتب - جنم ڏينهن جي نسبت سان ڀيٽا - مھراڻ جا موتي (قسط نمبر ـ ۲۹۸)

ساجد رند

ذوالفقار قادري لاڙڪاڻي شهر ۾ ۴ مئي ۱۹۴۸ع لاڙڪاڻي ۾ الطاف قادري جي گھر ۾ جنم ورتو.

پاڻ پرائمري تعليم ديني مدرسي اسڪول لاڙڪاڻي مان، مئٽرڪ گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي مان ۱۹۶۴ع ۾، بي اي گورنمينٽ ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي مان ۱۹۷۰ع ۾، ايم اي سنڌي ۾ ڪراچي يونيورسٽي مان ڊگري ۱۹۷۲ع ۾، ايل ايل بي جو امتحان ايس ايم لا ڪاليج ڪراچيءَ مان پاس ڪيو، جڏهن تہ بي سي ايس ۽ سي ايس ايس جا امتحان به پاس ڪيائين، پاڻ ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ پهريون سنڌي هو، جنهن پهرين پوزيشن حاصل ڪئي ۽ فيڪلٽي آف آرٽس هن کي گولڊ ميڊل ڏنو.

پيشي جي لحاظ کان پاڻ پهريون سنڌي اڪائونٽنٽ جنرل سنڌ جي چارج ورتي، هن اچڻ سان ئي پنهنجي آفيس کان ٻاهر نڪري سنڌ جي ضلعن جا دورا ڪيا ۽ اتي کليل ڪچهريون ڪيون، جتي سرڪاري ملازمن ۽ پينشنرز جون شڪايتون ٻڌيون ۽ انهن کي پيش ايندڙ مسئلن جو حل ڪڍي انهن کي رليف ڏنو. هن جي ڪوششن سان سڄي سنڌ ۾ ٽريزري آفيسن ۽ اڪائونٽس آفيسن ۾ ڪمپيوٽرائزڊ نظام ڪرايو، ھو تقريبن ۳۱ سال هن اداري جو سربراهه رهيو ۽ ۲۰۰۸ع ۾ رٽائر ٿيو.

پنهنجي نوڪريءَ دوران ڪيترائي ڀيرا سرڪاري خرچ تي مختلف ملڪن ۾ وڃي تربيت حاصل پڻ ڪيائين.

ذوالفقار قادري لکڻ پڙھڻ کان علاوه سماجي ڪمن ۾ ڀرپور حصو ورتو ۽ خاص ڪري جڏهن اسڪائوٽ هو پاڻ ۶۷-۱۹۶۶ع ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو مرڪزي عهديدار به رهيو آهي.

ھن جي ڪوششن سان سچل سرمست سنگت لاڙڪاڻي طرفان سچل سرمست اورينٽل ڪاليج قائم ڪيو ويو، هائوس آف اسپيڪرز تنظيم جوڙي وئي، جنهن علم ۽ ادب ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو.

ذوالفقار قادري تقريبن ۲۰ ڪتاب انگريزي، اردو ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ لکي چڪو آهي، جنهن ۾ فڪشن، شاعري، ترجما، سفرناما، بايوگرافي، تصوف ۽ تاريخ شامل آهن، شاعري کان علاوه نثر ۾ به تمام سٺو ڪم ڪيو اٿائون.

ذوالفقار علي قادريءَ جون ڪيل علمي، ادبي خدمتون ھيٺين ڪتابن جي صورت ۾ موجود آھن.

۱. ديوان قادري (فقير ميان محمد علي قادري جي شاعري)

۲. مجموعہ درد ميان الطاف حسين قادري

۳. لالہ رخ ميان الطاف حسين قادري

۴. گلدستہ مناجات (دعائون)

۵. ڀلي پار جون زيارتون (قديم سفرنامو)

۶. مشعل اياز (پروفيسر ڊاڪٽر اياز حسين قادري جا افسانا ترتيب)

۷. زلف اياز (پروفيسر اياز قادريءَ. شاعري جي ترتيب)

۸. ديوان امام سجاد زين العابدين عليہ اسلام

۹. پلئہ پايو سچ

۱۰. Enhancing Beauty from Within (انگريزيءَ ۾)