ڊاڪٽر اي ڪيو ڪي افغان

ڊاڪٽر اي ڪيو ڪي افغان

ھو نوجوان ھو جو ڪيٽس وانگر مري ويو

ڊاڪٽر ڪي ايم لاڙڪ

خضر حيات قاضي

ڊاڪٽر اي ڪيو ڪي افغان، پاڻ پنهنجي سر هڪ ادارو هيو. مهربان، خوش مزاج، سنئون سڌو، ماٺيڻو ڳالهائيندڙ ۽ هڪ مٺڙو ماڻهو هو. هو تمام وڏي درجي جو همٿ وارو ۽ هر ڳالهه جو چئلينج قبول ڪرڻ وارو هو. نون جرئتمندانه خيالات جو مالڪ ۽ نون خيالن جي جستجو ۾ رهندو هو. سنڌ کيس ڏاڍي پياري هئي. هن پنهنجي ماتر ڀوميءَ سان سچو ۽ عظيم سنڌي سپوت بڻجي، خاص ڪري سنڌ لاءِ ۽ مجموعي طرح پاڪستان جي ترقي لاءِ ڪم ڪيو.

هڪ منتظم جي حيثيت ۾، هر ڪم صاف ۽ سٿرو، بنا دير پوري ڪرڻ وارو، هڪ منٽ به دير برداشت نه ڪرڻ وارو هو. هن پراڻن حربن ۽ قائدن قانونن بجاءِ، نتيجه خيز قدم کنيا ۽ پاڻ کي وڏو آفيسر سمجهڻ بجاءِ، ڪرسي تي ويهڻ کان ميدان ۾ انجنيئر بڻجي، هر ڪم کي خود انتظامي خواهه تعليمي اصلاحات طفيل سٺا نتيجا حاصل ڪيا. هو هڪ بهادر، همت وارو، انصاف پسند ۽ هميشه حقيقت پسند هوندو هو. جنهن ڪري پنهنجي کليل دماغ سان، پنهنجي زيردست خواهه آفيسر سان، کلي دل سان انصاف ۽ عزت ڀريو ورتاءُ ڪندو هو. هو پنهنجي دوستن مٿان مهربان، پيار ڪندڙ ۽ انصاف ڪندي پيار ۽ پاٻوهه سان پيش آيو. ڪڏهن ڪڏهن سندس ڳالهه ٻولهه ۾ تلخيءَ جي جهلڪ به نظر ايندي هئي، خاص ڪري پنهنجي وڏن آفيسرن جي غلط فيصلن تي ڪاوڙبا هئا. ڇاڪاڻ ته هو پاڻ سڄو سارو غريبن ۽ محرومن لاءِ وقف هيو. هن ذاتي دلچسپي ۽ اضافي ڪوششن سان شاگردن جي غريبيءَ جي مدنظر اسڪالرشپ، فري شپ، برسريءَ جو بندوبست ڪري معاون ۽ مددگار ثابت ٿيو ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ۾ سهولتون مهيا ڪيون.

پاڻ شروعاتي پرنسپال جي حيثيت ۾ ڪاليج جي واڌ ۽ ويجهه ۾ اعليٰ قيادت، قابليت، همت خواهه تعليمي معيار طفيل مستقل طرح هڪ مضبوط ۽ مربوط بنياد وجهي سنڌ يونيورسٽي انجنيئرنگ ڪاليج کي مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ٺهڻ لاءِ راهه هموار ڪئي. جنهن اڃا اڳتي هلي قائد عوام يونيورسٽي جي بنياد جو سبب مهيا ڪيو. ڊاڪٽر صاحب پنهنجي ساٿين ۽ شاگردن کي ڌڙا ڌڙ اسڪالرشپون ڏيارائي پي ايڇ ڊي بڻايو.

تمام تڪڙو ۽ جلدي، ڊاڪٽر صاحب ڪاليج کي ڇڏي ويو يا کيس ڪاليج کان علهده ڪرڻ جو بندوبست ڪيو ويو. بنا ڪنهن ذاتي راءِ جي، دل چاهيو هو ته ڊاڪٽر افغان صاحب کي پهرئين وائيس چانسلر طور ڏسجي ها....پر الله....

هو اڃان نوجوان هو جو ڪيٽس وانگر مري ويو. ڪڏهن مان اهو محسوس ڪيان ٿو ته بيجا تنقيد سبب ڪيٽس وانگر قتل ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته پاڻ حساس روح جو مالڪ هيو ۽ شيلي وانگر ڪڇي نه سگهيو!

”مان ڪنڊن مٿان ڪِري، رتورت ٿيو آهيان.“

ان سڄي تحقيقات هوندي هو ڪم ڪرڻ ۾ يقين رکندڙ هو. هن جي طبيعت ۾ شاعراڻي معصوميت سمايل هئي. هو هميشه پنهنجي خيالات کي حقيقت بڻجڻ لاءِ ڪوشان رهيو. پنهنجي حقيقي زندگيءَ ۾ ڊيوٽيءَ جو سخت پابند رهيو. پنهنجي سموري زندگيءَ جي تعليمي تدريسي خواهه انتظامي معاملات ۾ اصولن تي پابند رهيو. سندس زندگيءَ جو ڏيو جلد ئي اجهايو ويو پر ان هوندي به ٿوري عرصي ۾ ڊاڪٽر صاحب جي مشيني زندگيءَ کان ڪيترائي متاثر هيا پر ڪي ٿورا افغان اسان جي زندگي ۾ آهن. ڊاڪٽر صاحب اسان سنڌ واسين لاءِ Role Model هيو. ڪاش اسان وٽ گهٽ ۾ گهٽ سنڌ جي خدمت لاءِ ۱۰۰ افغان هجن ها...ڪاش ايئن هجي ها!! پر افسوس ائين نه آهي....

ڊاڪٽر افغان صاحب هميشه سٺو دوست رهيو. ڪاليج ڇڏي وڃڻ کانپوءِ سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ منهن ملاقات ٿي، هن مون کي چميو ۽ مونکي وڏو ڀاڪر وڌو. منهنجي اکين ۾ آنسو اچي ويا. جيڪي سندس عظمت لاءِ عقيدت جو اظهار هئا.

ڊاڪٽر افغان صاحب تي ڪتاب لکڻ کپي. دل چاهي ٿي ته سندس Biography ڪو لکي. هن ايڏي وڏي ماڻهو جي ڪٿا ايندڙ نسل لاءِ مشعل راهه آهي. سندس زندگي هڪ صفحو نه پر سڄو سارو وڏو ڪتاب آهي. هن جهڙا فرشتا هر هر نه ڄمندا آهن. اهي صدين کانپوءِ ايندا آهن. افغان صاحب جهڙا انسان قدرت طرفان ڄائيندي ڄام هوندا آهن. خدا طرفان انعام آھن. ڊاڪٽر افغان، جيڪڏهن اسان سان نه آهي، ظاهري مماتي ۾ آهي، پر نه. موت مري ويو آهي، جڏھن ته هو هيو ۽ هميشه لاءِ رهندو ۽ اسان سان گڏ آهي... شال اللهﷻ کيس پنھنجي جوارِ رحمت ۾ رکي.

Dr. A Q K Afghan (1926 - 1991)

A courageous public servant who challenged the Establishment

Dr. Afghan served as Principal of Sindh University Engineering College (presently Mehran University of Engineering & Technology) from 1965-72 and later inducted into Civil Service to serve as Additional Secretary Incharge, Ministry of Science & Technology (1973-77) and Senior Member Federal Services Tribunal (1978-1981).

Dr. AQK Afghan was born in District Shikarpur, Sindh (1926). His father was a School Teacher. He received his primary education at Village Qazi Wahan Primary School and later completed his matriculation from Government High School, Shikarpur. He aspired to study engineering and succeeded in securing admission to the then NED College, Karachi from where he completed his BE and went on to secure scholarship for PhD from Imperial College of Science & Technology, London.

‘Sindh ji jaan – Dr. Afghan’ & enforcement of Quota System 

Dr. Afghan became a familiar name in 1970, when a slogan ‘Sindh Ji Jan Doctor Afghan’ reverberated across the entire province of Sindh after he was arrested & incarcerated in Hyderabad Central Jail on flimsy grounds of corruption. Dr. Afghan’s arrest sparked a wave of protests and hunger strikes among the students and intelligentsia within Sindh. His crime was that he was resolutely pursuing an admission policy (based on quota system), which ensured not only merit but adequate representation of youth from underdeveloped rural parts of Sindh. His position was a challenge to the status quo and he soon became unpopular with the establishment.

His logic was that youth from rural Sindh were unable to compete in the same way with their counterparts from cities like Karachi and Hyderabad due to lack of same quality of education. It will be unfair to compare all the students with the same yardstick due to gross inequalities in provision of education as well as socio-economic status of the population. Dr. Afghan was able to form a vision that adhering to such a policy will not only bring equity and access to Sindhi youth to become engineers but facilitate progressive change in the mindset of the communities from the under developed areas. 

During his 6 years stint as Principal, he successfully managed to bring reforms in the engineering education in Sindh. His dynamism was also reflected in his efforts to get bright teachers from the engineering college to seek post-graduation and PhD qualifications from abroad so with the view of bringing quality education and state of art teaching to his institution. Dr. Afghan also worked tirelessly and lobbied for the elevation of the engineering college, which was finally declared a university (currently Mehran University of Engineering & Technology, Jamshoro) by the government of Zulfiqar Ali Bhutto in 1972. The principles underpinning the quota system have not only been accepted in the constitution of Pakistan (1973) but lately in the admission policies of admissions to the Universities in UK, where students from state run educational institutions have a quota for ensuring adequate access to the wider population.

Stint at Ministry of Science & Technology (1973-76)

Dr. Afghan was inducted in the federal government by the first Peoples Government led by Zulfiqar Ali Bhutto. Dr. Afghan worked hard with team of scientists to formulate the first ever Science & Technology policy of the government. The policy enshrined more investment in scientific & technological research, broadening academic and research links with other countries so as strengthen the scientific critical mass of the country. 

Dr. Afghan whilst sitting in the federal secretariat continued to serve the deserving and unemployed youth not only from Sindh but all over the country.

Dr. Afghan as Judge of Federal Services Tribunal (1978 – 1981) 

It was a bit unusual that Dr. Afghan was appointed as Member of the Federal Service Tribunal by the military regime of General Ziaul Haq. Although Dr. Afghan did not have a judicial background, he had accumulated wealth of experience as a civil servant and administrator. He was able to quickly adapt to the new challenge. I heard him saying in those days that legal matters were closely linked to logic and common sense and hence he was actually enjoying being a presiding judge - hearing service related petitions and legal arguments. Dr. Afghan once again became unpopular with the establishment after he started to pronounce judgments providing relief to aggrieved civil servants, some of whom had been removed merely on the basis of political victimization. In one case, a senior civil servant of the position of IG, AJ&K had been removed from service on the verbal orders of the President. The Tribunal declared his removal illegal. The federal government did go to the Supreme Court but could not get the decision as the judgment was quite detailed, free of any ambiguity.

In another case also involving promotion of an officer from the Police Service, the Federal Government had failed to implement the decision of the orders of the Service Tribunal for his promotion within the stipulated time. When the petitioner approached the Tribunal bench headed by Dr. Afghan, the Services Tribunal made history by issuing contempt of court proceedings against the Establishment Division through its Secretary. Obviously, Dr. Afghan was upholding rule of law and principles of justice. 

In March 1980, due to some unforeseen reasons, Dr. Afghan was unceremoniously removed from services without assigning any reasons through a notification issued on behalf of President (the military dictator) using the infamous Section 12-A of the Civil Servants Act. Several possible reasons were suspected behind this action. One reason cited was that Dr. Afghan had come to the rescue of one of his brilliant & blue eyed boy ex-student, who had been put behind bars by ISI for allegedly distributing the rejoinder written by Zulfiqar Ali Bhutto in response to the white paper, issued by the military regime. To my knowledge, Dr. Afghan actually met a Lt. General to lobby for the release of his ex-student.  The other possible reasons cited were his bold stance and defiance of the establishment and reflected in many decisions including issuance of contempt of court notice to the head of bureaucracy - a symbol of establishment at that time.

What made Dr. Afghan stand out as a unique civil servant?

Dr. Afghan possessed extraordinary resilience and determination, whilst he served as Educationist as well as Civil Servant during his career, which was characterized by ups and downs due to his unflinching adherence to the principle that he stood for safeguarding the rights of people. Whether it was students from Sindh or grievances of public servants or for that matter ordinary people from Rawalpindi sabzi mandi, he was always willing to fight the corner for the poor and needy. He would always get involved in such matters so as to come to the rescue of the aggrieved party (often being victim of some one’s highhandedness) in a selfless manner.

Dr. Afghan demonstrated exceptional qualities of a selfless individual with lot of courage and determination and therefore made his mark as a bold and defiant individual among large segment of population both in Sindh and federal capital. He remains a source of inspiration for his family and all those who had the benefit of being close to him.

By Dr. Safiullah Afghan, Coventry UK <safiafghan@btinternet.com>

NOTE: This is an article to remember Dr. Abdul Qadeer Khan Afghan on the occasion of his 18^th death anniversary and to highlight some aspects of his public life, which demonstrate strong personal characteristics of adherence to principles of justice and equity and illustrating a rare combination of pro-people stance and the determination to challenge the mighty establishment, Dr. Afghan faced the wrath of successive military regimes of General Yahia Khan & Ziaul Haq respectively.)

NOTE: we had received this article earlier but due to some technical reasons, we have included this article late. Sorry for delay on our part- ed (1061791)c

ڊاڪٽر اي ڪيو افغان

هڪ جدوجهد جو نالو

قاضي خضر حيات

ڪنهن به تحريڪ لاءِ تنظيم ضروري آهي. تنظيم جي لاءِ نظرياتي تعليم ضروري آهي. عمل کان سواءِ نظرئي جي ڪا به اهيمت نه آهي. انقلابي نظرياتي جماعت جي قيادت کانسواءِ ٺلهي نعريبازي آخر ڪهڙي ڪم جي؟؟ چوندا آهن ته تعليم حاصل ڪرڻ جو وڏو مقصد عمل جي قوت کي بيدار ڪرڻ هوندو آهي. انهن سڀني تلخ حقيقن جي باوجود اسان کي مايوس نه ٿيڻ گهرجي. “غلطيون ۽ تجربا ئي اهڙيون شيون آهن جيڪي انسان جي تربيت ڪن ٿا”. اسان اهڙي معاشري ۾ رهون ٿا جتي هر پاسي “ناانصافي” ڪَرَ کنيو بيٺي آهي ۽ “ناانصافي” تشدد جي سڀ کان شديد صورت آهي. ان ڪري هر هنڌ ٿيندڙ شديد ترين تشدد جو شڪار ٿيندڙ نوجوانن ۽ عوام کي متحد ڪرڻ ڏانهن اسان کي ئي “متوجھ” ٿيڻو آهي. اسان بار بار انهيءَ سچائي ۾ يقين رکون ٿا، ته سڀ ماڻهو هڪ ئي حيثيت سان پيدا ڪيا ويا آهن. ان ڪري انصاف هر جاءِ تي ۽ هر وقت ٿيڻ کپي پوءِ اها جاءِ مندر هجي يا موسم اونهاري جي ئي ڇو نه هجي.

ڊاڪٽر عبالقدير قادر داد افغان (ڊاڪٽر اي ڪيو ڪي افغان) جو نالو جڏهن ذهن تي اچي ٿو ته تحريڪ ۽ تنظيم جي اصل معنٰي جي خبر پوي ٿي. ڊاڪٽر اي ڪيو ڪي افغان، پاڻ پنهنجي سر هڪ ادارو هيو. سيد گهراڻي ۾ جنم وٺندڙ ڊاڪٽر اي ڪيو ذات پات، رنگ نسل ۽ اونچ نيچ جي مت ڀيد کي ختم ڪرڻ لاءِ سيد سڏائڻ بجاءِ وڏن جي ديس جي نسبت ڪري “افغان” سڏائڻ پسند ڪيو. مهربان، خوش مزاج، سنئون سڌو، ماٺيڻو ڳالهائيندڙ ۽ هڪ مٺڙو ماڻهو هو. هو تمام وڏي درجي جو همٿ وارو ۽ هر ڳالھ جو چئلينج قبول ڪرڻ وارو هو. نون جرئتمندانه خيالات جو مالڪ ۽ نون خيالن جي جستجو ۾ رهندو هو. سنڌ کيس ڏاڍي پياري هئي. هن پنهنجي ماتر ڀوميءَ سان سچو ۽ عظيم سنڌي سپوت بڻجي، خاص ڪري سنڌ لاءِ ۽ مجموعي طرح پاڪستان جي ترقي لاءِ ڪم ڪيو. ڊاڪٽر اي ڪيو افغان انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جو هڪ اهڙو سنڌ دوست ۽ غريب پرور پرنسيپال هو جيڪو آمريت جي ڇانوَ ۾ پلجندڙ نوڪرشاهي جي اکين ۾ هميشه چڀندو رهندو هو. ڳجهين ايجنسين جا عملدار به سائين جي خلاف هئا ته غيرمقامي بيورو ڪريٽ به ڊاڪٽر افغان جي پاليسين تي ناراض ۽ خائف رهندا هئا. ڊاڪٽر صاحب جي هڪ خوبي اها به هئي ته هو ڪنهن به گڏجاڻي ۾ پنهنجي پاليسين جو ببانگ دُهل دفاع به ڪندا هئا جيڪا ڳالھ سنڌ دشمن ڌرين کي نه وڻندي هئي. اهو ئي سبب آهي جو ڊاڪٽر افغان کي ان اهم جاءِ تان هٽائڻ لاءِ وقت بوقت پروپيگنڊا به ڪئي ويندي هئي ته مٿس الزام پڻ مڙهيا ويندا هئا. پر هي سنڌ جو سچو سپوت ثابت ٿي، پنهنجي امڙ جي ٿڃ مڃائي.

هڪ ننڍڙي ڳوٺ قاضي واهڻ لکي جي سنڌي استاد جي گهر ۾جنم وٺندڙ ڊاڪٽر افغان. سول انجنيئرنگ ۾ پي ايڇ ڊي ڪري انگلينڊ سرڪار ۽ بعد ۾ لاتعداد انجيئرنگ يونيورسٽين جو پروفيسر ۽ گورنمينٽ جو ائڊوائيزر رهيو. (کيس عرف عام ۾ اي ڪيو ڪي افغان پڻ ڪوٺيندا ھيا. ) ۱۹۶۳ع ۾سنڌ يونيورسٽي انجيئرنگ ڪاليج ٺاهڻ کان پوءِ، اچڻ جي آڇ ٿيس. پاڻ سنڌ واسين لاءِ فرشتو ٿي آيو. سالن جا سال اداره جي خدمت ڪيائين. ٻين شخصيتن جي سهڪار سان، انجيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا پاليسي ۾ڪوٽا ذريعي هر هڪ ضلع لاءِ مخصوص سيٽون ڪرائي، نهايت محنت، حفاڪشي ۽ ايمانداريءَ سان هر هڪ ضلع جي مستحق شاگردن کي داخلا ڏئي، سنڌ جي جهر جهنگ ۾ علم جي روشنائي ڦهلائي نه صرف سنڌ پر سڄي ملڪ پاڪستان خواھ ٻاهرين ملڪن جي شاگردن کي داخلائون مليون. ۱۹۶۷ع جي پهرين بئچ کان وٺي ۱۹۷۲ع تائين قابل ۽ هوشيار انجنيئر پيدا ڪري، هر فيلڊ ۾ نوڪرين لاءِ مهيا ڪيائين. نه صرف پڙهائي پر انهن کي روزگار وٺي ڏيڻ ۾ به اعليٰ ادارن جي دروازن تي دستڪ ڏئي، حق وٺرائي ڏيڻ ۾ معاون ۽ مددگار رهيو.

ڊڪٽيٽر يحيٰ خان جي مارشل لا جو فائدو وٺندي انهنڊاڪٽر افغان جي پاليسين جي ڊسمن ڌرين نام نهاد بدعنوانين جا الزم لڳائي کيس گرفتار ڪري حيدرآباد جيل موڪليو. ان دوران موٽ ۾ سنڌ جي شاگردن ۽ انهن جي والدين، ايستائين جو عرب ۽ فلسطين جي شاگردن به بک هڙتالون ڪري جيل ڀريا. حقيقت ۾ سنڌي نوجوان کي پهريون ڀيرو محنت ۽ اورچائي سان همت ۽ حوصلي سان حق وٺڻ جو درس ڏنو. ٿوري وقت کان پوءِ وري ٻيو وار ڪري وري پنهنجن هٿان ڪوڙي استعفا ذريعي نوڪري ختم ڪئي وئي. ڪافي صدمي، نيڪين ۽ چڱائين جي مليل موٽ تي حيران رهجي ويو. جنهن تي مختلف شاگرد تنظيمن جا عهديدار، اڳواڻ ۽ حمايتي هن اهم مسئلي تي گڏجي عملي ميدان ۾ نڪري آيا. سڄي سنڌ ۾ ڪٿي احتجاجي مظاهرا ٿيڻ لڳا ته ڪٿي بک هڙتالون ٿيڻ لڳيون. مختلف سياسي جماعتن ۽ وطن دوست قوتن پڻ هن تحريڪ ۾ بهرو ورتو پر شاگردن هن هلچل کي سوڀارو بنائڻ ۾ رهنمائي وارو ڪردار ادا ڪيو. انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جا شاگرد وڏي انگ ۾ واري واري سان هر روز بک هڙتال تي ويهندا رهيا. فوجي اهلڪار کين هر روز عدالت لڳائي فورن سزائون ڏئي جيل موڪليندا رهيا ۽ اهو سلسلو بدستور ڪاميابيءَ تائين جاري رهيو.

هڪ ڀيرو سندس شاگرد مجيب پيرزادي صاحب جي ذريعي حفيظ پيرزادي معرفت ذوالفقار علي ڀٽي صاحب سان ملاقات ٿيس. کيس او ايس ڊي ڪري رکيوويو. جلد ئي سيڪريٽري سائنس ۽ ٽيڪنالاجي ٿيو. پر ان دوران اسلام آباد جي ايوانن ۾ ڊاڪٽر صاحب جي آمد ڀونچال ۾ وجهي ڇڏيو. ڇو ته هو پنهجي مقصد حيات ماڻڻ لاءِ، ڀڳت ڪنور رام وانگر، سنڌ جي بيروزگار نوجوان کي ساڻ کڻي نوڪري جي بندوبست لاءِ سرگردان رهندو هو.

اتان وري جلد ئي کيس سنڌ حڪومت واپس ڪيو ويو. جتي کيس حڪومت ختم ٿيڻ تائين ڪا به چارج نه ڏني وئي. اڳتي هلي ڊڪٽيٽر ضياءَ الحق، ڊاڪٽر صاحب جي قومي خدمت کي ساراهيندي، کيس سروس ٽريبيونل جو سينيئر ميمبر مقرر ڪيو. کيس خاص هدايتون هيون ته هنن هنن ماڻهن کي انصاف ڏيڻ کان وانجهيو رکڻو آهي. پر ٿيو اهو جيڪو قدرت کي منظور هو. ڊاڪٽر افغان ان دوران انصاف جو بول بالا ڪندي، مارشلا دور ۾ ڪڍيل ماڻهن کي نوڪرين ۾ واپس اچڻ جا آرڊر ڪيا. جنهن ان وقت جي حڪومت کي سخت ناراض ڪيو. ايئن ڊاڪٽر صاحب کي الزام هڻي نوڪرين کان ڊسمس ڪيو ۽ ڪا به سيشن وغيره نه ڏني. ان جي باوجود ڊاڪٽر افغان چڱن کان چڱو، شان مان ۽ دٻدٻي سان وقت گذاريو، بعد ۾ ۱۰ سال سنڌ واسين کي روزگار ڏيڻ ۾ ڪا به ڪثر نه ڇڏي. هڪ منتظم جي حيثيت ۾، هر ڪم صاف ۽ سٿرو، بنا دير پوري ڪرڻ وارو، هڪ منٽ به دير برداشت نه ڪرڻ وارو هو. هن پراڻن حربن ۽ قائدن قانونن بجاءِ، نتيجه خيز قدم کنيا ۽ پاڻ کي وڏو آفيسر سمجهڻ بجاءِ، ڪرسي تي ويهڻ کان ميدان ۾ انجنيئر بڻجي، هر ڪم کي خود انتظامي خواھ تعليمي اصلاحات طفيل سٺا نتيجا حاصل ڪيا. هو هڪ بهادر، همت وارو، انصاف پسند ۽ هميشه حقيقت پسند هوندو هو. جنهن ڪري پنهنجي کليل دماغ سان، پنهنجي زيردست خواھ آفيسر سان، کلي دل سان انصاف ۽ عزت ڀريو ورتاءُ ڪندو هو. هو پنهنجي دوستن مٿان مهربان، پيار ڪندڙ ۽ انصاف ڪندي پيار ۽ پاٻوھ سان پيش آيو. ڪڏهن ڪڏهن سندس ڳالھ ٻولھ ۾ تلخيءَ جي جهلڪ به نظر ايندي هئي، خاص ڪري پنهنجي وڏن آفيسرن جي غلط فيصلن تي ڪاوڙبا هئا. ڇاڪاڻ ته هو پاڻ سڄو سارو غريبن ۽ محرومن لاءِ وقف هيو. هن ذاتي دلچسپي ۽ اضافي ڪوششن سان شاگردن جي غريبيءَ جي مدنظر اسڪالرشپ، فري شپ، برسريءَ جو بندوبست ڪري معاون ۽ مددگار ثابت ٿيو ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ۾ سهولتون مهيا ڪيون. وطن دوست، وطن پرست ۽ قدردان ڊاڪٽر اي ڪيو افغان برطانيه، يورپ، امريڪا، ڪنيڊا وغيره جي آرائش، ٺٺ باٺ،، ڌن ڌولت ۽ امن سڪون کي ڇڏي سنڌ موٽي آيو ۽ هتي علم جي شمع کي روشن ڪيائين. ڊاڪٽر صاحب جي سچائي ۽ محنت ڪري سنڌ يونيورسٽي جي انجنيئرنگ ڪاليج کي يونيورسٽي (مهراڻ يونيورسٽي ڄامشورو) جو درجو مليو. پاڻ شروعاتي پرنسپال جي حيثيت ۾ ڪاليج جي واڌ ۽ ويجھ ۾ اعليٰ قيادت، قابليت، همت خواھ تعليمي معيار طفيل مستقل طرح هڪ مضبوط ۽ مربوط بنياد وجهي سنڌ يونيورسٽي انجنيئرنگ ڪاليج کي مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ٺهڻ لاءِ راھ هموار ڪئي. جنهن اڃا اڳتي هلي قائد عوام يونيورسٽي جي بنياد جو سبب مهيا ڪيو. ڊاڪٽر صاحب پنهنجي ساٿين ۽ شاگردن کي ڌڙا ڌڙ اسڪالرشپون ڏيارائي پي ايڇ ڊي بڻايو.

هن جي طبيعت ۾ شاعراڻي معصوميت سمايل هئي. هو هميشه پنهنجي خيالات کي حقيقت بڻجڻ لاءِ ڪوشان رهيو. پنهنجي حقيقي زندگيءَ ۾ ڊيوٽيءَ جو سخت پابند رهيو. پنهنجي سموري زندگيءَ جي تعليمي تدريسي خواھ انتظامي معاملات ۾ اصولن تي پابند رهيو. سندس زندگيءَ جو ڏيو جلد ئي اجهايو ويو پر ان هوندي به ٿوري عرصي ۾ ڊاڪٽر صاحب جي مشيني زندگيءَ کان ڪيترا ئي متاثر هيا پر ڪي ٿورا افغان اسان جي زندگي ۾ آهن. ڊاڪٽر صاحب اسان سنڌ واسين لاءِ Role Model هيو. ڪاش اسان وٽ گهٽ ۾ گهٽ سنڌ جي خدمت لاءِ ۱۰۰ افغان هجن ها. . . ڪاش ايئن هجي ها!! پر افسوس ائين نه آهي. . . موجوده دور ۾ ترقيءَ جون راهون تڪيندڙ هارين ۽ مزورن جو اولاد يا عام سنڌي نوجوان ڊاڪٽر صاحب جي شخصيت کي سامهون رکي محنت ۾ مڱن ٿي پون ته سنڌ مٿان جيڪي غربت، جهالت ۽ مصيبتن جا ڪڪر لامارا ڏئي رهيا آهن، اهي ڇٽجي پون. افغان صاحب جهڙا انسان قدرت طرفان ڄائيندي ڄام هوندا آهن. خدا طرفان انعام آھن. ڊاڪٽر افغان، جيڪڏهن اسان سان نه آهي، ظاهري مماتي ۾ آهي، پر نه. موت مري ويو آهي، جڏھن ته هو هيو ۽ هميشه لاءِ رهندو ۽ اسان سان گڏ آهي. هن جهڙا فرشتا هر هر نه ڄمندا آهن. اهي صدين کانپوءِ ايندا آهن. . . شال اللهﷻ کيس پنھنجي جوارِ رحمت ۾ رکي.