نسيم کرل

نسيم کرل

سنڌي ٻوليء جو امر ڪهاڻيڪار کي سندس ورسيءَ تي ڀيٽا

محمد سليمان وساڻ

سنڌي ادب جو هيءُ ناميارو افسانه نويس ۽ ڪهاڻيڪار ڳوٺ کرل خيرپور جو پڙهيل زميندار هو، سندس پيدائش ۲۹ جون ۱۹۳۹ع ۾ ٿي ۽ زمينداريءَ ۾ جهڳڙي جي سبب سان سندن قتل ۱۴ جولاء ۱۹۷۸ع ۾ ٿيو.

سندس پهريون مجموعو ”شبنم شبنم ڪنول ڪنول“ اداره ادب جي طرفان ۱۹۶۶ع ۾ ڇپيو جنهن ۾ سندس جڳ مشهور ڪهاڻي ڪافر کان سواءِ گردش زماني جي، گذريل واردات، ڳڻ گٽس، ڪچو رنگ ۽ ڪجهه ٻيا افسانا شامل آهن.

چوٽيهون در جي مجموعي ۾ جيڪو ۱۹۷۷ع ۾ سهڻي پبليڪيشن وارن ڇپايو، ڪل ۱۱ ڪهاڻيون آهن، جن ۾ مڪسڊ گرل، پهريون پهر، آخري ڪرنٽ، اٽالو پڊنگ، اسلام عليڪم، دارالفلاح، چوٽيهون در، پهرين مراد وغيره شامل آهن.

افسانو پهريون پهر، ڊمي ۽ اٽالو پڊنگ Upper Class جي عورتن جي نمائندگي ڪن ٿا، هن ڪلاس جون عورتون فيشن ايبل ۽ هڪٻئي جي ريس ۾ Status جي نمائش ۾ پوريون آهن، جن جو مذهب ۽ مسلماني بقول کرل صاحب جي آهي”چلڪو“. اهي ڪهاڻيون ڪنهن خاص طبقي جي نمائندگي ڪن ٿيون، منجهس سماجي مسئلن جي گهرائي نه آهي. ”گٽس“ ڪهاڻي ۾ اڄڪلهه جي هڪ عام مسئلي جي نشاندهي آهي، جيڪو هر طبقي وٽ اهم مسئلو آهي، يعني سٺي رشتي جي ڳولها، هن ڪهاڻيءَ ۾ بيگم برنيءَ جو آخري ڊائيلاگ متاثر ڪن آهي.

”پر افسوس جو نيلي ڊارلنگ تو ۾ اهڙا گٽس ڪونهن“

شبنم شبنم ڪنول ڪنول عورت جي مجبوري ۽ مرد جي هوس جي لازوال داستان آهي، هڪ نرس جي ڪهاڻي جنهن مريض جي زندگي بچائڻ لاءِ فرض ۽ عزت جو سودو ڪيو.

ٻوليءَ ۽ ڪردار نگاريءَ کان سندس افسانا پنهنجو مٽ پاڻ آهن.

نسيم کرل جي لاءِ رسول بخش پليجو صاحب جن چون ٿا ته “ ”نسيم مذهبي رجعت خلاف لکيو”ڪافر“ ان جو بهترين مثال آهي“، پر وٽس سنڌي وڏيرو هيرو آهي، چوٽيهون در ۾ پوليس کي قابل نفرت جي بجاءِ صرف فرض کان لهرائيندڙ پيش ڪيو اٿن، سنڌي هارين جي ظلم خلاف ڪوبه آواز نه اٿاريو اٿن، بلڪه سنڌي هاري کيس چور جي روپ ۾ وڻي ٿو، پر ان سان گڏ هن سنڌي ادب کي عوامي ڳوٺاڻي ٻولي ۽ محاورا ۽ سنڌي زبان جو سهڻو استعمال ڏنو آهي. کيس بردباري ۽ قابليت سان ڳالهه ڪرڻ جو فن آهي، هو سنڌ جو برک فنڪار هوندي عوامي فنڪار نه آهي. هو پنهنجي ڪردارن سان مري جيئي نٿو. ”ڪافر“ ڪهاڻي غير مسلم جي اسلام قبول ڪرڻ ۽ واپس وري هندوئن وٽ موٽي وڃڻ تي آهي، هن ڪهاڻيءَ جو موضوع اڇوتو ۽ ڊائيلاگ ڇرڪائيندر آهن، محاورا ۽ پهاڪا سهڻا ۽ بروقت آهن، مثال طور ”ڌڙ ريڍو، سسي ٻاڪري“، ”گڏهن کي پنج سنجيون پارائي گهوڙن سان بيهاربو ته ڪو گهوڙا ڪو نه ٿي پوندا.“ يا مولوي اميد عليءَ جو ڊائيلاگ ”ابا سچ ٿا چئو؛ ڪافر نيٺ ڪافر“ تمام پر اثر آهن.

”چوٽيهون در“ ڪهاڻي هڪ اخبار جي خبر تان متاثر ٿيل ڪهاڻي آهي. سپر هاءِ وي تي پيل لاش کي دادو ٿاڻي وارا نه کڻن ۽ حيدرآباد ٿاڻي وارا چون ته اسان جي حد ڪونهي. هيءَ ڪهاڻي به بهترين تاثر واري ڪهاڻي آهي. جڏهن انسپيڪٽر ٻڌائيندو آهي ته سکر بئراج جي ۶۶ دروازن مان ڪجهه هڪڙي ٿاڻي سان لڳندا آهن ۽ ڪجهه ٻئي ٿاڻي سان ايئن لاش ڦاسندو ۽ رلندو آهي، آخر ۾ لاش کي دريا جي حوالي ڪرڻ مهل جو ڊائيلاگ تمام اثرائتو آهي.

”بابل ٻنهي صوبيدارن لاش ڪو نه ورتو، سو ان کي ان بادشاهه جي حوالي ڪيم جنهن جون حدون تمام وڏيون آهن. هيڏانهن سکر بئراج ته هوڏانهن عربي سمنڊ“ انهيءَ افساني پڙهڻ سان پوليس جو رويو جيڪو زنده ماڻهن سان ته هونئن ئي ناقابل برداشت آهي ۽ فرض کان غفلت وارو آهي پر هو مُردن جي لاءِ به دل ۾ رحم نٿا رکن، محسوس ٿئي ٿو. نسيم کرل جي ڪهاڻيءَ ۾ فني خوبيون بي حساب آهن. سندس افسانن جي ٻولي لاجواب آهي. واقعاتي پلاٽ هئڻ جي ڪري افسانن ۾ تسلسل آهي. ڪردار نگاري سندس افسانن جو روح آهي.

حسين شاهه راشديءَ مطابق ته ”نسيم کرل کي قدرت ڳوڙهي مشاهدي جي عجيب ڏات ڏني آهي ۽ ان کي بيان ڪرڻ جي اهڙي سگهه بخشي آهي جو ڪنهن به ماحول جي ڳالهه ڪندو ته ڀائنبو ته پڙهندڙ پاڻ اُتي موجود آهي. مجموعي طور نسيم افسانه نويسيءَ ۾ هڪ اهم ۽ فني لحاظ کان برک ڪهاڻيڪار آهي. سنڌي ادب جو نفيس ڪهاڻيڪار آهي“، بقول سندس ته (مان نفيس پين ۽ نفيس پني تي سهڻن اکرن سان لکندو آهيان) (سهڻي مئگزين ۾ ڇپيل انٽرويو) هن مهان افسانا نويس سنڌي ادب کي گرانقدر افسانوي ادب ڏنو. سندس اوچتي قتل جي ڪري سنڌي ادب ۾ وڏو خال پيدا ٿي ويو. مٿن سهڻي پبليڪيشن طرفان سهڻي خاص نمبر ”نسيم کرل نمبر“ ڪڍيو ويو، جنهن ۾ مختلف اديبن ۽ ليکڪن جا تاثر ۽ رايا ۽ سندس انٽرويو ۽ ڪجهه ڪهاڻيون آهن.

 

سنڌي ڪهاڻي ۽ نسيم کرل

رکيل مورائي

سنڌي ٻوليءَ جو سدا-حيات ڪهاڻيڪار نسيم کرل سنڌي ڪهاڻيءَ جي ٻئي دور جو اهم ڪهاڻيڪار آهي. هن جي ڪهاڻي لکڻ تائين ۽ لکڻ بند ٿيڻ تائين، سنڌي ڪهاڻيءَ جي عمر هڪ سؤ سال به نه هئي، ۽ اڄ تائين ايندي سنڌي ڪهاڻيءَ جي عمر هڪ سؤ ٽي سال مس آهي. جيڪا عمر بنهه ٿوري آهي.

سنڌي امر ڪهاڻي ”حُر مکيءَ جا“ کي جيڪڏهن سچ پچ سنڌي ٻوليءَ جي پهرئين تخليقي ڪهاڻي مڃجي ته ۱۰۳ سالن ۾ سنڌي ڪهاڻي جي وچ وارو عرصو نسيم کرل جي ڪهاڻين جو آهي، جنهن عرصي ۾ هن سنڌي ادب کي نه وسرڻ جهڙيون ڪهاڻيون ڏنيون.

۱۴ جولاءِ ۱۹۷۸ع تي سنڌي ٻوليءَ جي وڏي ڪهاڻيڪار نسيم کرل کي گولي لڳي هئي ۽ هو ڪيتريون ئي اڻ لکيل ڪهاڻيون پنهنجي اندر ۾ سانڍي هليو ويو هئو، اهي سڀ ڪهاڻيون جيڪي هو نه لکي سگهيو يا کيس لکڻ جو موقعو نه مليو. اهي ڪهاڻيون ان کان سواءِ ڪو ئي به ڪهاڻيڪار لکي سگهڻ وارو ڪو نه هئو ۽ سنڌي ادب انهن ڪهاڻين جي لاءِ اڄ تائين واجهائيندڙ رهيو.

اها ٻولي جيڪا نسيم پنهنجي ڪهاڻيءَ ”پهرين مراد“ ۽ ٻين ڪهاڻين ۾ ڏني اها ٻولي اڄ چاليهه سال گذرڻ کان پوءِ به سنڌي ڪهاڻيءَ کي نه ملي سگهي آهي. اهو سچ آهي.

نسيم کرل نه رهيو اهو به سچ آهي، سنڌي ڪهاڻيءَ کي گولي لڳي وئي؟ اهو سچ به آهي. هڪ احساس آهي.

نسيم کان پوءِ سنڌي ڪهاڻيءَ جيڪو سفر ڪيو آهي اهو دنيا جي ان ڪهاڻيءَ سان برُ ميچي سگهي ٿو، جنهن ڪهاڻيءَ جي عمر جي تاريخ هڪ سئو ٽي سال آهي يا جنهن ڪهاڻيءَ سؤ، سوا سؤ سال پهرئين کان سفر شروع ڪيو هئو.

۱۹۳۹ع سال جي جون مهيني جي ۲۹ تاريخ تي ڳوٺ کرل خيرپور ميرس ۾ جنم وٺندڙ نسيم کرل ٿوري عمر ۾ جيڪي ڪهاڻيون، سنڌي ادب کي ڏنيون آهن، انهن کيس سنڌي ادب ۾ هو، مخصوص جاءِ ڏني آهي ۽ اڄ تائين لڳاتار سنڌي ادب ۾ اها جاءِ سندس لاءِ محفوظ آهي، ائين جيئن سنڌي ڪهاڻي جي پهرئين دور ۾ جمال ابڙي صاحب جي جاءِ محفوظ آهي.

نسيم کرل جو پهريون ڪتاب ”شبنم شبنم ڪنول ڪنول“ کيس شهرت جي انهن مٿانهين تي کڻي ويو جن جو ان وقت تصور ڪو نه هئو. سندس ٻيو ڪتاب ”چوٽيهون درُ“ هُئو، جنهن سندس ان شهرت کي مستقل طور اهم هجڻ جي مُهر هنئين.

سبب شايد اهو به هجي ته نسيم جنهن ڪلاس مان آيو هئو، اهڙو تصور به سنڌ وٽ اڳ موجود نه هئو، جيتوڻيڪ اهو ڪو معجزو ڪو نه هئو، دنيا جي ادب ۾ ان ڪلاس مان آيل ڪيترا ئي اديب موجود آهن، پر شايد سنڌ لاءِ اها نئين ڳالهه هئي ائين نسيم کرل تڪڙو آيو، تڪڙو لکيائين، تڪڙي مڃتا ماڻيائين ۽ تڪڙو ئي اڏاڻو هليو ويو ته وري واپس نه وريو. اهو سنڌي ادب لاءِ نهايت ئي ڏکوئيندڙ واقعو هُئو.

نسيم کرل جي ڪهاڻين جا موضوع ۽ ٻولي سندس آس پاس جا هئا/آهن، انهن ۾ سندس زوردار مشاهدو ڏسڻ وٽان آهي، سندس ڪردار اسان جي آس پاس رهندڙ آهن ۽ اسان سان جيئندڙ آهن. جنهن ڪري سندس ڪهاڻيون اسان سان رلي ملي ويون. ساڳئي وقت انهن، سنڌي پڙهندڙن جي هڪ وڏي حصي جي حافظي ۾، پنهنجي جاءِ جوڙي ورتي آهي. انهن پڙهندڙن کي پوءِ ٻي ڪا به ڪهاڻي راس نه آئي آهي. ڇاڪاڻ ته سنڌي ڪهاڻيءَ اڄ تائين ايندي موضوعاتي حوالي ۾ پنهنجو سفر تيزيءَ سان ڪيو آهي. اڄ جي ڪهاڻيءَ جو پڙهندڙ شايد نسيم کرل جي ڪهاڻين کي آسانيءَ سان باءِ پاس ڪري سگهي. جيئن نسيم کرل جي پڙهندڙ پوءِ باقي بچي ويل ۽ نئين لکيل ڪهاڻيءَ کي پڙهڻ کان پاسو ڪيو يا هُو پڙهي نه سگهيو آهي.

سچ پچ ته نسيم کرل جي ڪهاڻيءَ جو حصو، سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ الڳ آهي، جيڪو نسيم کرل جي وڃڻ کانپوءِ رڪجي ويو آهي ۽ اڄ جي ڪهاڻيءَ جو حصو الڳ آهي. پر اهو مستقل هلندڙ آهي ۽ پوئين ڪهاڻيءَ کي گهڻو پوئتي ڇڏي آيو آهي.

نسيم کرل جي ڪهاڻي، اڄ جي سنڌي ڪهاڻيءَ جو ماضي آهي. مستقبل اڳتي ۽ اڃا گهڻو اڳتي آهي.

سنڌي ڪهاڻي حال ۾ ڪيئن آهي، ان لاءِ هڪ سنجيده اڀياس جي گهرج آهي، ڪنهن اخباري بيان جي گهرج گهٽ آهي، ڇاڪاڻ اهڙا بيان ڪيترا ئي اچي چڪا آهن ۽ ايندا رهندا.

نسيم کرل سنڌي ڪهاڻيءَ جي آبرو آهي. پر اها آبرو اڄ ڪيتري سلامت آهي، ڏسڻو اهو آهي.

اڄ سنڌي ڪهاڻي ڪٿي پهتي آهي؟ سندس ادبي سفر جي ڪٿ ڪرڻ جي گهرج آهي؟

هڪ ڳالهه ته ضرور آهي ته اڄ جي ڪهاڻي جيترو شخص جي آس پاس آهي اوترو ئي شخص جي آر پار به آهي. ائين ڪهاڻي اڄ به زندهه آهي ۽ تازي  تواني آهي، سندس سفر خوشگوار آهي. پر سفر اهو ئي آهي، جيڪو نسيم کرل جي ڪهاڻيءَ وٽان شروع ٿئي ٿو. برابر اُن ڪهاڻيءَ جو سفر اتي پورو ٿيو. اڄ جي ڪهاڻيءَ جو نئون سفر جاري آهي، بس فقط ان سفر ۾ نسيم کرل نه رهيو آهي ۽ پڪ سان ڪنهن به اهم ليکڪ جي هليو وڃڻ سان اهو خال رهجي وڃي ٿو جيڪو ڏاڍو ڏکيو ڀرجي ٿو. اهڙو خال شايد نسيم کرل جي هليو وڃڻ جو به آهي؟ جيڪو ڀرجي نه سگهيو آهي.

 

نسيم کرل

ٻوليءَ جو بادشاھ

شير مهراڻي

نسيم کرل سنڌي ڪهاڻيءَ کان ويندي مضمونن  تائين ۽ مضمونن کان ويندي خطن تائين جيڪا ٻولي ڪتب آندي آهي اها نرالي ۽ دل ۾ گهر ڪري ويندڙ آهي. هو پنهنجي تحريرن ۾ ٻوليءَ جو اهڙو لهجو متعارف ڪرائي ويو آهي، جيڪو سڌو سنئون پڙهندڙ جي مڙني حواسن کان ٿيندو دل تي اثر ڪري ٿو. سندس ڪهاڻيون توڙي ٻيو نثر پڙهندي ڪٿي به اهو گمان نٿو ٿئي ته هيءَ ڪا تحرير آهي بلڪ ايئن ٿو ڀانئجي ڄڻ نسيم  کرل  پنهنجي بنگلي جي گلن ۽ ڇٻر سان ڀريل  وسيع آڳنڌ ۾  لڙي شام جو سامهون ڪانن جي موڙي تي ٽنگ  ٽنگ تي رکي گولڊ ليف جا ڪش هڻندو ڳالهائيندو، ڪچهريون ڪندو، ڊاڙا هڻندو، وڏا ٽهڪ ڏيندو ۽ تاڙا ملائيندو ٿو هلي. جيئن اڄ جا آڙيڪاپ، ڪاٽڪو، مٿير ۽ پريا مڙس ڳوٺن ۾ ڪچهرين جا مور ڪچهريون ڪندا آهن، نسيم کرل بلڪل انهن وانگر ٿو لڳي. سندس ڪهاڻيون هجن يا مضمون توڙي خط (توڙي جو نسيم کرل ڪي ٿورڙا مضمون لکيا ۽ خط به گهٽ تعداد ۾ ملن ٿا)  پر انهن جي ٻولي ۽ لهجا حيران ڪري ڇڏين ٿا. هو جڏهن به ڪنهن ڪردار کي کڻي ٿو ان سان ايڏو سچو ۽ ويجهو ٿي وڃي ٿو جو ايئن ٿو ڀانئجي ڄڻ اهو نسيم کرل پاڻ آهي. کڻ“چوٽيهون در” ته لڳي ٿو هو گيج ريڊر به پاڻ آهي ته پوليس وارو به پاڻ. کڻ “پهرين مراد” ته لڳي ٿو ته عنايت به پاڻ آهي ته ماڻڪ به پاڻ آهي، کڻ “گذريل واردات” ته لڳي ٿو سرائي رازق ڏنو به پاڻ آهي ته انسپيڪٽر غوث بخش شاھ به پاڻ آهي. کڻ “اٽالو پڊنگ ” ته لڳي ٿو ان ڪهاڻيءَ جو مکيو ڪردار گهر جو مالڪ پاڻ آهي، ڇاڪاڻ ته جيڪا گهر جي نفاست ۽ ڪراڪري کان ويندي ٻين شين جي چونڊ ان ڪهاڻيءَ ۾ ٻڌائي وئي آهي اها بلڪل اهڙي آهي، جيڪا نسيم کرل کي پاڻ کي پسند هئي. ساڳيا صوفا، ساڳيو بيڊ، ساڳيا ٿانو، ساڳيو ميٽرس ۽ ساڳي صادقين جي پينٽنگ جيڪا نسيم کرل کي وڻندي هئي، سندس ڪهڙي به ڪهاڻي کڻو، جن ۾ مجاور، شبنم شبنم ڪنول ڪنول، پارٽنر، ڪافر، ڪچو رنگ، گٽس، زر ۽ زور شامل آهن. انهن ڪهاڻين ۾ ڪٿي نه ڪٿي پڙهندڙ جي ملاقات نسيم کرل سان ٿي وڃي ٿي. ايئن به ناهي ته هو ڪو ايڏو ڳجهو آهي. هن لاءِ ڪنهن لکيو آهي ته، “نسيم بصر نه آهي، جنهن جي هڪ کل لاهه تي ٻئي کل هوندي، ٻي کل لاهبي ته ٽئين ايندي. مطلب ته مڙس کلون ئي کلون هوندو. کل هيٺيان کل ٻيو ڪجهه به نظر نه ايندو. نسيم ته بلڪل بيضو آهي. هڪڙي ٺونگي ساڻ منجهانئس سفيدي ۽ پيلاڻ نڪري ايندي.”

نسيم کرل جي مشهور ڪهاڻي “چوٽيهون در” مان ڪجهه ڊائلاگ آهن،

“سپاھيءَ سلوٽ ھڻي صوبيدار کي چيو: “سائين، ھي فريادي آيو آ.”

صوبيدار ڪرڙي اک کڻي پنھنجي سپاھيءَ ڏي ڏٺو ۽ خار مان کانئس پڇيائين: “اڙي عقل جا دشمن، ٿاڻي تي منھنجي آمد آھي جو مون ڏي وٺي آئينس!”

“سائين، مان ته ھن کي ٻڌايو ته صاحب گناھ نمبر ۲۲۴ جي جاچ ۾ مصروف آھي، پر ھن جو ڳوري ڳالھه ٻڌائي ته لاچار کيس وٺي آيس. پاڻ به سرڪاري ملازم آ.”

صوبيدار کائنس پڇيو: “ميان، تون ڪھڙي کاتي ۾ آھين؟”

“سائين مان گيج ريڊر آھيان سکر بئراج تي.”

“ھا، حقيقت ڪر.”

“سائين، مان صبوح جو دستور موجب پاڻيءَ جي ماپ پئي ورتي تھ ھڪ لاش ڏٺم، جو بئراج جي در ۾ ڦاٿو پيو ھو. لاش جي ڳچي آروپار ڪپيل آھي ۽ سسي باقي وڃي کل جي ٽڪريءَ سان ڳنڍيل آ.“

”لاش مرد جو آ يا عورت جو؟”

“عورت جو.”

“لاش پڪ مڇيون کائي ويون ھونديون ۽ شناخت کان زور ھوندو.”

“نه سائين، اڃا سلامت آ.”

صوبيدار کائنس آڏي پڇا ڪري ٿو،

“تون پاڻ ڪٿي رھندو آھين؟”

“سائين، سکر بئراج تي ڪوارٽر مليل آ.”

“اڪيلو رھندو آھين يا ٻارين ٻچين؟”

“سائين اڪيلو.”

“ھا ميان، اڪيلو ڇو نه رھندا، مڙس به شوقين ٿو ڏسجين!”

“شوقين ڪيئن سائين؟”

“ميان لبِ مھراڻ تي روز ھڪ ٻئي کان اور ٿيون اچي گڏ ٿين، تو به ھڪ کن ته تاڙي ھوندي.”

“نه سائين، مان انھن ڳالھين کان پري آھيان.”

“انھن ڳالھين کان پري ھجين ھا ته خون ڇو ٿئي ھا، لاش ڇو لڀي ھا!”

“چڱو لاش جو حليو ته ٻڌاءِ.”

“سائين، مان ھيٺ لھي ته ڪونه ڏٺو جو ھراس پئي ٿيو. باقي فوتڻ رنگ جي ڀوري، ڊگھن ڪارن وارن سان، ڳاڙھو گھگھو ڀرت سان... ... ”

“وئي، وئي!” صوبيدار ڳوٺ ڀڳي.

“ڪيئن وئي سائين؟”

“پڪ ڪنھن گھگھيلي ڪاري ماري، پنھنجو منھن ڌوتو.”

گيج ريڊر اڃا اھو گفتو نه سمجھيو، سو صوبيدار کان پڇيائين: “سائين، ڪنھن منھن ڌوتو؟”

“ميان، تون ڄٽ ماڻھو، توکي انھن ڳالھين جي ڪھڙي خبر؟ اھي غيرتون گھگھيلن کي، جو ڪو مھڻو ڏئين ته ان تي ئي آءُ ڪن.”

گيج ريڊر ھينئر اھا ڳالھھ سمجھي ويو، سو صوبيدار کي چيائين: “سائين، اھي ڪھڙي قرآن ڪتاب ۾ جائز آھن؟”

“ٻروچ ھن قانون کي ڇا ٿا سمجھن، اھڙا خون ته ھنن لاءِ جائز آھن.”

“پر سائين، قانون ۾ تھ ڏوھي آھن.”

“ھا ميان، قانون ۾ ته سڌو سنئون ۳۰۲ آھي، پر ڪير فريادي ٿئي ۽ ڪير باڪو ٿئي؟ ان ڪاريءَ جو ڀاءُ ۽ پيءُ به جوڻي نه کڻندا. ٻيا مائٽ ته پري ٻڌ.”

“پر سائين، اوھان اکيون وجھو ته اھي ڏوھ ڪيئن ٿا لڪي سگھن؟”

“ھا، جي ڊگھي جاچ ڪبي ته اٽي مان وار به ڪڍي ڇڏبو. مون کي ته اھڙو آزمودو آھي، جو ڪو خونيءَ کي کڻي گلاب جي عرق ۾ وھنجاري سؤ ماڻھن سان گڏ بيھاري، ته به مان ھڪ پل ۾ ڪن کان وٺي ٻاھر ڪڍندوسانس ته پٽ ماءُ جا، ھتي ٿي بيھه!”

“واهه سائين واهه، اھو وري ڪيئن؟”

“خون جي ڌپ! خوني مان ڪا رت جي ڌپ ويندي؟”

“پوءِ ته سائين وارو ڪيو.”

“ميان، ھن ڪاريءَ جي ڪيس ۾ ڪنھن کي پڪڙي ڪنھن کي پڪڙيان؟ جنھن ٻروچ ۾ ھٿ پوندو تنھن مان خون جي ڌپ ايندي!”

هتي هڪ ڳالهه پڌري ڪندو هلان ته پوين ڏينهن ۾ ڪجهه بلوچ استاد ۽ شاگرد اسان وٽ سنڌي شعبي ۾ آيا ۽ چيائون ته توهان جي شعبي جي نصاب ۾ هڪ ڪهاڻي “چوٽيهون در” پڙهائي پئي وڃي ان ۾ بلوچن جي خلاف ڊائلاگ آهن اسان کي ان تي اعتراض آهي. جنهن تي مون کين چيو ته نسيم کرل تمام وڏو ڪهاڻيڪار هو هن اها ڪهاڻي اڄ کان لڳ ڀڳ ۴۵ سال اڳ لکي هئي، سنڌ ۾ بلوچن جي صورتحال ته اڄ به ساڳي آهي. توهان جي دل آزاري ٿي آهي ته معذرت باقي ڪهاڻي تمام وڏي آهي ان ڪري ان کي آرٽ پيس سمجهي ڪري ئي کڻي پڙهو.

ڪهاڻي جو اڳيون ڊائلاگ به انتهائي خوبصورت آهي،

“بابا، لاوارث لاشن جون جاچون ڪي سوليون آھن. پھريون لاش ڪڍائڻ تي مزوري، پوسٽ مارٽم جو خرچ، فوٽوگرافر، جيپن جا ڀاڙا ڪرايا، لاش جو دفن ڪفن، ان کان پوءِ بالا آفيسرن جا سھما، روز پيا پڇائون ڪندا، جيستائين ٻه ڏوڪڙ سندن منھن ۾ نه ھڻبا. ميان، در کولي، لاش لوڙھي ڇو نه پئي ڇڏيئي؟”

هن هڪ ئي ڪهاڻيءَ ۾ نسيم کرل پوليس جي سموري نظام جا بکيا اڊيڙي ڇڏيا آهن. پوليس جي مخصوص نفسيات کان ويندي انهن جي جاچ جوچ جي اسٽائيل، ڪيس اينگهائڻ ۽ ٽال مٽول واري روش تان پردا کڻي ڇڏيا آهن.

ڪهاڻين ۾ واقعن جي تهه ۽ نتيجن  تائين پهچڻ نسيم کرل جي سڃاڻ آهي. ڪهاڻيءَ ۾ هو جنهن به ڪردار جي ڳالهه ڪري ٿو تُز ان ڪردار جي ئي ٻولي ڳالهائي ٿو.

عبدالقادر جوڻيجي سندس خوبصورت ٻوليءَ بابت لکيو آهي، “نسيم وٽ ٺلھو سچ نه آھي، پر جامع به ڏاڍو آھي، جيڪو سڄيءَ سنڌ کي پني وانگر ويڙھي وٺندو آھي. اھو ئي سبب آھي جو پاڻ جيتوڻيڪ سنڌ جي سيرانديءَ کان ويٺو آھي ۽ آءٌ پيراندين وٽ، پر سندس ڪھاڻين “پھرين مراد”، “ڪافر”، “چوٽيھون در” ۽ “گذريل واردات” جا ڪردار، انهن جو اٿڻ ويھڻ، ڳالھائڻ واقعن جي اڻت وغيرھ اھڙيون آھن، جو اھي ڪھاڻيون مون کي پنهنجي تر جون ڪھاڻيون لڳنديون آھن. ائين محسوس ٿيندو اٿم ته اھي ڪھاڻيون نسيم نه، پر مامي رمونءَ لکيون آھن، جيڪو ھن تر جي عام زندگيءَ جي نس نس کان واقف آھي، رڳو “مان” ڪڍي“ آءٌ” ھڻڻ جي دير آھي.”

ڪهاڻيون ته ڪهاڻيون پر سندس ٻيو نثر به ايڏو ئي خوبصورت آهي، ميرن بابت لکيل هڪ مضمون “ڇيڙيون ۽ نبيريون” ۾ نسيم کرل ميرن جي درٻار جون ڳالهيون لکيون آهن، جتي ڪيئي ڏوهي آندا پئي ويا، ڪن کي ڪوٽ چاڙهڻ جون سزائون پئي مليون ته  ڪن تي ڏنڊ ڏوهه پئي مڙهيا ويا ته ڪي وري پيرن فقيرن جون سفارشون کڻي جان آجي پئي ڪرائي ويا. نسيم کرل لکيو آهي ته ميرن وٽ هڪ پيرن فقيرن جي  ۽ ٻيو گلم جي توبچين جي هلندي هئي، “انهن پيرن فقيرن مان لونگ فقير لوڙهي وارو به مير علي مراد خان لاءِ پڙي هيو. سوالي ايندو ته خالي نه موٽندو هو.” لونگ فقير ڪيئي ماڻهو ڇڏايا پر هڪ ڀيري مير صاحب ڪنهن ٻي برج ۾ هو سو فقير کي چيائين هاڻي ڪم نه ٿيندو. نيٺ فقير واسطا وجهي ڏاڙهي ڏئي اهو ڪم ڪرايو ته وري نه ايندس. مهيني کن کان پوءِ فقير وري ڪا سفارش کڻي آيو، جنهن تي مير چيس، “فقير اڳين ڀيري ڏاڙهي ڏئي وئين پوءِ به نه مڙئين.” جنهن تي فقير چيو، “ غريب پرور مور نه اچان ها، پر سواليءَ کڻي الله جو نالو ميڙ وڌو. پوءِ تارازيءَ جي هڪ پڙ ۾ کڻي پنهنجي ڏاڙهي وڌم ته ٻي پڙ ۾ الله جو نالو وڌم. ڏٺم ته مون واري ڏاڙهي ڪنهن پتي پوريءَ ۾ به ڪا نه آئي.”

ميرن جي درٻار جو هڪ ٻيو واقعو به نسيم کرل پنهنجي ان مضمون ۾ لکيو آهي ته، “هڪ زائفان کي جو کٽيءَ کنيو سو ڳوهه جيان پاڻهي اچي شڪاريءَ جو گهر ڳولهي لڌائين. ۽ مير علي مراد خان کي هٿ ٻڌي عرض گذاريائين ته کيس مڙس کان شراع جا ٽي ڀتر ڏياريا وڃن. سائينءَ جي ٻروچڪي رڳ کي چوچڙي وٺي وئي، ۽ کيس هڪل ڏئي چيائين، “نڪر... ” بادشاھ جي اک ڦريل ڏسي رن جا ڪارڙا ئي مري ويا. هن ڀڙڪو کائي پوئتي موٽڻ واري ڪئي. پر تيستائين مير جي ولائتي برج لوڊ کيس ڪارڙي تتر جيان رومال ڪري ڇڏيو. درٻاري سڀ هيراسجي ويا پر مير سائين بندوق رکي کين دلجاءِ ڏيندي چيو، “هن ڪني رن کي طلاق ملي ها ته ٻيون کوڙ لوٺيون به ريس تي ڀڳيون بيٺيون هجن ها. سمورو ڏينهن پيا اهي ڪنا ڪيس هلايون ها. تنهن کان ڪني آڱر وڍي ڀلي.” نسيم کرل صاحب واقعو ايئن لکيو آهي، ڄڻ پاڻ اتي موجود هو. اهائي سندس ٻولي ۽ لهجي جي خوبي آهي جو هو ڪهاڻي توڙي مضمون ۾ ڳالهه اهڙي ته بيباڪ ۽ کليل انداز ساڻ ڪري ٿو ڄڻ هو لکي نه بلڪه ڳالهائي رهيو آهي.

نسيم کرل ڪاليج واري زماني ۾ ڪاليج جي مئگزين جو ايڊيٽر به هو، جنهن ۾ شاگردن جون ڪهاڻيون ۽ شاعري ڇاپيندو هو. انهن ڏينهن ۾ امر جليل اڃا نئون نئون لکڻ شروع ڪيو هو سو ڪنهن دوست جي معرفت امر جليل اچي ساڻس مليو ته جيئن هو سندس ڪهاڻيون ڇاپي. امر جليل تي لکيل پنهنجي هڪ مضمون ۾ نسيم کرل امر جليل سان پهرين ملاقات بابت لکيو آهي ته، “مان هن ڏانهن ڏٺو، رنگ جو سانورو، بت جو جانٺو، نڪ بينو جهڙو جاپاني، کيس بي دليءَ سان ٻه آڱريون ڏيڻ جي ڪوشش ڪيم، پر هن منهنجي هٿ کي ٻنهي هٿن سان اهڙو ته جهليو ڄڻ ڪو بال جهپيندو هجي مان ذهن ئي ذهن ۾ پاڻ گهڻيئي ٿڦوليو مگر ڪنهن به رسالي ۾ هن جي ڪا ڪهاڻي ڇپيل ياد نه آئي، انهن ڏينهن ۾ سندس نالو رسالي تي ته ڇا پورو وٽي تي به نه هو. مون کانئس پڇيو، گهڻيون ڪهاڻيون لکيون اٿئي؟ “ٻه ٽي لکيون اٿم پر ڇپي ڪا ڪانهي”

“نئين زندگيءَ ۾ ڇو نٿو ڇپائين؟”

“نئين زندگي!” ذري گهٽ هن کان ٿڌو ساهه نڪري ويو. ڄڻ چوندو هجي اهڙي قسمت ڪٿي.

“پوءِ”

“توهان پنهنجي مئگزين ۾ ڇاپيو.”

“ مان ڪيئن ٿو ڇاپي سگهان، تون ته هتان جو اسٽوڊنٽ به ڪينهين.”

“نالي ٻالي تي مون کي اعتراض ڪو نه ٿيندو، جنهن نالي تي وڻيو ڇپي ڇڏيو.”

مونکان ڇرڪ نڪري ويو، سندس اکين ۾ بي وسي ۽ اداسي هئي، هو ايترو ته ڪڪ ٿي پيو هو جو هن کي هيئنر ڪو به اعتراض ڪو نه هو ته ڪهاڻي سندس نالي ۾ نه ڇپجي، ڀلي ڪاري ڪتي جي نالي ۾ ڇپجي پر ڇپجي ضرور.”

جنهن کان پوءِ نسيم کرل لکي ٿو ته مون امر جليل جون ٻه ٽي ڪهاڻيون ٻين نالن سان ڇاپيون جن ۾ هڪ ڇوڪري به شامل هئي.

بيشڪ نسيم کرل ٻوليءَ جو بادشاھ ڪهاڻيڪار آهي. هن جي بي تڪلف ٻولي ۽ لهجو سڌو سنئون پڙهندڙ جي اندر ۾ لهي وڃي ٿو. بلڪل نيلسن منڊيلا جي ڳالهه وانگر ته جيڪڏهن توهان پنهنجي ڪا به ڳالهه ڪنهن جي دماغ ۾ داخل ڪرڻ چاهيو ٿا ته ساڻس ڪنهن به سمجهه ۾ ايندڙ ٻولي ۽ لهجي ۾ ڳالهايو، پر جيڪڏهن توهان چاهيو ٿا ته توهان جي ڳالهه اڳئين ماڻهوءَ جي دل ۾ ويهي وڃي ته پوءِ ساڻس سندس ئي ٻولي ۽ لهجي ۾ ڳالهايو. نسيم کرل به اسان سان اسان جي ٻولي ۽ لهجي ۾ ڳالهائي ٿو شايد ان ڪري ئي سندس ڳالهيون توڙي ڪهاڻيون اسان جي دل ۾ لهي وڃن ٿيون.

 

نسيم کرل

سنڌي ادب ۾ اول درجي جو ڪهاڻيڪار

ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ

نسيم احمد ولي حاجي عبدالڪريم کرل ۲۹ جون ۱۹۳۹ع تي خيرپور رياست جي ڳوٺ کرل ۾ جنم ورتو. هو سنڌي ادب جي مهان ڪهاڻيڪار جي حيثيت سان مشهور آهي، سندس ڪم مقدار ۾ ٿورو پر معيار ۾ بلند آهي، هن پهرين ڪهاڻي ’سور سمجهي ڪو‘ ۱۹۵۸ع ۾ لکي ۽ اهو ئي سال هو جڏهن هو بي اي فائينل جو ڪاليجي شاگرد هيو ۽ سندس ڪلاس فيلو جمال رند ۽ خواجه سليم هيا ۽ سنڌ مسلم ڪاليج ۾ سندس استاد هئا ڊاڪٽر اياز قادري ۽ پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه. نسيم کي اياز قادري سنڌي ادبي سنگت ڏي وٺي آيو ۽ اهڙيءَ ريت هو ڪهاڻيون لکي سنگت جي ادبي محفلن جو روح روان ٿي وڌندو ويو ۽ ادب تي ڇانئجي ويو. سندس پهريون مجموعو “شبنم شبنم ڪنول ڪنول” ۱۹۶۸ع ۽ ٻيو “چوٽيهون در” ۽ ٽيون “ڊمي” آهن، جيڪي ۱۹۷۳ع،  ۱۹۸۴ع ۾ شايع ٿيا. “ڊمي” ۾ ڪجهه مضمون پڻ آهن ۽ انهن سڀني ڪتابن جو گڏيل مجموعو ”نسيم کرل جون ڪهاڻيون“ ۲۰۰۷ع ۾ شايع ٿيو. انهن ٽنهي مجموعن جي گڏيل ڪهاڻين جو ڳاڻيٽو ٻٽيهه آهي پر اڄ اڌ صديءَ کان به وڌيڪ عرصو گذري وڃڻ جي باوجود نسيم کرل جون ڪهاڻيون سنڌي ڪهاڻيءَ جي تاريخ ۾ تمام وڏي جڳهه والارين ٿيون ۽ سندس ڪتاب يونيورسٽين جي نصاب ۾ شامل آهن ته عام پڙهندڙن ۾ پڻ اڄ ڏينهن تائين مقبول آهن. سندس ئي لفظن ۾ ته،

”اهڙو ادب تخليق ڪجي جنهن کي دائمي قدر هجن، سٺو اديب اهو آهي جو مقصد لاءِ ۽ سماج جي سڌاري لاءِ لکي ۽ انسان ذات جي ڀلائيءَ لاءِ لکي ۽ وقت گذرڻ کان پوءِ ماڻهو ياد رکن.“

نسيم کرل ڪالم پڻ لکيا جيڪي هفتيوار ”جاويد“ خيرپور ۾ ڇپيا ته ڊرامو ”بوءَ“ به لکيائين ۽ پهرين ڪهاڻي ترجمو هئي جا ”مهمان“ جي عنوان سان ۱۹۵۶ع آڪٽوبر ۾ ڇپي ۽ ان کان پوءِ مستقل پئي لکيائين. مطلب ته هن کي سنڌي نثر ۾ لکڻ جو شوق هو ۽ هو سٺو پڻ لکندو هو پر سندس حياتيءَ وفا نه ڪئي. ۱۹۷۸ع جي ۱۴ جولاءِ تي کيس پنهنجي تر ۾ ذاتي دشمنيءَ باعث قتل ڪيو ويو ۽ سنڌي ادب هڪ وڏي ڪهاڻيڪار کان محروم ٿي ويو. نسيم جو لکيل افسانوي ادب، سنڌي ادب جو اهم سرمايو شمار ٿئي ٿو. کيس ”عظيم ڪهاڻيڪار“، ”وڏيرو ڪهاڻيڪار“، ”ٻوليءَ جو بي تاج بادشاهه“، ”سنڌ جو چيخوف“، ”دئوس ڪهاڻيڪار“ ۽ ٻين ڪيترن لقبن ۽ اعزازن سان نوازيو ويو آهي.

تاج جويو نسيم جي فن تي راءِ ڏيندي لکي ٿو ته،  ”نسيم کرل جي ڪهاڻين ۾ رچاءُ، نياءُ ۽ فني اوچائي (climax) ڪمال جي هئي. هو ڪهاڻيءَ جي پلاٽ، تاڃي پيٽي، ڪردارن، مڪالمن، لفظن جي چونڊ، جزئيات جي بيان ۽ پڄاڻيءَ ۾ ڪمال جي مهارت رکندو هو. هو زندگيءَ جي رنگن ۽ رنگينين، خوبصورتين ۽ عنائين سان گڏ جيون جي قيامتن، ڪوڙاين ۽ ڪوجهاين کان به واقف هو. هن جي نظر سطحي ۽ مٿاڇري نه هئي.“

ڏٺو وڃي ته نسيم جي ڪهاڻين ۾ واقعات نگاري، مڪالما، (خاص طور ٻوليءَ جو سهڻو استعمال ۽ خيرپوري لهجو) عوامي انداز، ڪردار نگاري ۽ ماحول سڀني تي هن جي مڪمل گرفت آهي. سندس ڪردار جيئرا جاڳندا ڏسڻ ۾ اچن ٿا جيڪي هن پنهنجي ئي تر مان کنيا آهن، جيئن وڏيرو، هاري، ڪمدار، صوبيدار، اوڏ، چور ۽ ٻيا عام جيوت جا ماڻهو جن جي خوبين، خامين، ڪمزورين کان هو ڀلي ڀت واقف هيو.

وليرام ولڀ موجب ته، نسيم ڪهاڻيون لکي، هڪ طرف پنهنجي فطري تخليقي اُساٽ کي مطمئن ڪرڻ ٿي چاهيو ته ٻئي طرف معاشري جي ناسورن ۽ انساني بيچيني ۽ ٽڪراءُ جي اظهار ۾ نشتر زني به ڪئي، انهيءَ ڪري سندس ڪهاڻين جا موضوع خيالي، مدي خارج يا فرسوده نه آهن.

حقيقت نگاريءَ جي لحاظ کان نسيم کرل جي فن جو جيڪڏهن تنقيدي جائزو وٺبو ته عروج تي نظر ايندو. ڇو جو هو پنهنجي ڪهاڻيءَ جي ماحول، وارداتن ۽ واقعن سان گڏ ڪردارن جي اندر مان ليئو پائي ٻاهر ٿو اچي ۽ پوءِ فني طور سندس ڪردار ايترا ته جيئرا جاڳندا ٿا لڳن جو پڙهندڙ انهن سان گڏ روئي ٿو، انهن سان گڏ کلي ٿو ۽ جيڪي انهن تي وهي واپري ٿو، اهو خود تي محسوس ڪري ٿو. سندس مطالعو، مشاهدو ۽ وسيع تجربو تحريرن مان پڌري پٽ بکي ٿو. هن جون ڪهاڻيون نه گهڻيون آهن ۽ نه ئي ڊگهيون آهن، نه انهن ۾ واقعات ساڳيا آهن ۽ نه ئي ڪردار نگاريءَ ۾ ورجاءُ آهي. عام عوام توڙي وڏي سوسائٽيءَ جي فردن جي نفسيات کي هن سندن سوچن ۽ مڪالمن سان جهڙيءَ طرح اڳيان آندو آهي، انهيءَ مان سندس مردم شناسيءَ جي ڄاڻ پوي ٿي.

”چوٽيهون در“ سندس ڪهاڻين ۾ اهم ڪتاب آهي. جنهن ۾ دارالفلاح ڪهاڻي نالي مطابق پناهه وٺندڙ غريب ۽ سماج جي ستايل عورتن لاءِ جاءِ آهي. “مجاور” ڪهاڻي، چوٽيهون در جي مجموعي جي اهم ڪهاڻي آهي، هن ڪهاڻيءَ ۾ وڏن عملدارن جو تضادي رويو وائکو ڪيو ويو آهي، هڪڙو ڊپٽي ڪمشنر موالين جي ميڙي تي ان ڪري بندش وجهي ٿو جو ان جي ڪري گوڙ ۽ گهمسان ٿئي ٿو ۽ لوفر پاين جي ڪري اوڙي پاڙي جو سک ڦٽي ٿو ۽ شريفن جي واسطي پاڙي ۾ آزار مچيل آهي. ٿورن ڏينهن کان پوءِ ساڳيو ئي ڊپٽي ڪمشنر ساڳئي شهر ۾ ساڳئي جاءِ تي جشن ڪرائي ٿو ۽ ساڳئي نموني رقص ۽ راڳ ٿين ٿا. ان وقت ڊپٽي ڪمشنر صاحب کي اهڙو ڪوبه خيال ڪونه ٿو ٿئي ته ماڻهن جي اخلاق تي برو اثر پوندو، اهو ڪم ان ڪري مباح ٿي وڃي ٿو جو ان تي ڪلچرل / ثقافتي شو جو نالو رکيو ويو آهي.

ڪهاڻيءَ جو ڪلائميڪس اڇوتو آهي. ليکڪ لکيو آهي ته، ”پوءِ وري ڪلچرل شو جون تياريون ٿي ويون، عوام ۾ ٽڪيٽون وڪامڻ لڳيون، سڀ کان وڏي ٽڪيٽ پنجاهه رپيا هئي. شهر ۾ چئو طرف شو جا پڙها اچڻ لڳا عام ماڻهن اهو ڳورو و نالو اڳ ڪونه ٻڌو هو سو هڪٻئي کان پڇڻ لڳا.

ميان! اهو ڪلچرل شو ڇا آهي؟

”ڪلچرل شو معنيٰ ثقافتي شو.“

اها وري ثقافت ڇا آهي؟

پاڻ کي خبر ڪونهي، مڙيئي ڪا چڱي ڳالهه هوندي.

ها هوندي ضرور چڱي ڳالهه تڏهن ته پڙها ڏنا اٿن؟

ميان! هن ڊي سي ته وڻ وڄائي ڇڏيا ڏسو ته شهرکي ڪيڏي نه ٽاٽائي وٺائي اٿائين.

ان ڪلچرل شو واري ڏينهن ماڻهن جا ميلا مچي ويا سڄو پنڊال ڀرجي ويو ته به ماڻهن جي پيهه پيهان هئي، اٽڪل نائين بجي ڊي سي صاحب پنهنجي سنگت سميت پهتو ته پوءِ شو جي شروعات ٿي، پردو هٽيو ته شهر جي مشهور ڳائڻيءَ شمشاد سُر راڻي مان پلٽو هنيو.

ڪرسين کان گهڻو پوئتي بيٺل ماڻهن مان مڪان جي اڳوڻي مجاور محمد شاهه، شمشاد کي ڳائيندو ڏسي ٽهڪ ڏنو ڀرسان بيٺل ٻئي مجاور کي ٺونٺ هڻي چيائين؛ ”فقير ڏسين ٿو رنگيءَ جا رنگ!“

”ها مرشد ساڳي شمشاد ساڳيو ڪلام پر اسان ڪهڙي غناهي ڪئي هئي؟“

”ميان پينو پينو کي نه سهندو، مجاور مجاور کي ڪونه، هل ته هلي ڪا ٻي ڪار ڪريون“.

چوٽيهون در، ڪهاڻيءَ ۾ هن نه فقط پوليس کي فرض کان غافل ۽ لهرائيندڙ پيش ڪيو آهي پر کين انساني احساسن کان پڻ عاري ڏيکاريو آهي. هيءَ ڪهاڻي ليکڪ هڪ اخبار جي خبر تان متاثر ٿي لکي سپر هائي وي تي پيل لاش کي دادو ٿاڻي وارا نه کڻن ۽ حيدرآباد ٿاڻي وارا چون ته اها اسان جي حد ڪونهي. سکر بئراج جي ۶۶ دروازن مان ڪجهه هڪڙي ٿاڻي سان لڳندا آهن ته ڪجهه ٻئي ٿاڻي سان ۽ هر ڪا ڌر انهيءَ لاش کي پنهنجي حد مان هٽائي ڇڏيندي آهي ۽ ايئن اهو عورت جو لاش ڦاسندو ۽ رلندو رهندو آهي. آخر ۾ لاش درياهه حوالي ڪرڻ مهل جو مڪالمو اثر انگيز آهي. ”بابل، ٻنهي صوبيدارن لاش ڪونه ورتو سو ان کي ان بادشاهه جي حوالي ڪيم جنهن جون حدون تمام وڏيون آهن. هيڏانهن سکر بئراج ته هوڏانهن عربي سمنڊ“. انساني بي حسيءَ جو اهو مثال بظاهر ته اخبارن ۽ ميڊيا جي ذريعي معلوم ٿيندو رهي ٿو پر ليکڪ اهڙن واقعن کي ڪيئن ٿا محسوس ڪن ۽ پوءِ ان کي گهڙي ٺاهي ڪهاڻيءَ جي روپ ۾ سهڻن مڪالمن، اثرائتي ٻوليءَ ۽ وڻندڙ ڪردار نگاري ۽ اڇوتي ڪلائميڪس سان پڙهندڙ کي پهچائين ٿا ته اهو اخباري تاثر نه وسرندڙ زنده ادب ۾ تبديل ٿيل هوندو آهي.

نسيم کرل وٽ ڪهاڻيءَ جي ڏات به هئي ته کيس پيشڪش جو ڏانءُ به ڪمال جو هو، واقعه نگاري ۽ ٻوليءَ جي جڙاءُ ۾ سجيل سندس هڙئي ڪهاڻيون اهم آهن. هن نه زمينداري ظلمن ۽ هارين جي مظلوميت کي اڳيان آندو آهي ۽ نه ئي هن وطنيت، قوميت ۽ ٻين گهڻن موضوعن تي لکيو آهي پر ته به هو سنڌي ادب جي اول درجي جي ڪهاڻيڪارن جي صف ۾ شمار ٿيو، انهيءَ جا ڪيترائي سبب هوندي هڪ اهم سبب اهو آهي ته نسيم کرل پنهنجي ڪهاڻيءَ تي تمام گهڻي محنت ڪندو هو. هو پرفيڪشن جو قائل هو. لکيل ڪهاڻي ٻيهر ۽ ٽيهر لکي پوءِ مطمئن ٿيندو هو ۽ خاص طور ڪمپوزنگ جون چڪون پڻ پاڻ ئي چيڪ ڪندو هو. کيس پنهنجي فن تي وڏو اعتماد هيو. انهيءَ ڪري سنگت جي ساٿ ۾ ۽ ادبي محفلن ۾ پنهنجون لکيل ڪهاڻيون خاص طور نئين ڪهاڻي وڏي شوق ۽ اعتماد سان ٻڌائيندو هو. هو ڪهاڻي لکڻ جي سڀني لوازمات کان مڪمل واقف هيو ۽ کيس پنهنجي چونڊيل موضوع تي پڻ پوري گرفت هوندي هئي.

 

نسيم کرل

جيڪو ڄڻ اڄ به اسان ۾ موجود آهي

حبيب لغاري

هو اهڙو ته يگانو ڪهاڻيڪار هو جو پنهنجي سماج ۾ ٿيندڙ اڻبرابرين توڙي ناانصافين جي ڪٿائن تي جڏهن قلم کڻندو هو ته هن جي ڪهاڻين ۾ موجود سمورا ڪردار جاڳي پوندا هئا، رڳو هن جي ڪردارن جا جملا نه جاڳندا هئا پر اهي احساس به جاڳندا هئا جن ۾ هو حياتين جا رنگ ڀريندو هو، قول ۽ فعل جي فرق تي هو ڪمال جو لکندو هو، نسيم کرل اُهو منفرد ليکڪ هو جنهن جي لکڻين سندس فني سگھه جي بنياد تي مڃتا ماڻي، جيڪڏهن ائين نه هُجي ها ته ان وقت جا اديب ئي نسيم کي هڪ وڏيرو قرار ڏئي ادبي دُنيا مان جلاوطن ڪري ڇڏين ها، هُن جون ڪهاڻيون عالمي معيار جون هُيون جو هن کي ڪير به رد ڪري ڪونه سگھيو،

نسيم کرل جون ڪهاڻيون وڏيرڪي نظام تي وڌيڪ انهي ڪري به آهن جو هن ان ماحول کي ويجھڙائي سان ڏٺو انهن جي ٺڳين ۽ دوکن کي هن محسوس ڪيو، نسيم کرل جتي بااثرن جي بااثري تي لکيو اُتي وري هُن مفلسن جي مفلسي کي به پنهنجو موضوع بڻايو، نسيم جي سڀ کان وڏي خوبي ته اها ئي هوندي هئي جو هن جون ڪهاڻيون مقصد کان خالي نه هونديون هيون. نسيم پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ چيو هو ته: ”آئون سنڌ جي سماجي مسئلن تي لکان ٿو، آئون سنڌ ۾ پيدا ٿيو آهيان انهي ڪري منهنجن ڪهاڻين ۾ سنڌ جو ماحول، ان ڌرتي جا ڪردار، هتي جا جھيڙا، هتي جون سٺايون ۽ برايون هونديون آهن“ اهو به صدين جيڏو سچ آهي ته نسيم جي ڪهاڻين ۾ سنڌ جا ڪردار هوندا آهن، نسيم جي ڪهاڻين ۾ مفلس ماڻهن جو رت پيئندڙن جون ڳالهيون به شامل رهيون آهن، ته وري انهن ماڻهن جا قصا به آهن جيڪي دُنيا ۽ دولت جي لالچ ۾ پنهنجن رت جي رشتن کي به قربان ڪري ڇڏيندا آهن، نسيم جي ڪهاڻين ۾ اُهي ڪردار به شامل آهن جيڪي ”ڪافر“ ڪهاڻي جي مرڪزي ڪردار سيتل وانگر من جا معصوم هوندا آهن ته وري شبنم شبنم ڪنول ڪنول جي ڊاڪٽر آفتاب وانگر شاطر به هوندا آهن،

نسيم کرل جي لکيل ڪهاڻين ۾ سچائي جا سڏ به هئا، ته وري اُهي ڪهاڻيون موضوع جي حوالي سان بلڪل منفرد ۽ نراليون به آهن، زندگي جي مختلف رنگن کي ڪهاڻين جو روپ ڏيندڙ نسيم کرل جي ڪهاڻي چوٽيهون در عالمي معيار جي ڪهاڻي آهي، هي اُها واحد ڪهاڻي آهي جيڪا اردو، انگريزي توڙي پنجابي زبان ۾ ترجمو پڻ ٿي آهي.

ڪهاڻي اڄ به لکجي پئي، کوڙ سارا ليکڪ آهن، جيڪي لکن به پيا، ڪافي سُٺيون ڪهاڻيون پڙهڻ لئه ملي وڃن ٿيون، حقيقت ۾ ٿيڻ ته ائين گھرجي ها ته ڪهاڻي کي نسيم کرل جنهن مقام تي پهچايو اُها اُتان اڳتي سفر ڪري ها پر ائين ناهي ٿيو، نه اُهي مڪالما هوندا آهن جيڪي ڪردار جي سُڃاڻپ ڪرائن نه وري اُها منظر نگاري، نسيم کرل کي جيڪڏهن منظرنگاري جو بادشاهه چئجي ته ان ۾ به ڪو وڌاءُ نه ٿيندو، پاڻ جيڪڏهن نسيم جي ڪهاڻي ڪافر کي ئي ڏسون ته ان ۾ هن ڪيڏي نه خوبصورت انداز ۾ منظر چِٽيا آهن سمورو عڪس اکين اڳيان اچي ٿو بيهي:

”جنهن ڏينهن سيتل اوڏ ۽ سندس گھر واريءَ کي مسلمان ڪرڻو ھو، ان ڏينهن مسيت ۾ نماز تي ايترا ته جماعتي آيا جو قبائين ڪوٺي ته ڀرجي وئي، پر ٻاھر پڌر ۾ ٻه ٽي صفون بيھجي ويون. ھن کان اڳ ايتري جماعت يا ته عيدن تي ٿيندي ھئي، يا جڏھن ڪو سرنديءَ وارو ماڻھو پنهنجي مئل پيءُ يا ڀاءُ کي ثواب ڏيارڻ خاطر ختمي جي ديڳ لاھيندو ھو. ڳوٺ واري مسيت جي پيش امام، مولوي اميد عليءَ به ان ڳالهھ جي چڱي مشھوري ڪئي ھئي ۽ اوطاق ۾، قرآن شريف ۽ حديث جي روشنيءَ ۾، ھن موقعي جو عيدن کان به وڌيڪ مبارڪ ھجڻ ثابت ڪيو ھئائين. ڳوٺ جا ماڻھو به ھروڀرو ايترا بي دين ڪو نه ھئا ۽ جنهن مڙس پڳ جو ور ورايو ھو، سو اچي حاضر ٿيو ھو. مولوي صاحب پاڻ به ھن موقعي تي چڱي شان مان سان آيو ھو. مٿي تي موڱي سائي دستار، بدن تي ھرک جا ڪورا ڪپڙا، پيرن ۾ سيم جي نئين جتي ۽ ھٿن ۾ جنڊيءَ جي عصا، جنهن جي ھيٺئين ڇيڙي ۾ لوھي ڪلي لڳل ھئي، جا محراب جي ڀرسان ڪچي فرش ۾ ائين کوڙي ھئائين، جيئن دين جو جھنڊو کوڙيو ھجيس“

زماني جي گردش، زور ۽ زر، شبنم شبنم ڪنول ڪنول، گذريل واردات، ڳڻ، ڪني آڱر، ڪافر ۽ ڪچو رنگ اُهي منفرد ڪهاڻيون آهن، جن کي اردو ٻولي ۾ به ترجمو ڪيو ويو آهي نسيم جي هر ڪهاڻي جو هر عڪس نرالپ رکي ٿو، نسيم کرل ۱۴ جولائي تي شهيد ڪيو ويو هو، اڄوڪو ڏهاڙو اُهو ڏهاڙو آهي، جنهن ڏهاڙي تي ڪهاڻين جو هڪ خوبصورت باب هميشه لئه بند ٿي ويو هو، ظاهري طرح قاتل نسيم کي شهيد ضرور ڪيو پر هو نسيم جي فن کي ختم ڪري نه سگھيو، اڄ نسيم کرل جي ورسي ملهائي پئي وڃي ۽ اڄ هن گهڙيءَ به نسيم اسان ۾ ڪهاڻين جي روپ ۾ موجود آهي.

 

 

نسيم احمد کرل

سنڌي ادب جو ’ڪرنٽ‘ ليکڪ

عمر قاضي

جهڙي طرح روسي ادب جو روشن ستارو پشڪن هڪ ذاتي جهيڙي سبب گولي کائي ان ادب کي فل اسٽاپ ڏئي ويو، جيڪو صرف پشڪن ئي تخليق ٿي ڪري سگهيو، تهڙي طرح سنڌي ادب جو اهو انداز به هڪ قبيلائي جهيڙي جو کاڄ ٿي نسيم کرل سان گڏ ختم ٿي ويو، جيڪو انداز فقط ۽ فقط نسيم کرل ئي اپنائي سگهندو هو.

مون اڪثر ان ڳالهه تي سوچيو آهي ته عظيم ادب ڇا آهي؟ ڇا اهو عظيم موضوع سبب پيدا ٿيندو آهي يا ان جو سبب اهو اسلوب آهي، جيڪو عام شيءَ کي به خاص ڪري ڇڏيندو آهي.

منهنجي محدود معلومات مطابق ته نسيم کرل عالمي ادب جو علامه نه هو. هو انهن اديبن مان نه هو جيڪي پرايون لکڻيون پڙهي، هڪ خاص انداز سان چوري واري اسٽائيل سان لکندا آهن ۽ نه وري هو انهن اديبن مان هو جيڪي پنهنجي وزن کي وڌائڻ جي لاءِ پاڻ سان مطالعاتي ڪتابن جو ڍير به شامل ڪندا آهن. سنڌ ۾ ڀلن پڙهندڙن جو چڱو خاصو تعداد آهي پر پوءِ به ڏهاڪا گذرڻ جي باوجود ڪو اهڙو نثر نگار پيدا نه ٿي سگهيو آهي، جنهن مان نسيم کرل جو ساءُ اچي.

پوءِ آخر اهو ڇا هو جنهن سبب نسيم کرل، نسيم کرل ٿيو.

ان سلسلي ۾ مون کي باهوءَ جو هڪ شعر ياد اچي رهيو آهي ته:

”جي رب ملدا ڌوتي پوتي

تي رب ملدا ڪميان مڇيان ڪون

جي رب ملدا جهنگل ڍونڍي

تي رب ملدا گائيان وڇيان ڪون

ميان باهو رب ايوين نئين ملدا

رب ملدا دليان سچيان اڇيان ڪون“

لکڻ هڪ ڏات آهي. اها ڏات ڪنهن وٽ ڪيئن ٿي اچي؟ ان سوال جو جواب هن وقت تائين نه ته آرٽ ڏئي سگهيو آهي ۽ نه سائنس وٽ ئي ان سوال جو ڪو اطمينان بخش جواب موجود آهي. اهو سوال هن وقت تائين دلين ۽ دماغن جا ڪڙا کڙڪائيندو رهي ٿو. سڀني کان پڇندو رهي ٿو ته ”سڌائتا ته سوين آهن پر آخر ڏات انهن انسانن تي مهربان ڪيئن ٿي ٿئي، جن جو ادب سان ڪو سڌو سئون تعلق ناهي!!؟“

اهو اُترادي وڏيرو، جيڪو پنهجي ٻنيءَ ٻاري جي خفي سان رڌل هوندو هو پر اچانڪ هن جي دل ۾ ڪجهه تري ايندو هو ۽ هو وڏيرڪي ماحول کان ٻاهر نڪري پاڻ کي ڪراچيءَ جي هڪ هوٽل ۾ قيد ڪري، خوبصورت ۽ مهانگين پينن سان هڪ اڌ عاليشان افسانو لکي ڇڏيندو هو.

سنڌي ادب ۾ ڪجهه اديبن تمام گهڻو لکيو پر انهن جي سون افسانن ۾ ڪو سڳنڌ ڪونهي جڏهن ته نسيم کرل جي افسانن ۾ اڄ به اها خوشبوءِ آهي، جيڪا خوشبو ڳوٺ جي ڀنل رات ۾ هوندي آهي، ٻهراڙيءَ جي ٿڪل شام ۾ هوندي آهي، اتان جي ڏهڪائيندڙ ڏينهن ۾ هوندي آهي. آلي مٽيءَ ۾ هوندي آهي. بيٺل پاڻيءَ جي تلاءَ ۾ هوندي آهي. هاريءَ جي پگهر ۾ هوندي آهي ۽ انهن آوازن ۾ هوندي آهي، جيڪي صرف ٻهراڙيءَ ۾ ئي ٻڌي سگهبا آهن.

جهڙي طرح يونان جي جادوگر اديب ڪازانت زاڪس جي لکڻين ۾ اهو پڙهبو آهي ته هن سان ڌرتيءَ ڳالهايو ۽ آسمان هن کي سمجهايو ۽ درياهه هن کي صلاح ڏني، ساڳي طرح سان نسيم کرل جي افسانن کي پڙهي اهو محسوس ٿيندو آهي ته هو پاڻ خاموش آهي پر هن بدران اها ڳوٺاڻي فطرت ڳالهائي رهي آهي، جنهن کي اوچتو زبان ملي وئي هجي.

مون کي ياد اچن ٿا شيخ اياز جا اهي لفظ جن ۾ هن اديبن سان مخاطب ٿيندي لکيو هو ته؛

”ڇا توکي کيڙيءَ جي ٻولي ايندي آهي؟“

جنهن اديب کيڙيءَ ۾ پنڌ نه ڪيو هجي اهو انهن ڀترن جي ٻولي ڪيئن ٿو ڳالهائي سگهي جيڪي پير رکڻ سان ڀري پوندا آهن.

نسيم کرل معاشرتي ۽ معاشي حوالي سان ڀلي هڪ وڏيرو هجي پر هو ذهني طرح وڏيرو نه هو. ڇو ته وڏيرو پنهنجي طبقاتي رعب ۽ دٻدٻي سبب هڪ هاريءَ جو گلو گهٽي ڇڏيندو آهي، جڏهن ته نسيم کرل انهن سڀني کي آواز ڏنو، اظهار جي آزادي ڏني، انهن کي اها سگهه بخشي جو هو بي زبان ڳالهائڻ لڳا. اهوئي سبب آهي ته جڏهن هن جا افسانا پڙهجن ٿا تڏهن اهو محسوس ٿئي ٿو ته ليکڪ پاڻ لڪي ويو آهي ۽ هڪ هاري ڳالهائي رهيو آهي. هڪ ڀاڳيو ڳالهائي رهيو آهي. اهو نوجوان ڳالهائي رهيو آهي، جنهن نئين نئين چوري ڪرڻ سکي آهي. اهو اوڏ گفتگو ڪري ٿو جيڪو نئون مسلمان ٿيو آهي.

جيئن اهي سڀ ڪردار هڪ ٻئي کان مختلف آهن، تهڙي طرح نسيم کرل جا افسانا به هڪ ٻئي کان نيارا آهن. ڪير چئي سگهندو ته ”اٽالو پڊنگ“ جو مصنف ”پهرين مراد“ به لکي سگهندو!

ڪير اعتبار ڪري سگهي ٿو ته ”چوٽيهون در“ لکندڙ ”ڪرنٽ“ جي عنوان وارو افسانو به لکي سگهي ٿو!!

مون جن به اديبن سان نسيم کرل جي حوالي سان ڪچهري ڪئي آهن، انهن هن جي يا ته ”پهرين مراد“ جي تعريف ڪئي آهي يا ”ڪافر“ جي! يا ”چوٽيهون در“ جي!

ان جو سبب هي آهي ته انهن کي انهن افسانن ۾ ڪمال جي ٻولي ۽ اهو موضوع ملي ٿو، جيڪو ڪنهن نه ڪنهن طرح سان سنڌي ادب جي سڃاڻ رهيو آهي. پر جيڪڏهن مون کان سچ پڇو ته منهنجي نظر ۾ هن جي سڀ کان عاليشان ڪهاڻي ”ڪرنٽ“ آهي.

”ڪرنٽ“ کي پسند ڪرڻ جو مطلب اهو ناهي ته ڪو مان پورنوگرافيءَ جو رسيا آهيان. مون کي آرٽ پسند آهي ۽ جيڪڏهن اهو پورنوگرافيءَ ۾ به آهي ته مون کي اهو وڻي ٿو پر ان ڪهاڻيءَ ۾ نسيم کرل جهڙي طرح عقيدي ۽ مامتا جي وچ ۾ هڪ ٽڪراءُ ڏيکاريو آهي، اهو ڪمال جو آهي. هن شروع ۾ ٻڌايو آهي ته هن جي زال جي جسم ۾ ڪو عيب ناهي. هن اهو به ٻڌايو آهي ته هن اونداهه ۾ هن جي جسم تي هٿ ڦيري اها پڪ ڪئي آهي ته اهو نهايت خوبصورت ۽ ڊولائتو آهي. هن اهو به لکيو آهي ته هن جي زال جو هن سان پيار به آهي پر مسئلو صرف اهو آهي ته اخلاقيات جي مدي خارج معلومات سبب هن جي زال اها ڳالهه برداشت ڪري نه ٿي سگهي ته هن کي هن جو مڙس روشنيءَ ۾ ڏسي. ان سلسلي ۾ هن جو خيال آهي ته ”اهو گناهه آهي“.

ان گناهه کان بچڻ جي لاءِ هوءَ پنهنجي پياري مڙس جي ڪاوڙ به برداشت ڪري ٿي ۽ هن جو مڙس هن کي پنهنجي رستي تي آڻڻ جي لاءِ سڀ ڪوششون وٺي ٿو، ان حد تائين جو هن کي پورنو گرافيءَ وارا ميگزين به آڻي ڏئي ٿو پر مسئلو ساڳي هنڌ تان چرڻ جو نالو نه ٿو وٺي. هن جي زال جي ضد پنهنجي جاءِ تي برقرار رهي ٿي ته ”مرد نه ڏسي“.  ان حد تائين جو هو هن سان بارگيننگ ڪري ٿو ته ”چڱو صرف ٽيبل ليمپ ٻارڻ ڏي.“ پر هوءَ ان تي به راضي نه ٿي ٿئي.

آخر ۾ بنهه بيشعوري انداز سان هو چوي ٿو ته جيڪڏهن ائين ڪو نه ٿيندو ته ٻار به ڪو نه ٿيندو. اها ڳالهه ٻڌي هن جي زال جي منهن جو پنو لهي وڃي ٿو ۽ هوءَ پنهنجي معصوميت ۾ چوي ٿي ته ڇو نه ٿيندو؟ هو ضد ڪري چوي ٿو ته ”نه ٿيندو“. اهو چئي هو وڃي ٻي ڪمري ۾ سمهي پوي ٿو ۽ رات جي هڪ پهر ۾ هن جي زال هن کي جاڳائي ٿي ۽ هو اهو ڏسي حيران ٿي وڃي ٿو ته ڪمري جون سموريون روشنيون ٻرن ٿيون ۽ هن جي زال جي جسم تي هڪ ڌاڳو به ناهي.

ان ڪهاڻيءَ مان ثابت ٿئي ٿو ته عقيدو مامتا جي آڏو ٽڪي نه ٿو سگهي.

نسيم کرل ڪو ڪميونسٽ نه هو. پر هن جي اعلى شعور جو اهو ”ڪرنٽ“ پوري معاشري کي محسوس ٿيو ۽ جيستائين هي معاشرو سياڻپ جومظاهرو نه ٿو ڪري تيستائين اهو ڪرنٽ ان کي محسوس ٿيندو رهندو. ڇو ته جڏهن ڪو ذهني مريض دوائن

 

نسيم احمد کرل

سنڌ جو ھڪ ناميارو ڪهاڻيڪار

سنڌي ادب جو هيءُ ناميارو ڪهاڻيڪار ۽ افسانه نويس ڳوٺ کرل خيرپور جو پڙهيل زميندار هو، سندس پيدائش ۲۹ جون ۱۹۳۹ع ۾ ٿي ۽ زمينداريءَ ۾ جهڳڙي جي سبب سان سندن قتل ۱۴ جولاء ۱۹۷۸ع ۾ ٿيو.

سندس پهريون مجموعو “شبنم شبنم ڪنول ڪنول ” اداره ادب جي طرفان ۱۹۶۶ع ۾ ڇپيو، جنهن ۾ سندس جڳ مشهور ڪهاڻي ڪافر کان سواءِ گردش زماني جي، گذريل واردات، ڳڻ گٽس، ڪچو رنگ ۽ ڪجهه ٻيا افسانا شامل آهن.

چوٽيهون در جي مجموعي ۾ جيڪو ۱۹۷۷ع ۾ سهڻي پبليڪيشن وارن ڇپايو، ڪل ۱۱ ڪهاڻيون آهن، جن ۾ مڪسڊ گرل، پهريون پهر، آخري ڪرنٽ، اٽالو پڊنگ، اسلام عليڪم، دارالفلاح، چوٽيهون در، پهرين مراد وغيره شامل آهن.

افسانو پهريون پهر، ڊمي ۽ اٽالو پڊنگ فيشن ايبل ۽ اپر ڪلاس جي عورتن هڪٻئي جي پاڻ ۾ ريس ۽ اسٽيٽس جي نمائندگي ڪن ٿا. هن ڪلاس جون عورتن جي نمائش ۾ پوريون آهن، جن جو مذهب ۽ مسلماني، بقول کرل صاحب جي؛ آهي “چلڪو”. اهي ڪهاڻيون ڪنهن خاص طبقي جي نمائندگي ڪن ٿيون، منجهس سماجي مسئلن جي گهرائي نه آهي. “ گٽس” ڪهاڻي ۾ اڄڪلهه جي هڪ عام مسئلي جي نشاندهي آهي، جيڪو هر طبقي وٽ اهم مسئلو آهي، يعني سٺي رشتي جي ڳولها، هن ڪهاڻيءَ ۾ بيگم برنيءَ جو آخري ڊائيلاگ متاثر ڪن آهي.

”پر افسوس جو نيلي ڊارلنگ تو ۾ اهڙا گٽس ڪونهن.“

شبنم شبنم ڪنول ڪنول، عورت جي مجبوري ۽ مرد جي هوس جي لازوال داستان آهي، هڪ نرس جي ڪهاڻي جنهن مريض جي زندگي بچائڻ لاءِ فرض ۽ عزت جو سودو ڪيو.

ٻوليءَ ۽ ڪردار نگاريءَ کان سندس افسانا پنهنجو مٽ پاڻ آهن. نسيم کرل جي لاءِ رسول بخش پليجو صاحب جن چون ٿا ته نسيم مذهبي رجعت خلاف لکيو ”ڪافر“ ان جو بهترين مثال آهي“، پر وٽس سنڌي وڏيرو هيرو آهي، چوٽيهون در ۾ پوليس کي قابل نفرت جي بجاءِ صرف فرض کان لهرائيندڙ پيش ڪيو اٿس، سنڌي هارين جي ظلم خلاف ڪو به آواز نه اٿاريو اٿس، بلڪ سنڌي هاري کيس چور جي روپ ۾ وڻي ٿو، پر ان سان گڏ هن سنڌي ادب کي عوامي ڳوٺاڻي ٻولي ۽ محاورا ۽ سنڌي زبان جو سهڻو استعمال ڏنو آهي. کيس بردباري ۽ قابليت سان ڳالهه ڪرڻ جو فن آهي، هو سنڌ جو برک فنڪار هوندي عوامي فنڪار نه آهي. هو پنهنجي ڪردارن سان مري جيئي نٿو”، ”ڪافر“ ڪهاڻي غير مسلم جي اسلام قبول ڪرڻ ۽ واپس وري هندوئن وٽ موٽي وڃڻ تي آهي، هن ڪهاڻيءَ جو موضوع اڇوتو ۽ ڊائيلاگ ڇرڪائيندڙ آهن، محاورا ۽ پهاڪا سهڻا ۽ بروقت آهن، مثال طور ”ڌڙ ريڍو، سسي ٻاڪري“،”گڏهن کي پنج-سنجيون پارائي، گهوڙن سان بيهاربو ته ڪو گهوڙا ڪو نه ٿي پوندا.“ يا مولوي اميد عليءَ جو ڊائيلاگ ”ابا سچ ٿا چئو، ڪافر نيٺ ڪافر.“ تمام پر اثر آهن.

“چوٽيهون در” ڪهاڻي هڪ اخبار جي خبر تان متاثر ٿيل ڪهاڻي آهي. سپر هاءِ وي تي پيل لاش کي دادو ٿاڻي وارا نه کڻن ۽ حيدرآباد ٿاڻي وارا چون ته اسان جي حد ڪونهي. هيءَ ڪهاڻي به بهترين تاثر واري ڪهاڻي آهي. جڏهن انسپيڪٽر ٻڌائيندو آهي ته سکر بئراج جي ۶۶ دروازن مان ڪجهه هڪڙي ٿاڻي سان لڳندا آهن ۽ ڪجهه ٻئي ٿاڻي سان ايئن لاش ڦاسندو ۽ رلندو آهي، آخر ۾ لاش کي دريا جي حوالي ڪرڻ مهل جو ڊائيلاگ تمام اثرائتو آهي:

“بابل ٻنهي صوبيدارن لاش ڪو نه ورتو، سو ان کي ان بادشاهه جي حوالي ڪيم جنهن جون حدون تمام وڏيون آهن. هيڏانهن سکر بئراج ته هوڏانهن عربي سمنڊ“

انهيءَ افساني پڙهڻ سان پوليس جو رويو جيڪو زنده ماڻهن سان ته هونئن ئي ناقابل برداشت آهي ۽ فرض کان غفلت وارو آهي پر هو مُردن جي لاءِ به دل ۾ رحم نٿا رکن، محسوس ٿئي ٿو. نسيم کرل جي ڪهاڻيءَ ۾ فني خوبيون بي حساب آهن. سندس افسانن جي ٻولي لاجواب آهي. واقعاتي پلاٽ هئڻ جي ڪري افسانن ۾ تسلسل آهي. ڪردار نگاري سندس افسانن جو روح آهي.

حسين شاهه راشديءَ مطابق ته ”نسيم کرل کي قدرت ڳوڙهي مشاهدي جي عجيب ڏات ڏني آهي ۽ ان کي بيان ڪرڻ جي اهڙي سگهه بخشي آهي جو ڪنهن به ماحول جي ڳالهه ڪندو ته ڀائنبو ته پڙهندڙ پاڻ اُتي موجود آهي. مجموعي طور نسيم افسانه نويسيءَ ۾ هڪ اهم ۽ فني لحاظ کان برک ڪهاڻيڪار آهي. سنڌي ادب جو نفيس ڪهاڻيڪار آهي“۔

بقول سندس ته (مان نفيس پين ۽ نفيس پني تي سهڻن اکرن سان لکندو آهيان) (سهڻي مئگزين ۾ ڇپيل انٽرويو) هن مهان افسانا نويس سنڌي ادب کي گرانقدر افسانوي ادب ڏنو. سندس اوچتي قتل جي ڪري سنڌي ادب ۾ وڏو خال پيدا ٿي ويو. مٿن سهڻي پبليڪيشن طرفان سهڻي خاص نمبر ”نسيم کرل نمبر“ ڪڍيو ويو، جنهن ۾ مختلف اديبن ۽ ليکڪن جا تاثر ۽ رايا ۽ سندس انٽرويو ۽ ڪجهه ڪهاڻيون آهن.

 

نسيم کرل

سنڌي ڪهاڻيءِ کي حقيقت نگاريءَ جو لاڙو ڏيندڙ ڪهاڻيڪار

حبدار جاگيراڻي

سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ته موئن جي دڙي جي تهذيب جي شروعات سان جوڙي وڃي ٿي ۽ اهڙيون شاهديون به ملن ٿيون ته سنڌي نثر منظوم صورت ۾ ڪلهوڙن جي دور ۾ لکجڻ شروع ٿيو. پر اڄ مان جنهن ڳالهه جو ذڪر ڪرڻ چاهيان ٿو سا آهي سنڌي ماڻهن جي ڳالهه کڻڻ جي فَنَ جي ــ جنهن کي آکاڻي به چيو وڃي ٿو ته افسانو به، پر هن تي جيڪو نالو هاڻ ڄمي/ٺهڪي بيٺو آهي، سو آهي ڪهاڻي.. دنيا ۾ ته ڪهاڻي جي شروعات ايسپ تائين پهچي ٿي پر اسان جي ڪهاڻي شروعات ۲۰صديءَ جي پهرين ڏهاڪن ۾ ٿئي ٿي. پر اها ڪهاڻي پنهنجي اندر ۾ هڪ طلسماتي دنيا سمايو ويٺي هئي. جنهن ۾ نه سنڌي ماحول هو ۽ نه ئي وري انهن ڪهاڻين جي ڪردارن کي هتي ڪو سڃاڻي پيو ۽ نه ڪو ئي وري سنڌي ٻوليءَ جي محاوراتي خوشبو... اهڙي ڪهاڻيءَ جي اندر سنڌ جي درد جي ڪا به ڪوڪ به هئي، سنڌ ته ڇا پر اها ڪهاڻي انساني دنيا کان به ڪٽيل هُئي. بس رُڳو آسماني سير هُئا ۽ هر آفت کان بچي نڪرڻ جي پَڪَ هُئي. اهڙي ڪهاڻي پڙهندڙ ماڻهوءَ ۾ انڌي اطمنان واري ڪيفيت ۽ جذبي پيدا ٿئي ٿو جنهن جي نتيجي ۾ سماج ۾ لاچار ماڻهن ۽ مجبور ۽ مدد جو انتظار ڪندڙ ماڻهن جي هڪ لوڌ پيدا ڪئي.. سنڌي ڪهاڻي پنهنجي پاند اهڙي طلسماتي ڪهاڻيءَ مان ۱۹۳۲ ۾ تڏهن آجو ڪرائي ٿي جڏهن امر لعل هنڱوراڻيءَ شڪارپور مان بولچند راجپال جي ادارت ۾ نڪرندڙ رسالي سنڏوءِ ۾ پنهنجي پهرين ڪهاڻي “ادو عبدالرحمان“ شايع ڪرائي .جنهن ڪهاڻيءَ ۾ سنڌي ماحول ۽ ڪردارن کي آندو،جنهن سنڌي ڪهاڻي سنڌي سماج ۽ ماڻهن سان ڳنڌجي وئي. هن ڪهاڻيءَ کي سنڌيءَ جي پهرين جديد سنڌي ڪهاڻي سڏيو وڃي ٿو. اهڙي جديد ڪهاڻيءَ جي عمارت سازيءَ ۾ اياز قادريءَ، جمال ابڙي، غلام رباني آگري جون ڪهاڻيون اچي وڃن ٿيون، جن پنهنجي سگھاري قلم سان سنڌي ڪهاڻيءَ کي ابدي حياتي بخشي.. جن جي محنتن کي هر ادبي تذڪرو واکاڻي ٿو. پر سنڌي ڪهاڻيءَ جو امام يا سرتاج جنهن ڪهاڻيڪار کي سڏيو وڃي ٿو سو آهي نسيم کرل ـــــ جي بلڪل جنهنجون ڪهاڻيون سنڌي ادب ۾ شاهڪار ڪهاڻيون ليکيون وڃن ٿيون، جنهن جي ڪا به ڪهاڻي اهڙي نه آهي جيڪا فَنِي ۽ فڪري حوالي سان بين الاقوامي ادب ۾ پيش ڪرڻ لائق نه هجي..

سنڌي ٻوليءَ جو هي سيبتو ڪهاڻيڪار ميراڻي خيرپور جي گمبٽ تعلقي جي ڪچي واري علائقي ۾ ڳوٺ کرل آباد ۾ ڄائو. عبدالڪريم کرل جي ٻن ڌيئن ۽ پنجن پٽن مان سڀ کان وڏو هو. ۲۹ جون  ۱۹۳۹ ۾ پيدا ٿيندڙ نسيم کرل ۱۹۴۴ کي ۾ پنهنجي پرائمري تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ڳوٺ جي اسڪول ۾ ويهاريو ويو، ۱۹۴۸ع ۾ اتان فارغ ٿي جڳ مشهور اسڪول ناز هاءِ اسڪول ۾ سيڪنڊري تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ويٺو. جتان بعد ۾ ڪاليجي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ۱۹۵۵ ۾ سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچي ويو. جتان ۱۹۶۹ ۾ گريجوئيشن پاس ڪيائين. انهيءَ سال هڪ ڊرامائي انداز ۾ شاديءَ واري ڏينهن هڪ ڪلاڪ جي وٿيءَ سان سندس والد وفات ڪئي ته خوشي ۽ غمي گڏجي ويا. سموري راڄ ڀاڳ جو بار سنڌي ڪهاڻي جي هن امام شهيد نسيم کرل جي ڪشادن ڪلهن تي پيو جيڪو هن خوب نڀايو. کرل آباد جون پنهنجون اباڻيون زمينون آباد ڪرڻ دوران ايل ايل بي جو امتحان پاس ڪيائين. ائين هن البيلي ڪهاڻيڪار جي رسمي تعليم مڪمل ٿئي ٿي. سنڌي ٻولي جي حقيقت نگار ڪهاڻيڪار نسيم کرل جي ذهني آبياري ڪئي، انهن ۾ ڳوٺ جا استاد هئا رضا محمد شيخ ۽ حضور بخش کهڙو جڏهن ته ناز هاءِ اسڪول ۾ کيس استاد حاجي محمد حداد (جنهن تازو وفات ڪئي ۽ حج تي ڪتاب به لکيائين) مسٽر رسول بخش مهيسر (جنهن ناز هاءِ اسڪول کي تعليمي اوج ڏنو) کان علمي فيض ورتو ــ ايس ايم ڪاليج ڪراچيءَ ۾ پروفيسر غلام مصطفى شاه، اويس احمد اديب، اياز قادري، احسان بدوي، پروفيسر ڪوهاٽي، مسز مايا جميل، مس سعده اسحاق جهڙن قابل استادن هن ۾ سنڌي ٻولي ۽ ادب جو شغف پيدا ڪيو..

نسيم کرل هڪ متحرڪ اديب هو، هن جو سنڌي ادبي سگت ۾ پڻ سرگرم ڪردار رهيو. خيرپور جي ادبي سنگت ۾ ڪهاڻيون پڙهڻ سان گڏ سچل يادگار ڪاميٽي جي بنيادي جوڙ جڪ ڪرڻ وارن اديبن منجھان هو. تنوير عباسيءَ سان دوستيءَ جا ناتا، جيڪي سندس مائٽ هادي بخش لاڙڪ معرفت ٺهيا، سي هن تمام سهڻي نموني سان نڀايا. جڏهن هن کي ڊي پي آر ڪيو ويو تڏهن هو حيدرآبا د ۾ سنڌيءَ جي هڪ سيبتي ڪهاڻيڪارھ مهتاب محبوب جي گھر ۾ ڪجھه عرصو مهمان ٿي رهيو. جو مهتاب جو گهر وارو سندس دوست هو، مهتاب جي گھر ۾ ڪجھه مهينا رهڻ سبب هو ان گھر جو ڀاتي بڻجي ويو. نسيم جي شخصيت تي جن اديبن خاڪا لکيا آهن. تن ۾ هن کي دهماني هڏ ڪاٺ ۽ گھڻ ڳالهائڻ واري روپ ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي. پر مهتاب محبوب ”جيءَ جھروڪا“ ۾ هن جي اندر جي معصوم نسيم کرل کي پڻ پيش ڪيو آهي. سموري سنڌ جا اديب جيتوڻيڪ نسيم کرل کي سندس شروعاتي دور ۾ هڪ عورت تصور ڪندا هئا. جيئن ڪيترا ماڻهو نورالهدى شاه کي مرد تصور ڪندا هئا يا آهن. سو جڏهن نسيم کرل اديبن تي روح رهاڻ ۾ جڏهن لطيفا لکيا تڏهن سنڌي ڪهاڻيءَ جي هن برڙ باڪاس جو مرد جي سڃاڻپ ۾ تعارف ٿيو نه ته عبدالقادر جوڻيجو ته تصورن ۾ ساڻس لائنون به لهي چڪو هو. هونئن ته نسيم کرل، سهڻيءَ جي طارق اشرف جو پڻ حجائتو يار هو. سنڌ جا گھڻا ئي اديب تاج بلوچ، غلام نبي مغل، شمشير الحيدري، حميد سنڌي ۽ ان دور جي مڙني سرگم اديبن خاص طور تي نثر نگارن سان سٺا مراسم هئا. بقول مهتاب محبوب جي ته جڏهن به نسيم کرل حيدرآباد ايندو هو ته حيدرآباد جي اديبن مٿان طاري ٿيل جمود ٽٽي پوندو هو. پنهنجي چاچي عبدالرحيم کرل سان، پير حسام الدين راشدي سان پڻ ادبي تعلق جڙيس جو کرل صاحب ۽ پير صاحب پراڻا دوست هئا. هن ادبي ناتي نسيم ۾ ادبي شوق کي وڌايو. پير علي محمد شاھ راشدي جي پٽ حسين شاه راشدي (جيڪو سندس ڪلاس فيلو پڻ هو) سان پڻ ادبي دوستاڻو هئس. پير حسام الدين راشدي کي جڏهن آپريشن لاءِ کڻي پئي ويا تڏهن نسيم کرل جيڪو ديو قامت جسامت رکندڙ هو، سو ٻارڙن جيان هسپتال جي ڪاريڊور ۾ روئندو رهيو. پير جي ڪامياب آپريشن بعد ئي سنڌي ڪهاڻيءَ جي هن امام ماٺ ڪئي. سهڻي رسالي جي نسيم کرل نمبر ۾ سرفراز راڄڙ اهي ڏک ڪڍيا ته نسيم، طارق جي آفيس ۾ هن کان اٿي بيهي نه موڪلايو هو ۽ اهڙي عمل کي هن نسيم جي اخلاقي ڪمزوري قرار ڏنو هو. جنهن جي جواب ۾ نسيم، مهتاب محبوب کي چوي ٿو ته سرفراز ڪڏهن پنهنجي تَرَ جي ڊپٽي ڪمشنر جي دانهن ته ڪو نه ڪئي آهي، جنهن هن سان ڪيترا ڀيرا ٻن آڱرين جو هٿ ڏنو هوندو. باقي منهنجي ويهي هٿ ڏيڻ جو ڏوراپو ڏئي ٿو. مان هيڏو ديو ماڻهو ڪيترن ماڻهن کي اٿي اٿي هٿ ڏيان. ان حوالي سان ڏسجي ته نسيم کرل جي تَرَ جا ماڻهو جن منجھان ڪو به اهڙو نه مليو آهي جيڪو هن جي وڏائيءَ واري جذبي لاءِ ڏوراپا ڏيندو هجي سواءِ سرفراز راڄڙ جي ـــ راڄ جا ماڻهو خاص طور تي سندس ڪمي ڪاسبي نسيم جي روين جي اڄ به تعريفون ڪندي نه ٿا ڍاپن. نسيم جنهن پنهنجي تَرَ ۾ نياڻين جي شادين لاءِ ڏاج ڏيڻ کان سواءِ هر ممڪن مالي مدد ۽ انهن جي ڪاڄن ۾ شرڪت ڪرڻ ضروري ۽ اهم ڪمن ۾ شامل رکندو هو سندس پويان خاص طور نعيم کرل پڻ ساڳي وهنوار کي جاري رکندو پيو اچي. پر تَرَ جا ماڻهو اڄ به نسيم کي وڌيڪ فوقيت ڏين ٿا ۽ چون ٿا؛ ابا انبن جو سڪون انبڙيون ڪٿي ٿيون لاهي سگھن.

نيسم کرل جنهنجي ڪهاڻين تي ادبي حلقن ۾ ۽ مختلف رسالن ۾ جيڪو بحث عام ٿيندو آهي سا آهي نيسم جي ڪهاڻين جي ٻولي ــ جنهن تي سنڌي اسب جي نام ڪٺين ڪهاڻيڪارن اها راءِ پئي ڪئي آهي ته نسيم کرل جي ڪهاڻين جي با محاورا ٻولي سندس ڪهاڻين جي وڏي ۾ وڏي خوبي ۽ جان آهي. ڪيترن ته ايئن به چيو آهي ته سندس ڪهاڻين مان جيڪڏهن ڪا سٽ ڪٽي ڇڏجي ته هوند ڪهاڻي پنهجو ساڳيو رس چس برقرار نه رکي سگهي. مشهور نقاد رسول بخش پليجو لکي ٿو ته؛ ”سنڌي ادب ۾ اهڙا ماڻهو آڱرين تي مس ڳڻي سگھبا، جيڪي سنڌي عوام جي محاوري جا ڪجهه نه ڪجهه واقف آهن ۽ ان کي ادب ۾ استعمال ڪري ڄاڻن ٿا. انهن ۾ عبدالقادر جوڻيجو (جيڪو هاڻ اهو ترڪ ڪري ماڊرن پيو ٿئي) سو، مهتاب محبوب ۽ ٻه چار ٻيا اديب هوندا. نسيم انهن مان هڪ آهي هو نه ڪو ڪافي سنڌي محاورا ڄاڻي ۽ استعمال ڪري ٿو، پر پنهنجين ڪهاڻين جي پيشڪش ۾ انهن کي بنيادي حيثيت ڏئي ٿو. ثانوي نه، جئن ٻيا ڪن ٿا.“ هن راءِ بعد اهو بي ڌڙڪ چئي سگھجي ٿو ته؛ نسيم کرل جي زبان دانيءَ سان سنڌي ڪهاڻي کيتر جو ڪو به ڪلاونت بر ميچي نه ٿو سگهي. سندس هڪ ڪهاڻي ”پهرين مراد“ کي ئي ڏسجي ته هر مڪالمي ۾ ڪو نه ڪو ٺهڪندڙ محاورو ايئن سيٽ ٿيل ملندو، ڄڻ اهو محاورو يا چوڻي نسيم جي هن ڪهاڻيءَ جي ڪردار پاڻ تخليق ڪيو آهي. نسيم جي ڪهاڻين جي ٻوليءَ جا محاورا ۽ چوڻيون چونڊجن ته جيڪر هڪ لغت تيار ٿي وڃي. سندس ٻولي ڪردارن جي نفسياتي لاڙي ۽ ڪرت کي ڀرپور طريقي سان نروار ڪري ٿي. هڪ هڪ ڪهاڻيءَ ۾ بيشمار محاورا، پنهنجي نرالي معنى سان ملن ٿا. ان ڳالهه ۾ ڪو شڪ ڪو نه آهي ته نسيم جي ڪهاڻين جي محاورن جي معنى رواجي معنى کان گھڻي مختلف هوندي آهي. نسيم کرل جون ڪهاڻيون، گھڻي ڀاڱي راويءَ واري بيانيه انداز ۾ لکيل آهن. جنهن ۾ عمومًا اهو ڏٺو وڃي ٿو ته ڪهاڻيڪار پنهنجي اندر جي درد کي بيان نه ٿو ڪري سگھي. جڏهن ته خود ڪلاميءَ واري انداز بيان ۾ ليکڪ پاڻ به ڪهاڻيءَ ۾ شامل هجڻ ڪري پنهنجو نظريو ۽ مسئلي جي حل لاءِ گفت وشنيد ڪندو رهي ٿو. جنهن ڪري شايد نسيم جي ڪهاڻين تي رسول بخش پليجي صاحب راءِ ذني ڪندي چيو ته؛ ”نسيم اهي مسئلا اهڙي بنياد تان، اهڙيءَ سطح تي، اهڙي انداز سان کڻي ٿو، ڄڻ ڪو ٽياڪڙ ماڻهو، ڪو تماشو پيو ڏِسي. هو ايئن جلي پچي نٿو، جيئن ڪو گھر جو ڌڻي جلي پچي. وٽس اونهو سماجي فڪر، سوچ ۽ تڙپ ڪانهي، وٽس عظيم بنيادي مقصد ۽ منزل ڪانهي. وٽس اٿاهه جذبا ۽ احساس ڪونهن، بي انت پيار، نفرتون يا غصا ڪونهن. سندس هر ڳالهه ۾ مٿاڇرائي آهي. هو اڄوڪي سنڌ جي ٻرندڙ مسئلن ڏانهن اک کڻي نهاري به نٿو، جن کي کڻي ٿو، انهن کي به پري کان، احتياط سان ڇهي ٿو. هو ٽانڊن ۾ پنهنجا هٿ نٿو ساڙي. هو ڌڻي نه ٿي، پر پاڙي وارو ٿي مٿاڇريون ڳالهيون کڻي ۽ ٻڌائي ٿو. هو پنهنجن ڪردارن سان گڏ مري جيئي نٿو. هُو ٻيا آهن ۽ هي ٻيو آهي. ان ڪري هو جمال ۽ جليل جھڙن مستن ۽ مجذوبن وانگر، دل ۽ دماغ جي دنيائن ۾ زلزلا نٿو وجھي. آغا سليم وانگر ماڪ ڀنل گلزارن جا سير نٿو ڪرائي. عبدالقادر جوڻيجي وانگر وڍ نٿو وجھي. علي بابا وانگر عجيب غريب دنيا ڏانهن وٺي نٿو هلي. سواءِ ’ڪافر‘ جي، سندس ٻيو ڪو به افسانو اهڙو ڪونهي، جو ماڻهوءَ کي هن سماج بابت ڪنهن گھري ۽ اٿاهه سوچ ۾ وجھي ڇڏي.“ رسول بخش پليجي صاحب جي راءِ در اصل نسيم جي ادبي نظريي سان مطابقت نه پئي رکي. نسيم چوي ٿو ته؛ اديب جو ڪم آهي حقيت جيئن آهي تيئن ايمانداريءَ سان پيش ڪري ـ ڪهاڻيءَ ۾ ويهي ليکڪ تقريرون ڪري يا مبلغ بڻجي وڃي ته اهو ادب جو مقصد ناهي. هڪ مقصدي ادبي تخليق ۾ ڪٿي ٿي ضرورت محسوس ٿئي ته ويهي پنهنجي ڳالهه جون تشريحون ڪجن ۽ ماڻهن تي پنهنجا ذهني فتور هارجن. اديب، صرف حقيقتن تان پردو کڻندو رهي، پر هن جو مقصد وري به انسان جي ڪردار جي تعمير هجي. هن کي براين جي تبليغ ڪرڻ کان بهتر آهي ته هو برن ڪرادرن کان ڪرڀ کارائي، مثبت ڪردران سان انسيت ڏياري. جيڪو ڊگھين تقريرن بجاءِ آرٽ سان پيدا ڪري سگھجي ٿو.

نسيم جي ڪهاڻين جا ڪردار افسانوي نه بلڪ حقيقت جي تمام گھڻو ويجھو آهن. هو گھٽيءَ ۾ ٿيندڙ شور ۽ چؤٻول جو حصو ٿيڻ بجاءِ، ان شور ۽ چؤٻول کي ڪهاڻين ذريعي سموري سنڌ ۾ پهچائي ٿو. وري ٻڌائي به اهڙي انداز سان ٿو جيڪو اَڻ-مٽ ۽ نه وسرندڙ ٿيو پوي. پڙهندڙ جي ذهن ۽ ضمير تي ٻوجھه ٿي بيهي رهي. اهو ٻوجھه، خود احتسابي ۽ ڪرداري تعمير کي جنم ڏئي ٿو. نسيم جون ڪهاڻيون، ڀلي کڻي پنهنجي دور جو دستاويز نه هجن پر اهي ڪاڻيون ان دور جي تاريخ لکڻ ۾ ضرور مددگار ثابت ٿينديون ۽ اهڙي لکيل تاريخ ڪڏهن به درٻاري تاريخ نه سمجھي ويندي. هو هر واقعي تي ڀوڳي ٿو ۽ ڀرپور احساساتي شدت سان محسوس ڪري ٿو جنهن ڪري اهڙو تخليقي محرڪ هن جي تخليقي جوهر جاڳائي ٿو. سندس چوڻ موجب هو ھڪ هڪ ڪهاڻيءَ تي ٻه ٻه ۽ ٽي ٽي مهينا لڳائي ڇڏي ٿو. اها مسلسل ڀوڳنا واري ڪيفيت، جيڪا هو ڪهاڻي لکڻ وقت محسوس ڪري ٿو، اها اوتري ئي اذيت ڀري آهي، جيتري ڪهاڻيءَ ۾ موجود ڪردار ڀوڳي ٿو. سندس قلم هميشه سماج ۾ موجود تضادن خلاف پنهنجي ڀرپور فنِ سان جهد ڪندي نظر اچي ٿو هن وٽ بامقصد ادب تخليق ڪرڻ واري نظريي هن جي ڪهاڻين کي فني معراج عطا ڪيو، جنهن جو سنڌي ادب ۾ ڪو مثل ڪو نه ٿو ملي. هو ڀلي پنهنجي ڪهاڻين جي ڪردارن سان گڏ ڪهاني ۾ موجود ڪونه آهي پر هو پنهجي ڪهاڻين کان ڌار ڪهڙي جاءِ تي ٿئي ٿو؟ هو ڀوڳي ٿو، هو جاڳي ٿو، هو پنهنجين ڪهاڻين ۾ ڪردارن ذريعي سماج ۾ موجود تضادن خلاف جھيڙيندي نظر اچي ٿو، هن جي ڪهاڻين جا ڪردار وڙهن ٿا، زخمي ٿين ٿا مرن ٿا مارن، ٻڌجن ٿا سٽجن ٿا روئن ٿا کلن ٿا. هو نسيم جا تخليق ٿيل ڪردار آهن هن سان همِيشه گڏ آهن اڄ به ڪو ڳولهي جيڪر جيئرا ملي پون. سو ايئن چوڻ هرگز مناسب ڪو نه آهي ته هو پنهنجن ڪردارن سان گڏ مري جيئي نه ٿو.

نسيم جون ڪهاڻيون پنهنجي ڪردارن سان گڏ هلي هڪ سهڻي مطابقت پيدا ڪندي عروج واري نقطي ڏانهن سفر ڪن ٿيون اهڙي سفر ۾ نسيم ڪٿي به ڪا دخل اندازي نه ٿو ڪري هو ڪهاڻِيءَ کي اهو انجام ڏئي ٿو جيڪو ڪرادرن جي فطري لاڙي ۾ هوندو آهي. هو ڪردارن کي پاڻ ماري ۽ جيئاري نه ٿو بلڪه هو اهو ڪجهه ڪردارن کان چوائي ٿو جيڪي فطرت ۽ حقيقت جي ويجھو محسوس ڪري ٿو.

نسيم کرل هڪ گھڻ-پڙهيو، کرو ۽ سچو ڪهاڻيڪار هو. پنهنجي ٽهيءَ جي اديبن ۾ سڀ کان ڳالهائو ته هئو ئي پر سندس مطالعو پڻ گھرو ۽ وقتائتو هو. تمام ٿورا اديب اهڙا هجن ٿا جن کي اها سُڌِ هجي ٿي ته انهن کي ڇا پڙهڻ گھرجي ۽ ڇا لکڻ گھرجي ۽ آرٽ ڇا آهي ان جو استعمال ڪيئن ڪجي. هو ڪهاڻيءَ جي جزئيات کان چڱيءَ ريت واقف هو. پنهنجي مطالعي جي باري ۾ ٻڌائي ٿو ته؛ ”مون ڪلاسڪس ۾ گھڻو ڪجھ پڙهيو آهي. گوگول جا ڪي ناول ۽ ڪهاڻيون پڙهيون آهن. او هينري کي پڙهيو آهي. چيخوف ۽ مائيڪل شولوخوف ۽ ڊي ايڇ لارينس جو ڪي قدر مطالعو ڪيو آهي. پر جنهن ڪهاڻيڪار کي مون باقاعدگيءَ ۽ چاهه سان پڙهيو آهي، سو موپاسان آهي. جنهن کان مان ان حد تائين متاثر به ٿيو آهيان ته جيڪي خوبيون مان پنهنجي فَنَ ۾ ڏسڻ پسند ڪيان ٿو، سي ان ۾ آهن. هُنَ ۾ اجائي لفاظي ۽ ڀرتي جا اکَرَ ناهن. هو حقيقت-نگار ۽ وڏو فنڪار هو. اردوءَ ۾ هن منٽو، قرت العين حيدر، بيدي، ديوان سنگھه مفتون، زيڊ اي بخاري ۽ ملان واحديءَ کي ڏاڍو پڙهيو.“ نسيم جي آئيڊل ڪهاڻڪار نثر نويس ناول نگار، هينري ريني گائي ڊي موپاسان کي مختصرًا بيان ڪجي ۽ نسيم ۽ موپاسان ۾ اهي ڳالهيون ڳولهجن جتان سنڌي ڪهاڻيءَ جو هي امام متاثر ٿئي ٿو. موپاسان جيڪو ۱۸۵۰ ۾ فرانس ۾ جنم وٺِي ٿو. سندس ماءُ جيڪا ڪلاسيڪل ادب جي خاص طور شيڪسپيئر جي سٺي ڄاڻو هئي، مڙس کان ڌار ٿيندي، هن پنهنجي ٻن پٽن جي پاڻ پالنا ڪئي. موپاسان تي ماءُ جي شخصيت جو گھرو اثر هو. اسان جي نسيم کرل تي سندس چاچي عبدالرحيم کرل ۽ هادي بخش لاڙڪ جي شخصيتن جو گھرو اثر هو، جن ادبي دنيا سان هن کي ڳنڍيو. موپاسان پڻ ايل ايل بي ڪئي پر فرانڪو پرشن جنگ سبب پوري نه ڪري سگھيو. نسيم کرل پڻ ايل بي ڪئي پر ٻئي پيشور وڪيل نه هئو. بالزاڪ لکي ٿو ته؛ ”موپاسان اعلى حقيقت پسندي ۽ تصوراتي رجحانن ۾ آرام سان لکيو. نسيم کرل پڻ نج حقيقت پسندي جي لاڙي سان سنڌي ڪهاڻيءَ جي جھولي ڀري. جڳ مشهور ليکڪن، سمرسيٽ ماھام ۽ او هينري تمام عزت جي نگاه سان ڏسندا هئا ۽ برملا چوندا هئا ته؛ ”مختصر ڪهاڻين ۾موپاسان پيءُ ڏاڏي جي حيثيت رکي ٿو.“ سندس ڪهاڻين جا پلاٽ او هينري ۽ سمرسيٽ ماڊل طور ڪم آڻيندا هئا. اڄ سنڌ جا ڪيترا ئي نوجوان نسيم جي ڪهاڻي ٽيڪنڪ ۽ پلاٽ کان متاثر آهن ۽ ان جو اثر انهن جي ڪهاڻين ۾ نظر اچي ٿو. موپاسان مختصر ڪهاڻيءَ ۾حقيقت نگاريءَ واري لاڙي جو بنياد وجھندڙ آهي. اتي نسيم کرل پڻ سنڌي ڪهاڻيءَ کي حقيقت نگاريءَ واري عنصر جو عروج ڏنو، جنهن سان ڪهاڻي زندگيءَ سان رلمل ٿي ڳنڍجي پئي. هي ٻئي ليکڪ، ادبي تخليق جي معاوضي جا سختيءَ سان قائل هئا. موپاسان جو ته ادب ئي معاشي ذريعو هو هن ۳۰۰ ڪهاڻيون ۶ ناول، هڪ شعري مجموعي کان سواءِ ۳ سفرناما پڻ لکيائين جيڪي هن پنهنجي ٻيڙي بيل امي (جيڪو نالو هن بعد ۾ پنهنجي جڳ مشهور ناول تي رکيو) تي چڙهي الجزائر، اٽلي، انگلينڊ ۽ سسلي جو سفر ڪري لکيا. نسيم کرل جيئن ته معاشي طور سگهاري فيملي سان جڙيل هو، تنهنڪري پنهنجي ٻني ٻاري جي سنڀال ۾ مصروف رهيو. باقي ادبي تخليق جي معاوضي لاءِ، طارق اشرف سان ۽ تاج بلوچ سان جھيڙا عام هوندا هئا. هڪ ڀيري طارق اشرف کان زبردستي ۵۰ رپيا ڪهاڻيءَ جا وٺي ڏئي ٿو. نسيم کرل جي ڪهاڻين جا پڻ ڪيترا ئي ايڊيشن شايع ٿيندا رهن ٿا. نسيم، مضمون لکيا جن جي مٺي ٻوليءَ جا اڄ به ڳڻ ڳايا وڃن ٿا. هن هڪ ناول به لکڻ شروع ڪيو، جنهن جو هڪ باب پڻ شايع ٿيو، جيڪو سندس اڻ مدائتي موت سبب اڌ ۾ رهجي ويو. ڪالم پڻ لکيا، جيڪي پنهنجي انداز ۾ نرالا هئا. هن جي ڪهاڻين جو تعداد جيتوڻيڪ ايترو ڪو نه آهي جيترو هن جي آئيڊل موپاسان جو آهي، پر ڪجهه ٻيون شيون جيڪي هنن ٻنهي ۾ مشترڪ آهن سي ته هي مهان ڪهاڻيڪار غير طبعي موت مرن ٿا. نسيم کي قتل ڪيو وڃي ٿو ۽ موپاسان چريائپ جي دوري سبب، پنهنجو ڳلو ڪپي وجھي ٿو، جنهن جي ۶ مهينن اندر هو مري وڃي ٿو. ڪهاڻيءَ ۾ حقيقت نگاريءَ جي لاڙي کان، نسيم کرل موپاسان وٽان ايئن ئي متاثر هو جيئن او هينري ۽ سمرسيٽ ھيا، جيڪي پڻ جڳ مشهور ڪهاڻيڪار ليکيا وڃن ٿا. نسيم به انهن جيان موپاسان جي شاگردي قبول ڪري ٿو ۽ پنهنجي ڪهاڻيءَ ۾ زماني حقيقتن جا رنگ ڀري ٿو ماڻهن کي افسانوي حياتي مان ڪڍي سچي ۽ همت ڀري زندگي جيئڻ جا درس ڏئي ٿو.

نسيم جي نظر ۾؛ ”ادب انسان جي زندگيءَ جي نمائندگي ڪري ٿو. سياست معاشري ۽ انهيءَ ۾ رهندڙ فردن جي حڪومت هلائڻ چئجي ٿو. انساني زندگيءَ ۾ ٿيندڙ حادثا، واقعا يا ٻيون ڳالهيون، تن لاءِ ڪهاڻي وڌيڪ مناسب آهي. باقي ڪهاڻيءَ ۾ سياست مناسب ڪانهي. سياست لاءِ الڳ پليٽ فارم آهن، انهيءَ لاءِ جلسا ڪري سگھجن ٿا، تقريرون ڪري سگھجن ٿيون، پر ڪهاڻي يا شعر لاءِ سياست مناسب نٿي لڳي.“ انهيءَ سبب، نسيم جي ڪهاڻين ۾ نعري بازيءَ وارو عنصر بنهه نه ٿو ملي. هن وٽ جيڪو به تعميري مقصد پوشيده هجي ٿو، سو ڪهاڻين جي ڪردارن کان عملي طور تي ڪرايو ڇڏي ۽ انهن کي منطقي سزا جزا پڻ ڏياري ٿو وٺي. هو چوي ٿو ته؛ ”ادب ۾ نعري بازي سان وقتي تاثر ته قائم ڪري سگھجي ٿو پر فرد ۾ دائمي تبديلي تڏهن ايندي جڏهن هن وٽ شين جا حقيقي روپ نروار ڪيا ويندا. هو ادب ۾ حقيقت نگاري جو قائل هو. تنهنڪري نسيم کرل جون ڪهاڻيون سنڌي سماج جو نج عڪس پيش ڪن ٿيون. سندس ڪهاڻيون، داخلي ناسور نه بلڪ خارجي ناسور بڻجي پيش ٿين ٿيون. جن تي پردھ پوشي ڪرڻ نسيم سڀ کان وڏو ادبي گناهه سمجھي ٿو. زماني جي اهڙن مڪروھ روين کي نسيم وڏيءَ بيباڪيءَ سان سگھاري ٻوليءَ سان اگھاڙو ڪيو آهي. نسيم جي هڪ وڏي خوبي، جيڪا کيس سنڌ جي مڙني ڪهاڻيڪارن کان ممتاز ڪري ٿي سا آهي، پختو مشاهدو ـــ هونئن ته سنڌ جي گھڻي ڀاڱي سمورن ئي ڪهاڻيڪارن سنڌ جي ڳوٺاڻي توڙي شهري حياتيءَ ۽ سماج جا عڪس پنهنجين ڪهاڻين ۾ پيش ڪيا آهن پر اهي ڪهاڻيڪار ٻوليءَ جي حوالي سان ڪسا ٿي پوندا آهن. جيڪي ڪهاڻيڪار ڳوٺن سان وابسته هجن ٿا، سي ڳوٺاڻي ماحول جون ڪهاڻيون ته پختي انداز ۾ لکن ٿا، پر شهري ماحول وارين ڪهاڻين ۾ افسانويت جو شڪار ٿي وڃن ٿا. ساڳئي وقت، شهري سماج سان وابسته ڪهاڻيڪار ڳوٺاڻي حياتيءَ جا عڪس پيش ڪندي، ٻوليءَ ۾ ڇسا ٿي پون ٿا. نسيم هڪ واحد ڪهاڻيڪار آهي، جنهن جون ڪهاڻيون، پوءِ اهي ڳوٺاڻي سماج جون عڪاس هجن يا شهري ماحول جو پيش خيمو هجن، ٻنهي ۾ پنهنجي ماحول جي خوشبوءِ پري کان پڌري. ان کان سواءِ نسيم جيڪڏهن سنڌ جي مختلف ڪلاس جي مسئلن تي لکيو آهي ته اتي به خوب لکيو آهي. مٿئين طبقي جا مسئلا ۽ انهن ڪردارن جي نفسيات جو ماهر پارکو نظر اچي ٿو ۽ اهڙين ڪهاڻين ۾ نسيم ڪٿي به اوپرو محسوس نه پيو ٿي.

جڳ مشهور ڪهاڻيڪار ناول-نگار آغا سليم جن لکن ٿا ته؛ ”نسيم، زندگيءَ جي ٻاهرئين رخ ۽ انسان جي ٻاهرئين تَههَ يعني هڏائين پڃري تي چڙهيل کَلَ جو ليکڪ آهي. زندگيءَ جو ظاهري روپ جيئن هن کي نظر اچي ٿو. تيئَن هو ان کي چٽي ٿو ڇڏي. هو زندگيءَ کي انٽرپريٽ نه ٿو ڪري، ڪو خواب، ڪو آدرش، آئيندي جي ڪا آس نه ٿو ڏي. ساڳيءَ طرح هو ڪردارن جي اندر ليئو پائي هنن جي اندر جو ايذاءُ نٿو ڏيکاري، پر سندن خارجي عمل ٿو پيش ڪري. اهو عيب نه آهي، پر انداز آهي ۽ ان انداز جي سڀني ليکڪن کان نسيم وڏو ۽ سٺو ليکڪ آهي.“

آغا سليم جي راءِ عجيب غريب لفظن جي ڄار ۾ ڦاسي رهجي وئي آهي. جنهن جي امداد حسيني پڻ پوئواري ڪئي آهي. هن راءِ تي سوچجي ته پوءِ ماڻهن جون عادتون، ماڻهن جو درد، عشق، بک، ايمانداري، بي ايماني، لالچ، هوڏ، ڪاوڙ، انا، اجايو ڀرم اهي شيون نيٺ ڪيئن انسان جو ٻاهر آهن. اهي سڀ شيون جيتوڻيڪ انسان جي اندر جي ڪيمياگريءَ جي انت جو نتيجو ئي ته آهن. ماڻهن جون مڪاريون جنهن بي باڪيءَ سان نسيم اگھاڙيون ڪيون آهن، سي ٻئي ڪنهن اهڙي انداز ۾ ڪٿي ڪيون آهن.؟؟ نسيم پنهنجي ڪردارن جي ظاهر ۽ باطن کي جنهن سگھه سان ظاهر ڪيو آهي، جو سندس ڪردار پنهنجي منطقي ۽ فطري انجام کان بچي نه ٿا سگهن. نسيم جون ڪهاڻيون انسان جي اندر جون بيمثل عڪاسي ڪن ٿيون، جيڪو هن کان اڳ سنڌي ڪهاڻي ۾ اڻ لڀ آهي.

 

Naseem Kharal is the writer of realism trend

Hubdar Jageerani

Sindhi language is linked to the beginnings of civilization of Mohenjo-Daro. And Sindhi poetic prose, on the eve of the evidence, the Kalhora regime. But I want to mention that today. Is the Sindhi person, the art of the story? Which is also called akhani, afsana. But it is the name at the appropriate story. Aesop writes in the beginning of the story in world. But the story started here, in the first decade of the twentieth century. This story was sitting inside wearing a mysterious magical world. Sindhi was neither the environment nor the characters of these stories had no local identity, Sindhi language of proverbs and stories that did not smell. In such stories, the pain of Sindh had no voice, said such stories were not compatible with the human world. Just heavenly walk and was confident of escaping from every disaster.

A person with a story to study, satisfaction is blind and dead spirit can thrive. As a result, society helpless, helpless and dependent on others, the crowd is created. Sindhi short story a myth in 1932, redeemed from his foot. When Amar Lal Hingurany story, “Ado Abdul Rehman” gave journal is published in Sindhu, Bolchand Rajpal which was published in Shikarpur, in his editorship in the story, the characters and brought Sindhi environment. Due to which, the story was mixed, with society and Sindhi people. The story “Ado Abdul Rehman”, which is called the modern Sindhi's first story. Build a modern story, Qadri Ayaz, Jamal Abro and Ghulam Rabbani include agru stories. Sindhi story of the creative efforts of eternal life. Literary writers mention their names are written in words of praise. But Sindhi is written the story of Imam of the story, which is Naseem kharral. Yes. Of course, the stories of which are considered masterpieces in Sindhi literature. Each story of the artistic and intellectual credibility in international literature can offer.

This prominent Sindhi language fiction writer, was born in a mud village Kharal Abad. Which is located in Khairpur. Naseem Kharal was the eldest son of Abdul Karim Kharal. You have 5 brothers and 2 sisters. You were born in 29 June 1939, He attended school in his village in 1944. In 1948 he finished, a prestigious high school in Khairpur proud of your secondary education. After which he studied for colleges in 1955 at Karachi Sindh Muslim colleges. From where he graduated in 1969. That same year, a dramatic accredited to marry her cousin and his father died an hour later. And then the story of the martyr Sindhi Naseem Kharal take the whole family on the strong shoulders arose. Well they perform properly. At the same time, he passed the LLB exam and thus completed your formal education. The teachers who, Sindhi story writer Naseem Kharal mental realism nurtured. The village teachers were Mr. Raza Muhammad Sheikh and had Hazoor Bux Khuhro. In high school, when the teacher Naz Haji Mohammad Haddad (who recently died, and wrote a book about the Hajj) Mr. Rasul Bakhsh Maheysar (who given rise to the Naz schools) from the cognitive benefits.

Naseem Kharal was an active writer. He remained active in the gathering of Sindhi Adbi Sangat Khairpur, accompaniment literary stories were read literary events. And he was the core member of the sachal yadgar comity.

Ties of friendship with Tanveer Abbasi, thanks to Hadi Bakhsh Lark became very reason he was loyal. When you leave the district was under DPR. Then a few days in Hyderabad, Sindh's famous story writers are Mehtab Mehboob’s home as a guest.

Mehtab Mehboob’s husband, was his old friend. Living there was like a member of their household. Naseem Kharal global personality, which also these writers wrote the sketch, and stand in awe of the giant and the speakers who wrote the influential. But Mehtab Mehboob, in her article “Jeea Jharooka” wrote that Naseem Kharal inside the man is innocent.

Naseem Kharal the Sindh writer of this early period, it was understood that He is a woman. Like many writers, Noor-ul-Huda Shah men think. So when Naseem Kharal wrote a funny story on the short story writers of Sindh in the literary journal Rooh Rehan. The writer of this giant of Sindh, a man was introduced as a world literature. Otherwise story writer Abdul Qadir Junejo also had a dream wedding with Naseem. Well Naseem Kharal, editor of the literary magazine Sohni, Tariq Ashraf was close friends. But the writer of Sindh, Taj Baloch, Ghulam Nabi Mughal, Shamsher ul Hydri, Hameed Sindhi۔ and his pledge, active writers, especially writers of prose had a good relationship. But when Mehtab Mehboob, creative writers in Hyderabad had become demoralized. Naseem Kharal tujysy coming soon, a literary stagnation was broken.

Due to his uncle Abdul Kharal, Sindhi literature eminent personality with Hassam al-Din Shah Rashidi, relations were established. Pir Hussam din Rashdi was his uncle's old friend. The literary relationship fired his literary passion. Ali Mohammad Shah Mohammad’s son, Hussain Shah Rashidi were classmates and friends. when they were taking, Pir Hassam-u-din for the operation to the operation theater. Then the giant size Naseem Kharal was crying like children. When the operation was successful, then the Imam of Sindhi short story writer was finished to cry.

Sohiny Naseem Kharal edition of the journal, Sarfraz Rajar are saddened writes,

He also could not stand, he shook hands with me sitting. @ Sohni journal office. Finally he writes Naseem Kharal is morally weak.

 

 

نسيم کرل

سنڌ جي وڏيري ڪلاس جو پھريون ليکڪ

نصير اعجاز

مرحوم طارق اشرف اُڻويھه سئو چوھتر ۾ جڏھن سُھڻي رسالي جو خاص نسيم کرل نمبر ڇاپيو ته اُن ۾ مٿس لکندڙ اڪثر اديبن کيس وڏيري جي لفظ سان ياد ڪيو. عبدالقادر جوڻيجي کيس “وڏيرو نسيم کرل” ڪوٺيو، ڊاڪٽر نجم عباسيءَ جي ليک جو عنوان ھو “وڏيرو، وڏيري جي نظر ۾”، پير حسام الدين راشدي، جنھن جي پنھنجي زمينداري به ھئي، تنھن نسيم کرل جي والد ۽ چاچي سان ويجھن دوستاڻن لاڳاپن جي حوالي سان لکيو. جڏھن ته مرحوم تنوير عباسيءَ نسيم کرل کي “وڏيري ڪلاس جوپھريون ليکڪ” ھئڻ جو خطاب ڏنو. نسيم کرل وڏيرو ھو، کيس زمينداري ته ورثي ۾ مليل ھئي پر ادب به سندس ميراث ھو جو سندس والد حاجي عبدالڪريم کرل به شاعر ھو ته چاچو عبدالرحيم ادب ۽ صحافت سان واڳيل رھڻ کانپوءِ خيرپور رياست جو سرڪاري وڪيل ۽ پوءِ اُتان جي ھاءِڪورٽ جو چيف جسٽس ٿيو. بس فرق رُڳو اھو ھيو ته نسيم کرل بي اي، ايل ايل بي ڪرڻ کانپوءِ ڪا نوڪري يا وڪالت ڪرڻ بدران زمينداري سنڀالي جو کيس  نوڪريءَ جي گھرج به ڪانه ھئي ۽ ٻيو ته پيءُ جي وڏي پُٽ ھئڻ سبب اُن جي وفات تي زمينداري سنڀالڻ جي ذميداري به مٿس ھئي.

اُڻٽيھين جُون اُڻويھه سئو اُڻيتاليھه تي جنم وٺندڙ نسيم کرل جي اندر جو اديب ڪاليج واري زماني کان جاڳيل ھوجڏھن اُڻويھه سئو اٺونجاھه ۽ اُڻھٺ ۾ سنڌ مسلم ڪاليج حيدرآباد ۾ ڪاليج مئگزين جي سنڌي سيڪشن جو ايڊيٽر ٿيو. ھو ڪاليج جي ڪلچرل ڪاميٽيءَ جو ميمبر به ھو ته اُڻويھه سئو پنجونجاھ ۾ خيرپور اسٽيٽ اسٽوڊنٽس يونين جو صدر به رھيو ۽ آل پاڪستان سطح تي مباحثن ۾ به حصو وٺندو رھيو. نسيم کرل اُڻويھه سئو اُڻھٺ ۾ گريجوئيشن ڪئي ۽ اُڻويھه سئو ٽيھتر ۾ ايل ايل بي ڪيائين پر ان وچ ۾ ھُو سنڌي ادبي سنگت خيرپور جو سيڪريٽري، ھفتيوار اخبار جاويد جو ايڊيٽر، خيرپور فٽبال ائسوسيئيشن جو صدر ۽ ٻين ڪيترين ئي تنظيمن جو ميمبر به رھيو.

سنڌ جا ڪيترائي اديب جيستائين نسيم کرل سان ڪونه مليا ھئا، تيستائين سندس ڪھاڻيون پڙھي کيس ڇوڪري سمجھندا رھيا، پر جڏھن ساڻس مليا ته مٿس “ ٿُلھو۽ بيڊولو” جھڙن لفظن سان تبصرا ڪرڻ لڳا. پر ان ٿُلھي ۽ بيڊولي شخص اندر ھڪ اھڙو فنڪار لڪل ھو جنھن نه رُڳو نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد ۾ پڙھڻ دوران آرٽسٽ گروپ جي سرگرمين ۾ حصو ورتو پر سموري زندگي ادب ۾ فنڪاريءَ جا جوھر ڏيکاريندو رھيو.

نسيم کرل اُڻويھه سئو ڇاونجاھه جي نومبر کان ڪھاڻيون لکڻ جي شروعات ڪئي جڏھن سندس پھرين ترجمو ڪيل ڪھاڻي “مھمان” نئين زندگي رسالي ۾ ڇپي. ھن ڪل ڇٽيھه ڪھاڻيون لکيون جن مان ڪجھه ترجمو ٿيل ڪھاڻين سميت اُڻويھه ڪھاڻيون نئين زندگي رسالي ۾، ٽي ڪھاڻيون روح رھاڻ رسالي ۾، ٻه ڪھاڻيون ٽماھي مھراڻ رسالي ۾، ٻه ڪھاڻيون ماھوار رسالي سوجھرو ۾ ۽ ڏھه ڪھاڻيون سُھڻي رسالي ۾ ڇپيون. سندس ڪجھه مشھور ڪھاڻيون سُھڻي رسالي ۾ ٻيھر به شائع ڪيون ويون ھيون. ڪھاڻين کانسواءِ نسيم کرل ھڪ خاڪو، ھڪ ڪالم ۽ اٺ مضمون به لکيا جيڪي ڪاليج جي مئگزين، نئين زندگي رسالي، سُھڻي، روح رھاڻ ۽ ھفتيوار اخبار جاويد ۾ ڇپيا. سندس ڪھاڻين جا مجموعا “شبنم شبنم، ڪنول ڪنول” ۽ “اکيون آرسيون” به سٺ واري ڏھاڪي ۾ ڇپيا.

وڏيرو ھجڻ جي باوجود نسيم کرل وڏيرن جي ڪرتوتن تي به لکيو. سندس انھيءَ خاصيت کي ڏسي نجم عباسيءَ “وڏيرو، وڏيري جي نظر ۾” مضمون لکيو. زماني جي گردش، گٽس، ڪچو رنگ ۽ اھڙين ٻين ڪھاڻين ۾ نسيم کرل وڏيرن جي ھڪٻئي سان ريس ۾ تباھي، عياشيءَ جي چڪر ۾ غير سنڌي ڇوڪرين سان پرڻجڻ ۽ تباھه ٿيڻ، ڪامورن جي چاپلوسي ڪرڻ ۽ اھڙن ٻين موضوعن تي لکيو پر ساڳئي وقت زرعي زمينن لاءِ پاڻيءَ جي مسئلي تي پنجابي ڪامورن ھٿان سنڌي وڏيري جي خواري ۽ نتيجي ۾ لاھور جي ھوٽل ۾ پيرسن پنجابي طوائف سان رات گذاري پنھنجي دل کي تسلي ڏيڻ جي موضوع تي ڪھاڻي “آٿت” لکي ڄڻ ته وڏيرن جي دل جي ڳالھه ڪري ورتي. نسيم کرل جون کوڙ ڪھاڻيون مشھور ٿيون پر ٻن ڪھاڻين “ڪافر” ۽ “چوٽيھون در” جا حوالا اڄ به ڏنا وڃن ٿا. ڪھاڻي “ڪافر” ھڪ اوڏ تي لکيل آھي، جيڪوزال سميت مسلمان ٿئي ٿو ۽ سندس نالوسيتل مان مٽائي عبدالله رکيو وڃي ٿو. سندس اوڏ برادري سخت ڪاوڙيل اٿس پر ڳوٺ جو مُلان ۽ ٻيا جماعتي ڏاڍا خوش آھن. اھا خوشي گھڻا ڏينھن ڪانه ھلي سگھي جو سندن ذھنيت جلد ظاھر ٿي وئي ۽ ھُو عبدالله مان وري سيتل ٿي پنھنجي برادريءَ ۾ واپس ھليو ويوجڏھن اوڏ برادريءَ جي مُکيءَ جي سوال ڪرڻ تي ڳوٺ جو چڱو مڙس چوي ٿو ته عبدالله (سيتل) مري پيو ته سندس بيواهه سان ھو شادي ڪندا، پر عبدالله جي زال مرڻ تي کيس سڱ ڏيڻ جي سوال تي ھُو تپي باھه ٿي وڃي ٿوڄڻ ڪنھن سندس غيرت کي للڪاريو ھجي. اھو ردعمل ڏسي عبدالله نمازون ڇڏي ڏاڙھي ڪُوڙائي وري سيتل ٿي وڃي ٿو. ڪھاڻي ڳوٺ جي مُلان جي ان ڊائلاگ تي ختم ٿئي ٿي ته: ڪافر نيٺ ڪافر آ.

“چوٽيھون در” ڪھاڻي پوليس جي روايتي حرامپائين بابت نسيم کرل جي مشاھدن جو اظھار آھي. ھيءَ ڪھاڻي ھڪ لاش جي حوالي سان آھي جيڪو لُڙھندو اچي بئراج جي چوٽيھين در ۾ اٽڪي ٿو ۽ بئراج جي ٻنھي پاسن واري پوليس ان ڳالھه تي اٽڪي پوي ٿي ته چوٽيھون در سندن حد ۾ نٿو اچي تنھنڪري اھو ڪيس سندن ذميواري ناھي.

نسيم کرل سنڌ جي ڪچي واري علائقي جو ھجڻ ڪري ٺيٺ سنڌي لفظ  ۽ مُحاورا نه رُڳو ڄاڻندو ھو پر پنھنجي ڪھاڻين ۾ انھن جو استعمال به ڪندو ھو. رسول بخش پليجي سندس ان خاصيت کي ساراھيندي سُھڻي رسالي ۾ لکيو:  “عوام روزمره جي گفتگوءَ ۾ جيڪا ٻولي ڪتب آڻي ٿو، اھائي ٻولي اصل ھوندي آھي. اھو ئي ڪنھن قوم جو قيمتي ورثو آھي، خاص ڪري انھن قومن جو جن جي اڪثريت اڻ پڙھيل آھي ۽ جن جي ڳالھايل ٻولي اڃا لکجڻ مس شروع ٿي آھي. سنڌي ٻوليءَ جا نوي سيڪڙو مُحاورا اڃا اڻ لکيل آھن. اھي مُحاورا ھزارين سالن جي قومي تخليق آھن ۽ صدين کانپوءِ گھڙجي سنوارجي معنيٰ ۽ مطلب سان سينگارجي چُڪا آھن پر اسان اديبن جي وڏي اڪثريت انھن کان قطعي ناواقف آھي. نسيم کرل انھن آڱرين تي ڳڻجڻ جھڙن اديبن مان ھڪ آھي جيڪي سنڌي عوام جي محاورن جا ڪجھه نه ڪجھه واقف آھن ۽ ان کي ادب ۾ استعمال ڪري ڄاڻن. نسيم نه رُڳو ڪافي سنڌي مُحاورا ڄاڻي ۽ استعمال ڪري ٿو پر پنھنجي ڪھاڻين ۾ انھن کي بنيادي حيثيت ڏئي ٿو، ثانوي نه، جيئن ٻيا ڪن ٿا.”

وڏيرو ھئڻ باوجود نسيم کرل وٽ ادب بابت ھڪ واضح سوچ ھئي جيڪا کيس قدامت پسند ۽ تنگ نظر يا روايتي وڏيرن جي طبقي مان کڻي روشن خيال قوتن جي صف ۾ آڻي بيھاري ٿي. سُھڻي رسالي ۾ ڇپيل سندس انٽرويوءَ ۾ ھُو چوي ٿو: “ادب انسان جي زندگيءَ جي عڪاسي ڪري ٿو جڏھن ته سياست معاشري ۽ انھيءَ ۾ رھندڙ فردن جي حڪومت ھلائڻ کي چئجي. انساني زندگيءَ ۾ ٿيندڙ واقعا، حادثا يا ٻين ڳالھين لاءِ ڪھاڻي وڌيڪ مناسب آھي. ڪھاڻيءَ ۾ سياست مناسب ناھي. سياست لاءِ الڳ پليٽفارم آھي.” سندس اھو به چوڻ ھو ته اديب کي ان رسالي لاءِ لکڻ گھرجي جنھن جي نظرئي سان ماڻھو متفق ھجي. طارق اشرف جي ھڪ سوال تي نسيم کرل چيو: “جيڪو ماڻھو گھڻو لکي ٿو، پئسي لاءِ لکي ٿو، ان جو ڪو نظريو نٿو رھي.”

امير حمزي جھڙن پُراڻن قصن کي ھُو ادب براءِ ادب سڏي ٿو ڇو ته اُھي فرضي قصا ھئا جن جو مقصد تفريح يا چسڪو وٺڻ ھو. “ادب براءِ زندگي موجودھه ادب آھي، جنھن ۾ انسان جي زندگيءَ جي باري ۾ لکيو وڃي ٿو،” ھُو چوي ٿو. نسيم کرل سنڌي ڪھاڻين کي ادب براءِ زندگي سڏي ٿو ڇو ته ان ۾ سنڌ جي عوام جي زندگيءَ ۾ روزانو ٿيندڙ واقعن ۽ حادثن کي پيش ڪيو وڃي ٿو. سندس ڪھاڻين جا پلاٽ به فرضي نه بلڪه حقيقي واقعن تي ٻڌل ھوندا ھئا، جيئن ڪھاڻي چوٽيھون در سکر بئراج جي ڪنھن در ۾ ڦاٿل لاش جي واقعي تي لکيل ھئي.

نسيم کرل سان منھنجون ڪجھه ملاقاتون ھيون ۽ اھي سڀ حيدرآباد جي کوکر پاڙي ۾ مرحوم طارق اشرف جي سُھڻي رسالي جي آفيس ۾ ئي ٿيون ھيون.  اھو اُڻويھه سئو ستر واري ڏھاڪي جو اوائلي دور ھو. نسيم کرل ناليوارو ڪھاڻيڪار ھو ۽ ادب جي دنيا ۾ اڃا مون پير ئي مس پاتو ھو. وڏو ڪڙانگ مُڙس پري کان ئي ڏسڻ ۾ وڏيرو لڳندو ھو. تعارف کانسواءِ ڪير به نه چئي سگھندو ته ھُو ڪو اديب آھي. تعلقي گمبٽ جي ڳوٺ کرل مان حيدرآباد يا ڪراچيءَ ايندي ويندي طارق اشرف جي ننڍڙي ڪوٺيءَ جھڙي آفيس ۾ اچي ڪجھه دير ڊاڙو ٺڪاءُ ھڻڻ سندس معمول ھو. ڪوٺيءَ ٻاھران جيپ اچي بيھي ته سمجھي وڃبو ھو ته نسيم کرل پھچي ويو آھي. سدائين کل ڀوڳ ڪرڻ ۽ ٽھڪن ڏيڻ وارو شخص ھو. ساڻس ٻه ملاقاتون مونکي اڄ تائين ياد آھن. ھڪ ڀيري ھو گرفتاريءَ کان بچڻ لاءِ ڳوٺان ڀڄي آيو ھو. طارق اشرف کي ٻڌايائين ته پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل نه ٿيڻ تي سندس خلاف ڊفينس آف پاڪستان رُولس (ڊي پي آر) تحت گرفتاريءَ جا وارنٽ جاري ڪيا ويا آھن تنھنڪري ھو روپوش ٿيڻ آيو آھي. ھُو اھو قصو به ايئن ٻڌائي رھيو ھو ڄڻ ڪو لطيفو ٻڌائيندو ھجي. سندس منھن تي ڪا پريشاني ڪانه ھئي.

ٻي يادگار ملاقات به ڏاڍي دلچسپ ھئي. طارق اشرف جي ننڍڙي ڪوٺيءَ واري آفيس ۾ ھڪ سادو ۽ پُراڻو صوفا پيل ھوندو ھو جنھن جا اسپرنگ به ٻاھر نڪتا بيٺا ھوندا ھئا. صوفا جي سائيز به ايتري ھئي جو مشڪل سان ٻه سنھا ماڻھو ويھي سگھن. نسيم کرل جھڙو ماڻھو ويھي ته ٻئي کي اُٿي بيھڻو پوي. ھڪ ڏينھن نسيم کرل اچي لٿو ۽ صوفا تي ويھندي ئي سُک جو ڊگھو ساھه کڻي چيائين: “ھن صوفا تي ويھندي ئي سُڪون ملي ويو.” طارق کي ٻُڌايائين: “منھنجي زال پڪنڪ جو پروگرام ٺاھيو ھو. پُڇيومانس ته پڪنڪ لاءِ ڪاٿي ھلبو. چيائين ته ڪوٽڏيجي واري قلعي ھلنداسين ۽ پوءِ ريسٽ ھائوس ۾ ويھبو. مون پُڇيومانس اُتي ڇا ھوندو؟ وراڻيائين ته ويھڻ لاءِ صوفا سيٽ ۽ ٻيون سھولتون. مون وري پُڇيو ته ڇا اُتي پُراڻا ڇڳل صوفا ھوندا جن جا اسپرنگ به نڪتل ھجن؟ حيران ٿي چيائين ته نه. مون ٺپ انڪار ڪندي چيوته پوءِ ھرگز نه ھلندس ڇو ته جيستائين مونکي ڦاٽل صوفا جا ٻاھر نڪتل اسپرنگ ھيٺان نه لڳندا، ايستائين مزو نه ايندو، ۽ اھي اسپرنگ رُڳو طارق اشرف جي صوفا ۾ ئي آھن، تنھنڪري مان حيدرآباد ويندس. ايئن زال جي پروگرام کي رد ڪري مان ھتي آيو آھيان ۽ ھتي ويھڻ شرط سُڪون ملي ويو آھي.” سندس ان ڳالھه تي اسان ڪافي دير ٽھڪ ڏيندا رھياسين.

نسيم کرل جي گھرواري سندس سڳي سئوٽ ھئي جو ھُو پنھنجي چاچي چيف جسٽس عبدالرحيم وٽان پرڻيو ھو. کيس ڇھه ٻار ھئا جن ۾ پنج نياڻيون ۽ ھڪ پُٽ فيصل داراشڪوھه آھن. سندس وڏي نياڻي فريال نريمان سُھڻي رسالي ۾ لکي ٿي: “بابا جي طبيعت نرالي آھي. ٻين پيئرن وانگر نه گھڻي ٽھه ٽھه ڪري نه وري دڙڪا ڏئي. ھُو اسانجي ھر خواھش کي پاڻ سمجھي ويندو آھي ۽ انھن کي پورو ڪندو آھي. اسان سڀ ساڻس پيار ڪندا آھيون پر بابا وڌيڪ پيارو آھي راڄ جي ماڻھن کي، جيڪي سندس وچ ۾ پوڻ جي ڪري وڏي ۾ وڏا جھيڙا وساري کير کنڊ ٿي ويندا آھن.”

نسيم کرل جي سادي طبيعت بابت ھُوءَ لکي ٿي: “بابا جي ڄاڻ سڃاڻ وڏن ماڻھن سان به آھي، پر سندس دوستي سادن سُودن اديبن سان ئي آھي ۽ ھُو انھن سان ئي وڌيڪ اُٿندو ويھندو آھي. ھُو جڏھن به خيرپور ايندا آھن ته بابا انھن کي ڏسي ايئن خوش ٿيندو آھي جيئن گھر ۾ ڪنھن پاڻ کان وڏي حيثيت جي ماڻھوءَ کي ڏسي خوشي ٿئي.”

ڪتابن سان چاھه بابت سندس نياڻي ٻُڌائي ٿي: “ڪراچي يا لاھور مان موٽندي بابا جون بئگون ڪتابن سان ڀريل ھونديون ھيون. اسان لاءِ به سُٺا ڪتاب وٺي ايندو ھو. رات جو ڪيترو به دير سان موٽي پر ٻه ڪلاڪ ضرور پڙھندو ھو.” ھُو ٻين کي ڪتابن ڏيڻ جو ڪنجُوس ھو ۽ جيڪڏھن ڪنھن کي ڪتاب ڏيڻو پئجي ويس ته مُوڊ خراب ٿي ويندو ھئس.

نسيم کرل جي نفاست ۽ ذوق جو ھر ماڻھو قائل ھو. فريال لکي ٿي ته ڪنھن به شھر ۾ ويندو ته ڪراڪريءَ جا دُڪان ضرور گھمندو ۽ بھترين ڪراڪري خريد ڪندو. سندس دوستن به اھا ڳالھه نوٽ ڪئي ته ھُو چانھه به انتھائي خوبصورت ۽ نفيس ڪوپن ۾ پيئندو ھو.

اھڙي خوبصورت طبيعت جي انسان کي پنجٽيھه ورھيه اڳ ڪن دشمنن چوڏھين جولاءِ اُڻويھه سئو اٺھتر جي رات اُن وقت قتل ڪري سنڌ کي ھڪ روشن خيال ليکڪ کان محروم ڪري ڇڏيو جڏھن ھُو پنھنجي ٻنين واري بنگلي تي سُتل ھو.

نسيم کرل جي لاڏاڻي کانپوءِ سندس باقي چئن ڀائرن فھيم احمد کرل، تسنيم احمد کرل، سليم احمد کرل ۽ نعيم احمد کرل مان ٻن ڄڻن سليم ۽ نعيم سان واسطو رھيو. سليم سان ته تمام گھڻي ويجھڙائپ ھئي جو ھُو ڪراچيءَ ۾ ميڊيڪل جو شاگرد ھو ۽ مرحوم نسيم کرل جي ورسيءَ تي اسان مضمونن ڇپرائڻ جو خاص انتظام ڪندا ھئاسين. سليم کرل جي شاگرديءَ واري زماني ۾ مان ھلالِ پاڪستان اخبار ۾ ھوندو ھئس. سليم اڳتي ھلي وڏو ڊاڪٽر ٿيو پر ڪراچيءَ ۾ گذريل سال قاتلن کيس به ڪونه بخشيو. مرحوم ڊاڪٽر سليم کرل ۾ به سندس وڏي ڀاءُ نسيم کرل جھڙيون خوبيون ھيون. وڏائي اصل ڪانه، چرچائي، يارن جو يار، دوستن سان محفلون مچائڻ وارو. نسيم کرل ۽ سليم کرل پنھنجي انھن گُڻن جي ڪري سدائين اسان جي دلين ۾ زندھه رھندا.

 

نسيم احمد کرل

سنڌ جو برک ڪھاڻيڪار

رپڙائي ممتاز ملاح

سنڌ سونهاريءَ جي ڪک مان ڪيترن ئي بزرگن، ولين،  عالمن، مفڪرن، ڏاھن، اڪابرن، مجاھدن، شاعرن، ڪھاڻيڪان ۽ ٻين ھستين جنم ورتو آھي، انهن منجھان سنڌ جو ناليوار ڪھاڻيڪار نسيم احمد کرل به ھڪ آھي، نسيم احمد کرل سنڌو درياءَ جي ڀر، ڪامن، سنگرن، ٻيرن ۽ پيروئن جي ڳوٺ عبدالڪريم کرل ۾ حاجي عبدالڪريم کرل جي گھر ۾ ۲۹ جون ۱۹۳۹ع ۾ جنم ورتو، نسيم احمد کرل ھڪ ارڏو ۽ برک ڪھاڻيڪار ھو.

ھن ڪھاڻين ۾ سنڌ جي ڳوٺن جي ڳوٺاڻن جي حقيقي ترجماني ۽ منظرڪشي ڪئي آھي، نسيم ڪھاڙيءَ کان ڪوڏر تائين، اجرڪ کان ٽوپيءَ تائين، وڏيري کان ڪمدار تائين، زميندار کان ھاريءَ تائين، ٻني کان ٻاريءَ تائين، ڍنڍ کان درياءَ تائين ۽ درياءَ جي ھن پار تائين لکيو آھي. ھو سنڌ جي چند ڪھاڻيڪارن سان گڏوگڏ سنڌ جي چند وڏن زميندارن ۽ وڏيرن مان به ھڪ ھو، ھن جي وڏيرڪيءَ ۾ وڏائي ۽ ٺٺ ھرگز نه ھو، ھن جي زمينداري پڻ شفاف ۽ ايمانداريءَ واري زمينداري ھئي، ھارين جي ڏک سک کي چٽيءَ ريت سمجھندو ھو، نسيم احمد کرل صاحب علائقي جا ننڍا توڙي وڏا فيصلا اٽل انصاف سان ڪرائيندو ھو، جھڙيءَ ريت سندس ننڍو ڀاءُ نعيم احمد کرل ھينئر نسيم کرل جي پيروي ڪندي، غريبن جو ھمدرد ۽ مسڪينن جو ھڏڏوکي آھي ۽ ھر ماڻھو کي مان ۽ مرتبو ڏيندو آھي، سنڌ جي مھان ڪھاڻيڪار نسيم احمد کرل جي لاءِ سنڌ جي وڏي نامياري ليکڪ عبدالقادر جوڻيجو چيو ته جھڙو مڙس پاڻ ڳرو آھي، اھڙيون ڳريون ڳريون سچائيءَ جي سخت ڀترن سان ڀريل ڪھاڻيون آھن. نسيم جتي قربت جو وڏو آھي، ڪھاڻيڪار به وڏو آھي، اتي زميندار به وڏو آھي، جيتوڻيڪ پاڻ پڙھيل ڪڙھيل، لکيل، گھميل، ٺھيل ٺھڪيل وڏيرو ھو. راڄن جا راڄ، ڪتابن جا ڪتاب اکين مان ڪڍيا اٿس، پر پنهنجي اندر ۾ ويٺل نج ڳوٺاڻي وڏيري کي نه لڪايو اٿس، جھڙو اندران آھي، تهڙو ٻاھران ڏيکاءُ ڏيندڙ آھي، ٻھ چيو ماڻھو نه آھي، پڙھيل مھذب ٽائيپ ماڻھن وانگر ڊپلوميسي ۽ ٻين اھڙن حرام پائين مان ڪو نه ڄاڻي، جن جي اندر ۾ ته لنڊيون پيون وٽ کائينديون، پر ٻاھران منهن تي اھڙو رُڪ ٻڌندا، ڄڻ سامين جا سڳا پٽ ھجن. سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ جيڪي به سٺي ۾ سٺيون ڪھاڻيون لکيون ويون آھن، انهن ۾ گھڻو حصو نسيم کرل جو آھي، آءُ ڀانيان ٿو ته ڪو به پارکو، ان ڳالهه کان انڪار ڪو نه ڪندو، ھي ھمراهه ٻين وانگر ھڪدم وڏو ٽپ ڏئي چوٽ تي ڪو نه چڙھيو آھي، پر وک وک ۾ ڏيئي، پنهنجي محنت لاڳيتي لوچ ٻوچ ۽ سوچ سان پنهنجيءَ موجودھ حيثيت تائين پھتو آھي، ھن جو فن رچيل، پڪل ۽ رسدار ۽ چوٽيءَ تي پھتل آھي، پال تڪڙجي پڪل نه آھي، پرمدي تي ڪڍيل آھي، سندس فن جي ڪا به ڪنڊ پاسو لانئون يا  گٿل ڪونهي، اڻت ۾ ھڪڙي ڳنڍ به ھيڏانهن ھوڏانهن ٿيل نه ھوندي، لاٽ، ڪردار، لفظن جي چون، مڪالما، جزئيات، مطلب ته ڪھاڻيءَ کي جن به لفظن جي ضرورت ھوندي  آھي، انهن مان ڪنهن جو به ھڪڙو حصو به وائڙو نه ھوندو، سندس ڪھاڻي بلڪل ھڪ اھڙي ايڪي وانگر آھي، جنهن مان زرو به ڪڍجي يا وڌائجي ته سڄي ڪھاڻي پرزا پرزا ٿي ويندي، جيئن سندس بدن ماس سان ڳتيل آھي، تيئن سندس ڪھاڻي فني وزن سان ڳتيل آھي، عبدالقادر جوڻيجو وڌيڪ چوي ٿو ته اردوءَ جي مشھور نقاد پروفيسر ممتاز حسن ڪنهن ھنڌ لکيو آھي ته سچ کي وڌائي، ان کي وڌيڪ روشنيون بخشي پيش ڪرڻ کي ڪلا چئبو آھي،ء درحقيقت ڪلا سچ جو تيز ۽ روشن روپ آھي. ڪھاڻيءَ ۾ سچي پچي زندگيءَ جي اٿاهه مان ڪوٽڪر کڻي فن ۾ ويڙھي پڙھندڙن اڳيان پيش ڪيو آھي ته جيئن پڙھندڙ ان مان ڪجهه رنگ جھٽي پنهنجي اندر جي رنگن ۾ ملائي ڇڏي، زندگي جيتري اندر آھي، اوتري ٻاھر به آھي ۽ نسيم کرل زندگيءَ جي نس نس ۽ پور پور کان واقف آھي، سندس نگاهه جا تيز ڪرڻا زندگيءَ جي سخت پٿر کي ٽڪي عجيب سچايون ڳولي لھندا آھن ۽ ھو انهن عجيب سچاين کي پوريءَ پوريءَ ايمانداريءَ ۽ رعب سان ڪھاڻيءَ ۾ پيش ڪندو آھي، سندس نگاهه سطحي نه آھي، جيڪا مٿان مٿان ترڪي وڃي پٽ تي ڪرندي آھي ۽ فقط مٿيون جرڪو جھٽي وٺندي آھي.

ولي رام ولڀ ڪنهن ھنڌ لکيو آھي ته آ انهيءَ ٻڏتر ۾ آھيان ته لکان ته ڇا لکان؟ ڀلا نسيم کرل اڳيان منهنجي ڪا حيثيت آھي؟ ڪٿي راجا ڀوڄ ۽ ڪٿي گنگو تيلي، ھن يغاني رائيٽر اڳيان منهنجي ڪا مجال آھي. سنڌي ادب جي باب ۾ جڏھن نسيم کرل پير ڌريو ھو، تڏھن ڪھاڻيءَ جي افق تي جمال ابڙو، شيخ حفيظ ۽ غلام رباني وارن جي جماعت ڇانيل ھئي، پر نسيم پنهنجي انفرادي اسٽائيل ڪري آغا سليم ۽ امر جليل سان گڏ انهن جي جاءِ ولاريو بيٺو آھي، نسيم کرل سنڌ جو ڄائو آھي، سندس ڪھاڻين مان سنڌ ڌرتي جي سڳند اچي ٿي، سنڌي ماڻھو ۽ ماحول، واقعا ۽ وارداتون پنهنجي فطري انگ ۽ رنگ سان پسجن ٿا، ھو پنهنجي ڪھاڻين ۾ زوال پذير سنڌي وڏيريڪي ذھنيت ۽ نئين اڀرندڙ ٽھيءَ جي سوچ جي تصوير ڏاڍي ذھانيت، فطري بيساختگي ۽ بي باڪي سان عڪس ٿو ڪري، ھن سنڌ جي وڏيري، سردار ڪاموري، مذھبي جنوني، ھارين، فرسٽينڊ جوانن، وڏي سوسائٽي جي فردن جي نفسيات کي جنهن ڍنگ سان پنهنجي ڪھاڻين ۾ پيش ڪيو آھي، انهيءَ جو مثال نٿو ملي، ولي رام ولڀ وڌيڪ لکي ٿو ته نسيم جي ڪھاڻين ۾ مون محسوس ڪيو آھي ته ھو پنهنجي ڪردارن کي جا ٻولي ڏي ٿو، اھا سندن ماحول سان ٺھڪندڙ ۽ فطري آھي، جا حقيقت ۾ ڳالھائي ويندي آھي، انهيءَ ڪري سندس ڪردار فطري ۽ ساڌارڻ لڳن ٿا. روشني پبليڪيشن جي نسيم کرل جون ڪھاڻيون ڪتاب ۾ نجم عباسي به نسيم کرل جي باري ۾ لکي ٿو ته؛ سائين طارق اشرف مون کي سنڌيءَ جي برک ليکڪن سان پئي ملايو آھي. ڊسمبر ۱۹۷۳ع جي ھڪ سرد ڏينهن تي ھن سان گڏجي سائين نسيم احمد کرل سان ملڻ نڪتس. مون کي نسيم جي ذات سان لفظ ’وڏو‘ جي گھاٽي نسبت نظر آئي. ھو شھر جي وڏي ھوٽل ۾ رھيل ھو. طارق اشرف ڏيٺ ويٺ ڪرائيندو، اھو ٻڌايو ته نسيم تمام وڏو زميندار آھي ۽ اھا خبر مون کي به ھئي ته ھو ھڪ وڏو ڪھاڻيڪار آھي. جڏھن ھن جي باري ۾ ليک لکڻ جو خيال ٿيو تڏھن سوچيم ته ھن جي ڪھاڻين ۾ آيل وڏن ماڻھن جي ڪردارن جي چڪاس ڪريان. ٻين لفظن ۾ اھو ڏسڻ جو ارادو ڪيو ته ھن وڏن سياستدانن وڏن ڪامورن، وڏن سرمائيدارن ۽ وڏن زميندارن بابت ڪھڙا ويچار ڪيا آھن ۽ انهن تي ڪھڙي ٽيڪا ٽپڻي ڪئي آھي؟ ان خيال کان ھن جي ڪھاڻين جي ٻنهي ڪتابن جو نئين سر اڀياس ڪيم. اھڙي ڪا ڪھاڻي ڪا نه ھئي، جنهن جو خاص ڪردار وڏو سياستدان ھجي.

دوست ڪھائي دادلا، محب مارائي

خاصن خليلن کي، سختيون سھائي

الله الصمد بي نياز، سا ڪري، جا چاھي

انهيءَ منجهه آھي، ڪا اونهي ڳالهه اسرار جي

- شاهه

۱۴ جولاءِ ۱۹۷۸ع تي نسيم احمد کرل کي سائديءَ واري بنگلي تي قتل ڪيو ويو، جنهن جو موت سنڌي ادب جي کوٽ ثابت ٿي، جيڪا ھن وقت تائين پوري نه ٿي سگھي آھي.

 

نسيم کرل

سنڌي ڪهاڻيءَ جي راڻي کي لڳل گولي

ممتاز بخاري

اڄڪلهه سنڌ ۾ ڪجهه هنڌن تي وڏيري جو مطلب دبنگ شخصيت طور به ورتو ويندو آهي. جن به هن کي ڏٺو هو انهن جو اهو ئي چوڻ آهي ته هو واقعي به دبنگ هو. جيئن شخصيت ۾ تيئن ڪهاڻي ۾، جيئن ذاتي رهڻي ڪهڻي ۾ تيئن ٻاهرين اٿڻي ويهڻي ۾. مون ته کيس نه ڏٺو هو پر جن ڏٺو اهي ان ڳالهه جي اڄ به گواهي ڏين ٿا. ٻين جي ڳالهه ته پري جي مون سندس ڪٽنب جي ماڻهن کان به ٻڌو ته هو پنهنجي سڀاءُ ۾ هڪ مختلف وڏيرو هو. روايتي به هو ته غير روايتي به. ايئن هو ادبي دنيا ۾ به غير روايتي به هو ته روايتي به هو. جڏهن سنڌي ڪهاڻي سنڌ ۾ هڪ ڄنگهه تي اچي بيٺي ۽ ان جي ٻي ڄنگهه ورهاڱي سبب هن پاسي هندستان هلي وئي ته نسيم کرل ان کي بيساکي ڏيڻ بجاءِ ان جي ٻي ڄنگهه بڻجي ويو. ورهاڱي بعد سنڌ ۾ سنڌي ڪهاڻي پنهنجي مزاج ۾ هڪ مخصوص پيرائي ۾ هلي رهي هئي، جنهن کي جمال ابڙي جي اڪيلي ٽيڪ گهڻو بچائي نه ٿي سگهي ۽ نه ئي ع ق شيخ ۽ اياز قادري ۽ ڪجهه ٻين ڪهاڻيڪارن جي پُستي سان اها ڀت بيهڻي هئي. نسيم کرل ان ڀت سان هڪ نئون ايريو کنيو ۽ هڪ مظبوط بنياد وڌو جنهن سان سنڌي ڪهاڻي هڪ نئين انداز سان اسرڻ لڳي ۽ پنهنجي ڪهاڻي کي هن اوج تي به پڄايو.

ڪير ڄاڻي ته خيرپور جي کجين واري ديس جي ڪچي واري پاسي کان جيڪا دريا مان مٽي ڳوهجي نڪتي آهي ان مٽي جي واس ڪهاڻي وسيلي سموري سنڌ ۾ پکڙجڻي آهي ۽ ڪهاڻي جو مانَ مٿي ٿيئڻو آهي. هو جن ماڻهن جي وچ ۾ هو کين به خبر نه هوندي ته انهن جا مزاج، انهن جون ڳالهيون، انهن جا انداز ۽ واقعا ڪو ماڻهو پنهنجي سوچ ۽ خيال جي بَٺِيءَ ۾ پچائي رهيو آهي. هن کي شروع ۾ ڏسي ادبي دنيا جي ماڻهن کي به اندازو نه هوندو ته ڪو وڏيري ڪلاس جو ماڻهو سندن دنيا ۾ داخل ٿي اهڙيون ڪهاڻيون ڏيندو جو هو سندس وڏيرڪي هشمت سان ته ڀلين نه هيسجن پر هن جي ڪهاڻي انهن کي اچرج ۾ پهڻ بڻائي ڇڏيندي. هن جون ٻٽيهه ڪهاڻيون حقيقت نگاري واري سنڌي ڪهاڻي جي مضبوط ٻٽيهي بڻيون.

سنڌ جي ادبي حلقن ۾ نسيم کرل ان وقت ڪهڙي مڃتا ماڻي هئي ان جو درست اندازو لڳائڻ ڪجهه مشڪل آهي ڇو ته هو جنهن سماجي ڪلاس جو ماڻهو هيو ان سان بغض هجڻ يا ان جو پنهنجي ڪلاس جي ادبي حلقي کانسواءِ ٻين کي نظر انداز ڪرڻ هونئن ته هڪ عام سمجهه جهڙي ڳالهه آهي پر هن تي لکيل لکڻين مان هڪ ڳالهه ظاهر ظهور پئي آهي ته هو تخليقي طور سٺو ادب تخليق ڪندڙ اديبن جي ويجهو هو ۽ ان ۾ شايد هن پنهنجي سماجي ڪلاس کي به هڪ پاسي رکيو ۽ ”گلاس“ تي توڙي عام طرح انهن سان ادبي ڪچهرين ۽ سرگرمين ۾ به شامل رهيو. سندس ادبي ڪم تي جوڳي ڇنڊڇاڻ گهڻو پوءِ ٿي آهي. ”سهڻي“ رسالي جي نمبر کانسواءِ عام طور اڳ ٻين رسالن يا اخبارن ۾ هن جي ڪهاڻين تي ڪو اهم اڀياس آيل نه ٿو ڏسجي. پر اها سندس ڪهاڻيءَ جي ئي سگهه آهي جو هن جي وڇوڙي پڄاڻان اها سنڌي ادب ۾ هڪ مانائتي مقام تي موجود آهي ۽ حوالاجاتي به بڻيل آهي ته ”ضرب المثل“ به آهي. اهو عوج ۽ مڃتا ڪو ڪو ئي ماڻي سگهي ٿو. علمي ۽ ادبي حوالي سان ڏٺو وڃي ته ڪنهن جي ادبي پورهيئي کي اوج واري منزل تڏهن ئي ملندي آهي جڏهن ان ۾ تخليقيت، فن ۽ نواڻ هوندي آهي. نواڻ بنيادي طور هڪ ”وچڙيل“ ڳالهه آهي، ڇو ته سوال هِي آهن ته آخر نسيم کرل جي ڪهاڻين ۾ ڪهڙي نواڻ هئي؟ ڇا ان کان اڳ لکيل ڪهاڻين يا سندس دور دوران لکجندڙ ڪهاڻين ۾ ڪا نواڻ نه هئي؟ ڇا ان وقت جيڪي هن موضوع لکيا ٿي اهي اڳ يا سندس دور ۾ ڪنهن نه ٿي لکيا؟ جيستائين پهرين ٻن سوالن جو جواب سندس همعصر دور جي تناظر ۾ ڏسنداسين ته اها ڳالهه چٽي پئي آهي ته سنڌي افسانوي ادب ۾ اهو دور نواڻ وارو دور هو، جنهن ۾ تجربا به ٿيا ۽ بولڊنيس به آئي. ان جي سببن ۾ هڪ سبب نسيم کرل هو، جو هن وٽ ”نواڻ“ ۾ جيڪا شئي اهم هئي اهو سندس ڪهاڻي اڻت وارو فن، ڪردارنگاري ۽ اسلوب هيو، جنهن سموري سنڌي ڪهاڻي کيتر ۾ ڪهاڻي لکڻ جي حوالي سان چٽا ڀيٽي واري صورتحال پيدا ڪري ڇڏي ۽ فائدو سنڌي ادب کي ٿيو. ورهاڱي بعد کانئس اڳ هندستان ۾ گهڻو زور ناول تي هو ۽ سنڌ ۾ جمال ابڙي، اياز قادري، ع ق شيخ، شيخ اياز، نجم عباسي ۽ ڪجهه ٻين ڪهاڻيڪارن ڪهاڻي جي واڳ بهتر ورائي هئي ۽ ڪهاڻي کي رستي تي به آندو هو پر نسيم کرل نئون ۽ توانو آواز بڻجي سامهون آيو. جيستائين موضوعن جو سوال آهي ته سندس موضوع اهڙا ناهن جيڪي چئجن ته انهن کي اڳ ڪنهن ڇهيو به نه هو، اها زيادتي واري ڳالهه آهي پر هن جي نرالي ڳالهه موضوعن تي اڻت وارو هنر آهي. موضوع يا واقعا اصل ۾ ڪهاڻيءَ لاءَ ڪچو مال هوندا آهن. نسيم کرل انهن واقعن ۽ موضوعن کي جنهن نموني پچايو ۽ انهن ۾ تخليقيت آندي ۽ فن آزمايو اها سندس ڪهاڻين کي سگهه ڏيندڙ ڳالهه هئي. جيئن سندس ڪهاڻين جي حوالي سان وڌ ۾ وڌ هاڪاري راءِ رکندڙن مان هڪ عبدالقادر جوڻيجي جو هڪ پينل انٽرويو ۾ هڪ سوال جو جواب ڏيندي چوڻ آهي ته، ”ڪهاڻيءَ جو فن ٽِرڪ بازي، ذهانت ۽ ٺڳيءَ جو فن آهي. ذهانت سان ڀرپور جام ڪهاڻيون لکيون ويون آهن. پر تخليقي ڪهاڻيون تمام گهٽ لکيون ويون. سعادت حسين منٽو جي ڪهاڻي ”کول دو“ يا نسيم کرل جي ڪهاڻي ”چوٽيهون در“ واهه جو تخليقي ڪهاڻيون آهن.“ (عبدالقادر جوڻيجي جو هي پئنل انٽرويو معصوم ٿري، آصف بالادي، نجمه ملاح ۽ اعجاز منگي پاران ورتو ويو جيڪو  نئون نياپو: آگسٽ-نومبر ۱۹۸۶ع، فيبروري-مارچ ۱۹۸۷ع، اپريل-مئي ۱۹۸۷ع ۾ ڇپيو هو. مٿين ڳالهه معصوم ٿري پاران پڇيل سوال جي جواب ۾ ڪئي وئي هئي. ۽ حوالو ساڳيو انٽرويو ”سارنگا“ جي شماري ٽيهين (۳۰) سال ۲۰۲۱ع جي عبدالقادر جوڻيجو نمبر جي صفحي نمبر ۳۲ تان کنيو ويو آهي.)

نسيم کرل وٽ سڀ کان سگهارا پاسا سندس فني طور نواڻ ۽ تخليقيت آهي جنهن کيس هڪ منفرد ڪهاڻيڪار طور الڳ ڪري بيهاريو. جڏهن ته اضافي طور هن جو اسلوب ۽ ٻهراڙي توڙي شهري زندگيءَ جي اليٽ ڪلاس جي لفظن يا کڻي لغت چئجي اها تُز آهي. ان حوالي سان رسول ميمڻ جي مضمون ”ڪهاڻي ايئن جيئن نسيم کرل“ ۾ هي ڳالهه صفا ٺهڪندڙ آهي: ”نسيم کرل، لفظن جي سون مان ڪهاڻين جا زيور ٺاهي ٿو. لفظن جو سون انڪري ٿو چوان ته کيس عوامي لهجي جي لفظن جا ذخيرا هيا. ڪهاڻي پهرين مراد ۾ هن حد ڪري ڇڏي آهي. ٺيٺ ٻوليءَ جو مينهن ٿو وسي ۽ ڪردارن جون مينهيون ڀڄنديون وٿاڻن ڏي ٿيون ورن. ڪڏهن ائين ٿيندو آهي ته ٻولي فڪر مٿان حاوي ٿي، ان جا نقش بگاڙي وجهندي آهي پر نسيم جي فڪر پويان، لفظن جو ڌڻ هلي ٿو. لفظ، هن جي ماتحت آهن ۽ حڪم جا غلام آهن.“

 بنيادي طور افسانوي ادب ۾ ڪا به تخليقي شئي روايتي ناهي لڳندي. نسيم کرل جون اڪثر ڪهاڻيون پڙهندي نه اهو احساس ٿيندو آهي ته ڪو نصابي مواد پڙهجي ٿو نه وري روايتي طرز واريون لڳنديون آهن. اهي تخليقي ان ڪري به آهن جو انهن اندر فني سگهه موجود آهي. گڏوگڏ پرڪشش ۽ دماغ تي اثر ڇڏيندڙ آهن ۽ پنهنجي وقت ۾ نواڻ سان ڀرپور هيون ان ڪري اهي ادب ۾ ڊگهي وقت تائين اهميت رکندڙ هيون جن مان ڪيتريون ئي ڪهاڻيون اڄ به وڏي اهميت واريون آهن جيڪي معاشري جي ڪيترن ۽ معاملن ۾ بيانيي توڙي حوالي طور ڪم اچن ٿيون جن ۾ خاص ”ڪافر“ ۽ ”چوٽيهون در“ آهن. ايئن ئي جيئن امر جليل جي ”اروڙ جو مست“ ۽ ”سرد لاش جو سفر“ آهن. اهڙيون ڪهاڻيون معاشرن جي سماجي ۽ سياسي بيانيي کي وڏي ٽيڪ ڏيندڙ هونديون آهن.

نسيم کرل ڇا ڪيو جو جمال ابڙي جي ڪهاڻي ”پيراڻي“ وانگر پنهنجين اڪثر ڪهاڻين مان هيرو گم ڪري ڇڏيو ۽ هيري جي جاءِ تي واقعي، ڪهاڻي ۽ ڪردارنگاري کي اهڙو زورائتو بڻائي ڇڏيو جو ڪهاڻي ۾ هيرو جي طلب ئي نه ٿي رهي. ڪهاڻي ۾ هيرو جو نه هجڻ کي عام طور مقصديت کان هٽيل تصور ڪيو ويندو آهي ڇو ته هيرو ئي مقصد ماڻڻ جو محرڪ هوندو آهي. پنهنجي جاءِ تي اها ڳالهه وزن واري هوندي پر هن جي ڪهاڻي جنهن نموني اثر ٿي ڇڏي, اصل ۾ اهو ”اثر“ ئي هيرو ٿو بڻجي وڃي. سنڌي ٻوليءَ جي نقاد غفور ميمڻ جو ”سنڌي ادب جو فڪري پس منظر“ ۾ نسيم کرل جي ڪهاڻي جي حوالي سان هي تجزيو هن جي اڪثر ڪهاڻين ۾ هيرو نه هجڻ واري سبب کي سپورٽ ڪري ٿو: ”نسيم زندگيءَ جي هر پل جو ڪهاڻيڪار هو، هن اڀرندڙ سرمائيداريءَ جا جديد قدر، معاشي زندگيءَ جي تضادن مان پيدا ٿيندڙ سماجي ۽ جنسي مسئلا، شهري تهذيب جا مثبت ۽ منفي روپ ۽ ساڳئي وقت مذهب جا کوکلا ۽ ٻهروپ پهلو ڏاڍي فنڪاريءَ سان ظاهر ڪيا، جنهن جي پڙهڻ سان محسوس ٿئي ٿو ته موجوده سماج جي اصليت ڇا آهي.“

جيڪڏهن هو اهڙين ڪهاڻين ۾ هيرو داخل ڪري ها جيڪي پنهنجي جوهر ۾ ڪردارن جي وهنواري نفسيات آڌار وڌي رهيون آهن ته اهي اڌ ۾ ئي مري وڃن ها ۽ پاڪستاني فلمن جو ڪو ڪرڙوڍُ هيرو بيٺل نظر اچي ها. واقعن ۽ انساني زندگي ۾ ايندڙ حادثن سان ڀرپور هوندي به سندس ڪا به ڪهاڻي فلمي انداز واري نه ٿي لڳي. پر انهن ۾ اهڙو جوهر شامل آهي جو انهن تي فلمون ۽ ڊراما ٺهي سگهن ٿا. نسيم کرل جون ڪي ڪهاڻيون ڊراماٽائيز به ٿيون آهن.

سو اهڙي ڪهاڻي جو خالق نسيم کرل سياسي ۽ سماجي معاملن جي سٽڪي ۾ پاڻ به اچي ويو ۽ هن جي پنهنجي حقيقي زندگي به حادثن سان ڀريل ۽ الميئي جو شڪار ٿي آهي. جڏهن ممتاز ڀٽو سنڌ جو وڏو وزير هو تڏهن نسيم کرل خلاف گرفتاري جا وارنٽ نڪتا. هن گرفتاري کان اڳ ضمانت ٿيڻ تائين روپوشي به اختيار ڪئي. پر سندس شهادت وارو قصو به هن عظيم ڪهاڻيڪار جي زندگيءَ جو وڏو الميو آهي. هن جي پنهنجي ڪهاڻي ڪير به نه ٿو لکي سگهي. جڏهن خيرپور رياست هئي ۽ ان تي عاشقن جي امام مير علي نواز ”ناز“ جي پٽ مير فيض محمد خان ٽالپر کي والي ٿئي چار سال ٿيا هئا جو ڳوٺ کرل آباد جي هڪ زميندار گهراڻي ۾ نسيم کرل ۲۹ جون ۱۹۳۹ع ڌاري جنم ورتو. اهو گهراڻو اهڙو هو جيڪو هڪ طرف روايتي به هو ته ٻي طرف پنهنجي ڪٽنب لاءِ تعليم جو رستو به چونڊيندڙ هو، پر اهو ڪٽنب اصل پنجاب مان آيو هو، نسيم کرل جي پٽ فيصل کرل پاران ٻڌايل ڳالهه موجب جڏهن ۱۸۵۷ع ڌاران پنجاب ۾ راءِ احمد کرل کي قتل ڪيو ويو ته پوءِ اتي سندن ڪٽنب جو رهڻ ڏکيو ٿي ويو ۽ اهي لڳ ڀڳ ۱۸۵۸ع ڌاران خيرپور پهتا ۽ جنهن علائقي ۾ هي ترسيا فيصل کرل موجب کين مير صاحبن پاران ڪجهه زمينون ڏنيون ويون ۽ اڳتي هلي هي زميندار بڻجي ويا، جتي هو ترسيا اهو ڳوٺ وسي کرل آباد بڻجي ويو.

 نسيم کرل سنڌ جي نالي ماتر خودمختيار اڪيلي آزاد ڪنڊ ۾ پليو هو، جنهن کي خيرپور رياست ٿي چيو ويو. هو ڪَچي جواني تي رسيو ته هن وڏيرڪي ٻار کي ادب جو شوق ٿيو، هُئي ته اچرج جهڙي ڳالهه پر هن اهو سفر شروع ڪري ئي ڏنو. چون ٿا ته هن پهرين ڪهاڻي پنهنجي ڪاليجي دور ۾ لکي هئي. ان ڪاليج ۾ سندس استادن ۾، ورهاڱي کانپوءِ، تيستائين سنڌي ڪهاڻي کي ٽيڪ ڏيندڙن ۾ شامل اياز قادري به هو. هن جو ادب طرف راغب هجڻ فطري انداز وارو هو. ڦوهه جوانيءَ ۾ ڦوهه ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيائين. جيستائين سندس پهريون مجموعو ”شبنم شبنم ڪنول ڪنول“ (۱۹۶۸ع) اچي تيستائين رسالن وسيلي ادبي حلقن ۾ هن جي ڪهاڻي هلچل مچائي چڪي هئي. خاص ڪري ان ڪهاڻين جي مجموعي جي ٽائٽل ڪهاڻي ته ڪيترن ئي کي حيران ڪري ڇڏيو ته هي عاليشان ڊِڪشن سنڌي ڪهاڻي ۾ ڪيئن اچي ويو! اهو ساڳيو دور هيو جڏهن سنڌي ڪهاڻي ڪر موڙي رهي هئي ۽ هڪ کان هڪ ڪهاڻيڪار پنهنجي پنهنجي فن ۽ طرز سان ڪهاڻي کيتر ۾ وارد ٿي چڪا هئا. رسول ميمڻ چواڻي: ”ڪهاڻي ويهين صديءَ جي سٺ کان ستر واري ڏهاڪي ۾ چوٽ چڙهي وئي. اوچتو عظيم ڪهاڻيڪار پيدا ٿي پيا. نسلن کي متاثر ڪيائون، امر جليل، نسيم کرل، جمال ابڙو، رشيد ڀٽي، رباني، آغا سليم، علي بابا ۽ ٻيا سڀ هڪ ئي وقت اڀري سامهون آيا، ٿيڻ ته ائين گهربو هيو ته هڪ سٺ واري ڏهاڪي ۾، هڪ ستر واري ڏهاڪي ۾، هڪ اسيءَ واري ڏهاڪي ۾ ۽ ويهين صدي ٽپي ايڪويهين صديءَ ۾ به ائين پيدا ٿي هڪ تسلسل پيدا ڪن ها، پر سڀ هڪ وقت لکي دنيا ڇڏي ويا، يا لکڻ ڇڏي ويا.“ (مضمون: ”ڪهاڻي ايئن جيئن نسيم کرل“ ليکڪ، رسول ميمڻ)

هڪ طرف هو ڪهاڻيون لکي رهيو هو ٻي طرف هو ڪهاڻي بڻجي رهيو هو. کرل آباد ڳوٺ جي ڪشادي اوطاق تي يا مختلف هنڌن تي هن پنهنجن ڪردارن سان ڪچهريون ٿي ڪيون، پر هڪ ڪردار اهڙو هو جيڪو هن سان ساڻ ساڻ هوندو هو، هو سندس خيال رکندڙ هو، کيس سنڌ يونيورسٽيءَ تائين تعليم به ڏياريائين. اهو رب رکيو ناريجو هو. جنهن بابت نسيم کرل کي به خبر نه هئي ته هو هن جي ڪهاڻين مان ڇو ٻاهر آهي. پر هُو سندس حياتيءَ جي ڪهاڻي ۾ پَلي رهيو هو. تيستائين نسيم کرل ڪهاڻي لکڻ لاءِ هڪ پورو ماحول جوڙيندو هو، پوءِ ڪهاڻي گهر ۾ لکندو هجي يا ڪنهن فائيو اسٽار هوٽل ۾، پورو اهتمام ڪندو هو. ايئن به ناهي ته هن ڪهاڻي لکڻ لاءِ ڪڏهن تڪڙ ڪئي هجي. سندس ڀائٽي شرجيل کرل ڇهين حيدرآباد ادبي ميلي ۲۰۲۱ع ۾ هڪ مذاڪري ۾ ڄڻ ياد جي دري کولي گهر ڀاتين کان نسيم کرل جي ڪهاڻي لکڻ واري طريقي کي ساريندي ٻڌايو، ”هنن ”چوٽيهون در“ لکڻ لاءِ ٽي مهينا لڳايا هئا. هو سڄي رات ويهي لکندا هئا. جڏهن ڪهاڻي پوري ڪندا هئا ۽ گهر وارا سندس ڪمري ۾ ويندا هئا ته ڪمري جي فرش تي رڳو سگريٽن جي رک ئي رک هوندي هئي. سڄي رات جاڳڻ باوجود هو ان صبح سمهندا نه هئا پر ڪهاڻي پوري ٿيڻ تي ان کي سيليبريٽ ڪرڻ لاءِ پنهنجي همعصر دوستن کي فون ڪري گهرائيندا هئا. ٽهڪ ڏئي خوشي ملهائيندا هئا. ڪٽنب کي زبردست ماني به کارائيندا هئا. سمجهو ته اهو خاص ڏينهن بڻجي ويندو هو.“

هن جي ڪهاڻين جو ٻيو ڪتاب ”چوٽيهون در“ هو، جيڪو پهرين مجموعي کان پنجن سالن کانپوءِ ۱۹۷۳ع ۾ ڇپيو هو، جنهن جي ٽائٽل ڪهاڻي اڳ ئي ادبي حلقن ۾ مڃتا ماڻي چڪي هئي. ان ڪهاڻي جي ڪتاب ۾ اچڻ بعد عام پڙهندڙ به ان جي طلسم ۾ جڪڙجي ويا. حقيقت نگاري واري ڪهاڻي، پڙهندڙ کي پنهنجي طلسم ۾ جڪڙي اهو ڪم نسيم کرل ئي ڪري ٿي سگهيو. ”چوٽيهون در“ جي حوالي سان شرجيل کرل ساڳي ايڇ ايل ايف ۲۰۲۱ع واري مذاڪري ۾ اها به هڪ اهم ڳالهه ٻڌائي ته جڏهن نسيم کرل اها ڪهاڻي لکي هئي ان وقت سکر بيراج جو چوٽيهون در ڪن به ٻن ٿاڻن جي حد ڪون هيو. پر جڏهن هُو سکر ڊويزن جو ڊي آءِ جي ٿيو ۽ بيراج تي اهڙي هڪ پوليس تڪرار جي ڳالهه سامهون آئي ته پوءِ هن سکر بيراج جي چوٽيهين در کي روهڙي ۽ سکر جي ٿاڻن جي حد مقرر ڪرائي نوٽيفڪيشن جاري ڪرايو. ان جو مطلب آهي ته نسيم کرل پورو افسانوي ماحول بڻائي ان کي حقيقت بڻائي ڇڏيو هو. شرجيل کرل جي سکر ڊويزن ۾ مقرري ۱۵-۲۰۱۴ع دوران هئي پر تيستائين حد تڪرار جي حوالي سان سکر بيراج جو چوٽيهون در حقيقت بڻيل هو نه رڳو پوليس پر ميڊيا به ان کي حوالي طور ڪتب آڻيندي هئي.

جنهن نسيم کرل ويهين صديءَ جي پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ ڪجهه مضمونن هڪ اڌ ترجمي سميت عام ادبي ڪمن سان لکڻ جي شروعات ڪئي هئي ان جي زندگيءَ ۾ به ترت ڪهاڻين جيان واقعا داخل ٿي ويندا ۽ ان ڪهاڻيءَ جو انت انتهائي ڏکوئيندڙ ۽ سندس ئي ڪهاڻين جيان ڇرڪائيندڙ ٿيندو اها ڪَل ڪنهن کي به ڪون هئي. چون ٿا ته هن ان وقت جي سياسي طور اقتداري پارٽي پ پ سان ويجهڙائپ نه رکي هئي پر ان ۾ شامل ڪجهه شخصتين مان سندس گهرا دوست به هئا. پر هن جي ارڏائي ئي هئي جو کيس مختلف ڪيسن جو منهن ڏسڻو پيو. مٿس ايف آءَ آرون به داخل ٿيون. ان جي پٺيان سندس هڪ ڪهاڻي به هئي جو کين گرفتار ڪرڻ لاءِ وارنٽ به جاري ڪيا ويا. ڪٽنب ۾ نسيم کرل هشمت وارو مڙس هو ۽ اوچتو رب رکيئي پاران زمينن جي دعوى ڀڙڪي پئي هئي پر اها رڳو هڪ آڙ هئي. نسيم کرل کي اچرج ورائي ويو. انهي ڪٽنب کي اها خبر ڪون هئي ته انهن جن شهادتن جي ڪري پنهنجا ڏاڏڻا اجها ڇڏي هجرت ڪئي هئي، ساڳي طرح جو موت به ساڻن گڏ هجرت ڪري ڪنهن ڪنڊ پاسي اچي ويٺل آهي. هن پنهنجي ٽين ڪتاب ”ڊمي“ جي تياري به ڪئي هوندي پر اهو رب رکيو، جنهن کي هن پڙهايو، ان جي بندوق مان نڪتل ڪارتوس جي ڇرين سنڌي ڪهاڻي جي راڻي بڻيل وڏيري کي هميشه لاءِ سمهاري ڇڏيو ۽ پوءِ سندس شهادت پڄاڻان ۱۹۸۴ع ۾ هن جي ڪهاڻين جو ٽيون مجموعو ”ڊمي“ ڇپيو هو. گهڻو وقت پوءِ وري رب رکيئي جو پٽ نظرو ناريجو بدنام ڌاڙيل بڻجي ويو هو ۽ نسيم کرل سنڌي ڪهاڻيءَ جي سينڌ. ٻنهي ڪٽنبن جي مقدر جي پنهنجي پنهنجي ليڪ ڇڪجي وئي.

سندس پٽ فيصل کرل ۽ ڀائٽئي شرجيل کرل سان ٿيل ڳالهين مان سندس شهادت واري واقعي جي شدت ان مان محسوس ڪري سگهجي ٿي ته شروعاتي ٻه ٽي سال سڀئي گهر ۾ انهي واقعي جو ذڪر ڪرڻ تي به گهٻرائيندا هئا. واقعي تي سانت جي چادر پيل هوندي هئي. اهو واقعو به واقعو هو نه! نسيم کرل زميندار هو، زمينداري ۾ وري فيصلا ڪرڻ به ڄڻ ان جو حصو آهي ڇو ته سنڌ جي وڏيرڪي سماج ۾ اهو به ”فصل“ جو هڪ قسم آهي. اهو به ٿي سگهي ٿو ته هو ان وڏيرڪي “فصل“ جي ڪري لڻجي ويو. سندس عزيز ٻڌائين ٿا ته جيئن ته هو وڪيل هو ان ڪري هو عام وڏيرن کان ڪجهه وڌيڪ ذهين به هو. سندس شهادت واري واقعي کان ڪجهه ڏينهن اڳ هن جي منشي وٽ ان جي ذات جون ٻه عورتون پهتيون ته هو مائٽن خلاف ڪورٽ چڙهڻ ٿيون چاهين ۽ نسيم صاحب اهڙو بندوبست ڪري، چون ٿا ته نسيم کرل کين منع ڪرائي موڪليو ته هو اهڙو ڪم نه ٿو ڪرڻ چاهي. هن کي اهڙي ڪيسن جو ادراڪ هو ته نتيجا ڪهڙا نڪرندا آهن، کيس اهو تجربو ان وقت به ٿيو هو جڏهن هڪ عورت ٻي ڪيٽي ۾ وڃي ترسي هئي ۽ وارثن جي زور تي هن ان کي واپس ڪرايو هو ۽ ڪيٽي جو ڀوتار جڏهن سرڪار ۾ آيو هو ته نسيم کرل ان سبب جي ڪري به ڪجهه ڪيس ڀوڳيا هئا. هن جي ڪهاڻين ۾ اهڙا عڪس به ملن ٿا. حقيقت نگار ڪهاڻيڪار جي زندگي ۾ ٿيندڙ واقعا به ڪنهن نه ڪنهن ريت ان جي لکڻين ۾ ڪو نه ڪو روپ وٺي داخل ضرور ٿيندا آهن. سندس سموري زندگي جنهن ماحول ۾ گذري ان سندس ادب تي به اثر ڇڏيو. 

نسيم کرل جي شهادت بعد سندس ڊاڪٽر ڀاءُ پروفيسر سليم کرل به ۲۰۱۱ع ۾ ڦورن هٿان سنڌ جي راڄڌاني ڪراچي ۾ شهيد ٿيو هو.

ان ڪٽنب سان سانحن جو سفر ساڻ ساڻ رهيو آهي. جڏهن سندس خاندان جي ڪهاڻي تائين رسڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي ته اها به نسيم کرل جي ڪهاڻين جيان ٽُرندي رهي آهي. جنهن رائي احمد خان کرل جو نالو فيصل کرل کنيو، اصل ۾ اهو انگريزن خلاف آزاديءَ جو ويڙهاڪ ۽ مقامي طور هيرو رهيو آهي. ڪجهه ڪتابن توڙي انٽرنيٽ تي موجود مواد موجب پيريءَ ۾ هن انگريزن خلاف نوجوان گوريلن جي اڳواڻي ٿي ڪئي. انٽرنيٽ تي ئي انگريزي، اردو ۽ پنجابي ۾ موجود مواد موجب رائي احمد خان کرل ۱۷۸۵ع ۾ ڄائو هو. هن جي سڃاڻپ امو کرل به هوندي هئي. هو مقامي پنجابين ۽ سرائيڪين جو آزادي لاءِ جاکوڙ ڪندڙ هيرو هيو. هن جو جنم کرل پنجابي راجپوت قبيلي ۾ ٿيو هو جيڪو تر جو زميندار قبيلو هو. سندن ڳوٺ چڪ ۴۳۴ جي بي جهامره فيصل آباد ضلعي ۾ هو ان علائقي کي گوگيره چيو ويندو هو، جيڪو اوڪاڙه شهر جي پڻ ويجهو آهي. اهي علائقا سنڌو دريا جي ويجهو هئا. چون ٿا ته هو جواني ۾ جنگجوئنا ۽ باغي طبيعت جو هيو، سندس پهرين ويڙهه رنجيت سنگهه سان ٿي هئي. هو پوري ريت فلمڪ جنگي هيري واري ڪردار جهڙو رهيو آهي. هن کي انگريزن سان شديد نفرت هوندي هئي ۽ غلامي کي هو انتها درجي تائين ناپسند ڪندو هو. جڏهن انگريزن خلاف ۱۸۵۷ع ۾ سموري هندستان ۾ باهه ڀڙڪي پئي ته رائي احمد خان بزرگي واري ڄمار ۾ هوندي به ويڙهه لاءِ ٻاهر نڪري آيو ۽ ساڻس گڏ فتيانه، جٽ ۽ ٻين قبيلن ۽ ذاتين جي ماڻهن جو هڪ وڏو تعداد هيو جن ۾ اڪثريت نوجوانن جي هئي.  ايسٽ انڊيا ڪمپني هن کان پنهنجي حق ۾ مدد حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر هن ٺپ انڪار ڪيو هو. ساهيوال، اوڪاڙه ۽ فيصل آباد جي اڪثر ڳوٺن ۾ سندس مڃتا هئي جن انگريز سرڪار کي جهڙوڪر ٽيڪس ڏيڻ به بند ڪري ڇڏيو هيو ۽ انهن جي ڳالهه به مڃڻ ڇڏي ڏني هئائون، ان ڪري وڏي پيماني تي گرفتاريون شروع ٿيون. اهڙي صورتحال ۾ تهائين انگريزن خلاف بغاوت وڌڻ لڳي. هي جهونو سردار به نوجوان گوريلن جي قيادت لاءِ ٻاهر نڪري آيو. جيتوڻيڪ اڪثريتي پنجابي انگريزن جا سهڪاري هئا, پر ڪي باغي روح به هئا. نوجوانن ۾ سندس ئي جذبي وارو هڪ جوان سارنگ به ساڻ هيو ان جو به وڏو چرچو هيو. هو انهن سان گڏجي انگريزن کي نقصان پهچائڻ لڳو ان دوران سندس ڪجهه گوريلن کي انگريزن گرفتار ڪري ورتو ۽ انهن کي ساهيوال ڀرسان گوگيڙا جيل ۾ واڙيو ويو. ڪجهه ڪتابن ۾ اهو به آهي ته احمد کرل کي گرفتار ڪرڻ لاءِ انگريزن ڪيترن ئي هنڌن تي ڇاپا هنيا ۽ عورتن توڙي ٻارن کي به گرفتار ڪرايو ويو. کيس انهن کي ڇڏائڻ جي ايڏي بي چيني هئي جو جڏهن ڪو ٻيو وسيلو نه بچيو ته هن نوجوانن سان گڏجي جيل تي حملي ڪرڻ جي سٽ سٽي ۽ جولاءِ مهيني ۾ جڏهن دريا تارئون ٿي وهيا هن گوگيره جيل تي حملو ڪري سمورن قيدين کي ايئن آزاد ڪرائي ٻاهر ڪڍي آيو جيئن جولاءِ ۾ دريا بند ٽوڙي ٻاهر نڪري اچي. ان بعد ڪمپني سرڪار ڇتي ٿي پئي ۽ ردعمل ۾ ڳوٺن جا ڳوٺ ساڙيا ويا. سندس ڪٽنب کي گرفتار ڪيو ويو ۽ جڏهن کيس پڪ ٿي ته اهي ماريا ويندا ته هن گرفتاري ڏني. ان بعد ٻيا به ڪيترا واقعا ٿيا ان دوران سندس آزادي به عمل آئي پر جهڙپون جاري رهيون، ڪجهه مقامي قبيلا انگريزن سان به ملي ويا ۽ نيٺ هو انگريزن جي گولي جو شڪار ٿي ويو، ساڻس گڏ سارنگ به شهيد ٿيو. چون ٿا ته هنن پنهنجي وت موجب انگريزن سان چڱو جهيڙو ڪيو هو. پلاند ۾ گوريلن جون به ڪاروايون بند نه ٿيون جن هڪ انگريز عملدار کي قتل ڪيو ته ڪمپني سرڪار وري تر تپائي ڇڏيو. 

 انگريزن احمد خان کرل جي ڳوٺ ۽ تر ۾ ماڻهن جو ساهه سڪائڻ شروع ڪيو ۽ مٿن جبر ٿيڻ لڳا. ڪمپني سرڪار جي ظلمن جي نتيجي ۾ ڪجهه مهينن اندر رائي احمد خان کرل جي ڪجهه مائٽن توڙي کرل برادري جي ڪيترن ئي ڪٽنبن کي اتان هجرت ڪرڻي پئي. سنڌ پنجاب ۾ سمورا علائقا انگريز راڄ جي قبضي ۾ هئا سواءِ بهاولپور ۽ خيرپور رياست جي، جيڪي مشروط طور نالي ماتر خودمختيار رياستون هيون. ايئن سمجهجي ته آزاديءَ جا نشاني طور ڇَلا هئا. اها خبر ناهي ته درجنين ڪٽنب بهاولپور ويا يا نه پر اهي خيرپور آيا جتي ميرن کين رهڻ جي اجازت به ڏني ۽ ٻنيون ٻارا به ڏنا. سو هي ڏکن ۽ انگريزن جو ستايل خاندان سنڌ ۾ اچڻ شرط هتان جي ماڻهن سان ايئن ملي ويو جيئن گرم کير ۾ کنڊ. ترت هنن جي زمينداري به قائم ٿي وئي ۽ سنڌيت کي به ايئن پنهنجو ڪري ورتائون جو ڄڻ صدين کان هتان جا هئا پر هنن ورتو ساڳيو پاسو سنڌو دريا جو. ميرن پاران کين عهدا به ڏنا ويا. شايد هن ڪٽنب سان شهادتن واري اها روايت به ڄڻ ساڻ ساڻ هلي آئي هئي. اهو جولاءِ مهينو هو جو، هن خاندان جي هت اچڻ جي هڪ سو ايڪويهن ٻاويهن سالن بعد سنڌي ادب جو هيرو نسيم کرل شهيد ٿي ويو، ۽ هو حقيقت نگاري واري رهيل عظيم ڪهاڻي کي دربدري ڏئي ويو. هن ڀيري سنڌ هنن جا پير نه ڇڏيا ۽ نه ئي هنن ڪا لڏپلاڻ ڪئي، توڙي جو سنڌ جي راڄڌاني ۾ نسيم کرل جو ڀاءُ به شهيد ڪيو ويو.

 اها آهي سنڌي ڪهاڻي کي وڏيري جيان هشمت ڏيندڙ وڏيري نسيم کرل جي ماضيءَ جي ڪهاڻي. پر سندس تخليقيت واريون ڪهاڻيون هر حال جون ڪهاڻيون آهن ۽ انهن سنڌ ۾ لکجندڙ ڪهاڻين تي پورو پورو اثر ڇڏيو آهي. هن جي حقيقت نگاري واري ڪهاڻي، سندس ”گُر“ کان واڌو گر لاءِ واٽ تي ويهي تَڪي رهي آهي. پر شايد هاڻ ادب جون واٽون مٽجي رهيون آهن ۽ اها ٿڪجي پوي!

 

نسيم کرل

سنڌي ادب جو شهنشاهه

سيد مکڻ شاهه لڪياري

سنڌ جي سدا حيات ڪهاڻيڪار نسيم کرل جي حسب نسب جو سلسلو راءِ احمد خان کرل سان ملي ٿو. احمد خان کرل کي حريت اڳواڻ طور اڄ به پنجاب جي تاريخ ۾ ياد ڪيو وڃي ٿو. جنهن ۱۸۵۷ جي جنگ آزادي دوران هڪ ئي وقت انگريز سامراج توڙي راجا رنجيت سنگهه سان ٽڪر کاڌو ۽ ان ويڙهه ۾ ئي احمد خان شهادت ماڻي، احمد خان جي شهادت کان پوءِ کرل قبيلو ڪمزور ٿي مختلف علائقن ڏانهن هجرت ڪرڻ تي مجبور ٿيو بقول فهيم احمد کرل جي کرلن جا ڪجهه خاندان دريا راوي ۽ چناب مان ٻيڙين تي چڙهي سرزمين سنڌ جي مختلف علائقن ۾ آباد ٿيا اسان جي نسيم جو مورث اعلي به سنڌو درياهه جي کاٻي ڪناري تي تعلقي گمبٽ ۾ ننڍڙو ڳوٺ ٻڌو. جيڪو اڄ کرل آباد جي نالي سان مشهور آهي. محترمه فريال نريما جي روايت موجب نسيم کرل پنجين پيڙهي ۾ ميان عبدالڪريم کرل جي گهر ۲۹ جون ۱۹۳۹ تي کرل آباد ۾ اک کولي عبدالڪريم کرل کي پهرئين گهرواري مان فقط هڪ پٽ ڄائو جيڪو ننڍ پڻ ئي لاڏاڻو ڪري ويو. جنهن ڪري پاڻ ڪيترو وقت نرينه اولاد لاءِ سڪايل هيو. ايتري قدر جو سنڌ جي برک تاريخدان پير حسام الدين شاهه راشدي پنهنجي تاريخي مضمون پنهنجا ساريم سومرا ۾ لکيو آهي، ته ميان عبدالڪريم کرل ٻن ڳالهين جي ڪري پريشان رهندو هو هڪ پٽ جي اولاد نه هجڻ ٻيو خان بهادر ايوب کهڙي جي سندس زمين جي دنگن سان کونس سبب ميان عبدالڪريم پاڻ ۵. سالن جي عمر ۾ ٻي شادي پراڻي آباد جي مائٽن مان ڪئي جنهن مان کيس .۸ پٽ۽ .۲ نياڻيون ٿيون سندس .۳ پٽ صغيريءَ ۾ ئي راهه رباني ٿيا باقي ٻي اولاد مان نسيم سڀني کان وڏو هو. نسيم ابتدائي تعليم پنهنجي اباڻي ڳوٺ کرل آباد ۾ استاد حضور بخش کهڙي، رضا محمد شِيخ کان حاصل ڪئي، سيڪنڊري تعليم ناز هاءِاسڪول خيرپور مان ورتي جڏهن ته گريجوئيشن لاءِ ايس ايم ڪاليج ڪراچي ۾ داخلا ورتائين. ان وقت سنڌ مسلم ڪاليج جو پرنسپال سائين غلام مصطفي شاهه هو. جيڪو سندس چاچي محترم عبدالرحيم کرل جيڪو ان وقت رياست خيرپور جو چيف جسٽس هو، ان جو دوست هيو. سائين غلام مصطفي شاهه سان ويجهو هئڻ ڪري سندس ادب سان چاهه وڌيو شاهه صاحب کيس ڪاليج جي مخزن جي سنڌي شعبي جو ايڊيٽر مقرر ڪيو. ائين پوءِ ڪاليج جي زماني کان ڪهاڻي لکڻ شروع ڪيائين جيڪو سلسلو سندس آخري ڏينهن ۽ آخري اڻپوري مضمون، دلبر هن دنيا ۾ وڃي رهندو واس تائين قائم رهيو سنڌ ۾ جن ڪهاڻي ڪارن قومي مسئلن تي لکيو آهي.

انهن ۾ امر جليل، ڊاڪٽر نجم عباسي ۽ رشيد ڀٽي جا نالا سرفهرست آهن. جن ڪهاڻي ڪارن پنهنجي ڪهاڻين ۾ سنڌ جي تاريخ کي اجاگر ڪيو آهي، ان ۾ آغا سليم جو نالو ورتو وڃي ٿو، پر جن ڪهاڻي ڪارن سنڌ جي سماجي ۽ معاشرتي مسئلن تي لکيو آهي، ان ۾ نسيم کرل جو نانءُ سڀ کان مٿانهون آهي پاڻ هڪ ئي وقت سنڌ جي ٻهراڙي توڙي شهري مسئلن کي جنهن طرح کلي نموني نسيم کرل اجاگر ڪيو آهي. ان جو ڪو به مٽ ثاني ڪونهي، شهري ماحول تي سندس لکيل ڪهاڻين ۾ شبنم شبنم ڪنول ڪنول، گٽس، ڊمي، مڪسڊ گرل لازوال آهن، ته ٻهراڙي واري ماحول تي لکيل ڪهاڻين ۾ پهرئين مراد، ڪافر، ذر ۽ زور ۽ منڌ ٻوڙيو مهراڻ پنهنجو مٽ پاڻ آهن، نسيم کرل ڪمال ڪاريگري سان پنهنجن ڪهاڻين ذريعي هڪ طرف معاشرتي زيادتين ۽ سماج تي انهن جي پوندڙ اثرن جي نشاندهي ڪئي آهي، ته ٻئي طرف سنڌي ادب ۾ ٺيٺ سنڌ لفظن جو جيترو اضافو محترم کرل ڪيو آهي، شايد دور جديد ۾ ڪوئي عالم اديب ۽ دانشور کيس چيلينج ڪري سگهي ڪهاڻين کان علاوه مضمون نگاري ۾ سندس مضمون لالڻ واه جا ڇيڙا، ميراڻومذهب، هو جي وڻ وندر جا سنڌي ادب جو قيمتي اثاثو آهن.

ادبي دنيا ۾ سندس اک همعصر اديبن تي هروڀرو ڪانه ٻڏندي هُوس. سنڌ جي يگاني ڪهاڻي ڪار امر جليل جي مشهور ڪهاڻي سرد لاش جو سفر کيس ان ڪري نه ٿي آئڙي جو سندس چوڻ موجب ان ۾ مذهب تي تنقيد ٿيل آهي، جڏهن ته سراج جو تاريخي ناول پڙاڏو سو ئي سڏ ان لاءِ نا پسند ڪيائين ته ان ۾ گهڻي نعريبازي ٿيل آهن. سندس خيال موجب سنڌ جي مهان قوي شيخ اياز جي پهرئين دور جي شاعري تمام سولي ۽ سهڻي آهي، بنسبت پوئين دور جي ڇو ته اياز پوئين دور جي شاعري ۾ هندي ۽ ڏکيا لفظ استعمال ڪيا آهن. جنهن لاءِ پڙهندڙ کي گهڻيون ڏکيائون پيش اچن ٿيون. ڪهاڻي ڪارن ۾ ڪنهن حد تائين موهن ڪلپنا، حفيظ شِيخ ۽ غلام رباني آگري جي ڪهاڻين کي مڃتا ڏنائين. پر ڏيهي اديبن ۾ آمريڪي ڪهاڻي ڪار اوهنري کان متاثر نسيم کرل جان اسٽيڪ کي به گهڻو پڙهيو جان اسٽيڪ جي هڪڙي ناول Moon is down جو ترجمو به ڪيائين جنهن کي نئين زندگي وارن ڇپيو ان کان علاوه ناول نگاري ۾ سندس پسنديده ناول نگار ارنيسٽ هيمنگوي هو. طارق اشرف کي ڏنل انٽرويو ۾ چيائين ته ارنيسٽ جو ناول Old men and sea سندس پسنديده ناول آهي ۽ ڊي ايڇ لارنس جا ناول توڙي ڪهاڻيون چاهه سان پڙهندو آهيان. البته جگ مشهور فرانسيسي اديبن البرٽو ڪاميو ۽ جين پال سارتر لاءِ وقت ڪونه ڪڍيائين توڙي جو هو ٻئي اديب دنيا تي نظرياتي اختلافن ڪري مشهور آهن. يورپ جي ادبي دنيا جي مشهور شخصيت ٽي ايس ايليٽ جو چوڻ آهي، ته ضروري نه آهي جيڪو اديب گهڻو مشهور هجي اهو سٺو لکندو هجي. جنهن کي وسعت ڏيندي سهڻي کي انٽرويو دوران چيائين ته وڏواديب اهو آهي، جنهن جون لکڻيون وقت گذرڻ کان پوءِ به ماڻهون ياد رکن.

نسيم کرل ادب کان علاوه سياست به طبع ازمائي ڪئي ان وقت جي حالتن پيرن، ميرن ۽ وڏيرڪي سسٽم هن کي قبول نه ڪيو يا ڪوشش باوجود اهو پاڻ ذهني طور هن ۾ فٽ ٿي نه سگهيو ڇو ته ان وقت جي سياست جا جيڪي لوازمات هيا اهي سندس طبعيت جي خلاف هيا. جنهن سبب حزب اقتدار توڙي حزب اختلاف جو ڪنهن به عهدي تي فائز ڪونه ٿيو پر ڊي پي آر سبب ڪافي وقت حيدر آباد ۾ مئڊم مهتاب محبوب جي گهر ۽ ڪراچي ۾ اديب دوستن وٽ روپوشيءَ جي زندگي گذاري. البته پنهنجي ننڍي ڀاءُ نعيم کرل کي جيڪي سياسي داءُ پيچ سکاريائين ان تي هو ڪاميابيءِ سان Power Politics ڪندي. ڪيترائي دفعا اسمبلي ميمبر چونڊيو آهي، ساڻس تي ڪجهه برادرين جي شاپ هوندي به غلام مصطفي کر جي تقليد ڪندي عام ماڻهن سان بنا فرق جي پاڻ سڌو رابطو ۾ رهي ٿو. اسان جي ملڪ جي سينيئر سياست دان ملڪ غلام مصطفي کر جنهن سولين گورنر هوندي گورنر هائوس ۾ فورسز جي ٻن سربراهن، جنرل گل حسن ۽ ايئر مارشل رحيم کي حبس بيجا ۾ رکيو هو سندس چوڻ هو ته منهنجي ڪاميابي جو سبب پنهنجي عوام سان سڌو رابطو آهي، آءُ علائقي جي عوام سان سڌو ڳالهائيندو آهيان.

سو نسيم کرل جي ڳالهه ڪنداسين. هو هڪ سياست دان، اديب کان علاوه وڏو زميندار به هيو. سيپٽمبر ۱۹۵۹ ۾ سندس شادي جي ڪجهه ڪلاڪن بعد سندس والد جي فوتگي ٿي جنهن کان پوءِ سندس ڪلهن تي سڄي خاندان ۽ زمينداري جو بار آيو ان وقت سندس عمر فقط ۱۹ سال هئي ۽ هو تازو ڪراچي مان پڙهي واپس آيو هو، ڪم عمري، ڪچي ۽ ڪراچي جي ماحول جي تضاد ۽ وڏي زمينداري باوجود هيءُ خوش اصلوبي سان زمينون سنڀاليندو رهيو ٻهراڙيءَ جي ماحول، ڀر وارن زميندارن سان دنگ دڙين جي مسئلن توڙي هارين نارين جي ڪمن ڪارين ڪري ڪورٽ ڪچهريون ڪندو رهيو ماحول جي ضرورت آهر اعلي آفيسرن توڙي ٿاڻن سان به راهه رسم پيدا ڪيائين. ان وقت جي حالتن مضبوط برادري سسٽم، مس ڪميونيڪشن ڊس انفارميشن ۽ فيوڊل سسٽم سندس موت جو ڪارڻ بڻيو ۽ کيس ۱۴ جولاءِ ۱۹۷۸ جي رات سائدي بالا واري اوطاق تي ناحق قتل ڪيو ويو.

نسيم کرل جيتوڻيڪ وڏو زميندار هيو پر پنهنجو تعارف هڪ اديب جي حثييت سان ڪرائيندو هيو. ذوالفقار ڀٽي ۽ سيد شاهه مردان شاهه پير پاڳاري سميت ملڪ جي ڪيترن وڏن ماڻهن سان تعلق باوجود دوستي جو دم پنهنجن غريب ۽ مڊل ڪلاس جي اديبن سان ڀريندو هو. ۽ انهن جي محفلن ۾ خوش هوندو هو. پاڻ چوندو هو ته زمينداري ته آءُ ڀيٽ گذر لاءِ ڪيان ٿو. منهنجي شناخت منهنجون ڪهاڻيون آهن.

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۱۴ جولاءِ ۲.۲۲ع تي ڇپيل)

 

نسيم کرل

سنڌي ڪھاڻي جو منفرد تخليقڪار - ۱۴۔جولاءِ.پنجيتالھين ورسي مناسبت سان خاص ڀيٽا۔

جھانگير عباسي

سنڌي ڪھاڻي جي صنف ۽ ادبي تاريخ ۾ غير معمولي طور مڃتا ماڻيندڙ ڪھاڻيڪار نسيم کرل جو تعلق کجين واري سرسبز شاداب علائقي ۽ ميرن واري رياست سڏجيندڙ خيرپور ميرس ضلعي سان آھي جنھن جي تعلقي گمبٽ جي ننڊڙي ڳوٺ کرل جيڪو ھاڻي ڪيٽي کرل جي نالي سان مشھور آھي انھي ڳوٺ ۾ نسيم ۲۹۔جون ۱۹۳۹ تی پیدا ٿيو سندس اصل ناء ``نسيم احمد ``أھي سندس والد حاجي عبدالڪريم کرل بنيادي طور تي مٿين سطح وارو ھڪ دبنگ زميندار ھو۔نسيم شروعاتي پرائمري تعليم ڳوٺ جي اسڪول مان پرائي پو۽ گورمينٽ ناز ھا۽ اسڪول مان مئٽرڪ سن ۱۹۴۵ پاس ڪري سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچي کان ايل ايل بي جي سند حاصل ڪئي۽ ڪجھ وت سکر جي سينئير ناليواري وڪيل آغا علي حسن خان جي جونئير طور وڪالت شروع ڪئي۔

نسيم کرل بنيادي حوالي سان سنڌ جي روايتي وڏيرڪي نظام واري گھراڻي سان لاڳاپو رکندڙ ھيو ۽ اڄ تائين ھن جو خاندان سماجي ۽ سياسي طور تي تر جو اھم جاگيردار ۽ سياسي خاندان شمار ٿئي ٿو جنھن کان ھٽي ڪري نسيم پنھنجي مزاج روش ۽ ڏيکاء م انھي وڏيرڪي ٺاٺ ٺنگر کان پاسيرو رھي پڙھيل لکيل باشعور انسان سان گڏ عملي طور تي ترقي پسند سوچ ۽ جدت وان خيالن جو مالڪ کلڻو ملڻو سماجي ۽ ادبي حوالي کان به متحرڪ ڪردار واري شخصيت ٿي رھيوآھي۔

نسيم کرل ڪاليجي دور کان ادبي رجحان رکندڙ رھيو جتي ھن جي قابليت ۽ ذھانت کي پرکيندي سندس استاد اسڪالر محقق ۽ ڊاڪٽر اياز قادري کيس اتساھيو ۽ ڪراچي شاخ جي سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻين طرف آندو جنھن جي شفقت ساٿ سھڪار ۽ پنھنجن ڪاليجي دوستن خواجه سليم۔جمال رند ۽ ويجھي دوست پير حسام الدين راشدي جي صحبت ۾ ھن جو اعتماد ۽ حوصلو پختگي سان اڳتي وڌڻ لڳو۔ھن پير حسام الدين راشد سان ملي اعظم ڳڙھ ھندوستان جي مشھور رسالي ``معارف ``طرز تي ماھوار ادبي علمي سنڌي رسالي `` المنار ``جا ڪجھ پرچا به شايع ڪيا ته وري ڪاليج جي سالياني ميگزين جي ايڊيٽوريل سٿ جو سنڏي ڀاڳي جو انچارج به رھيو.

نسيم کرل بنيادي طورڪھاڻيڪار شمار ٿئي ٿو پر ھي گھڻن جي علم ۾ نه آھي ته ھن ادب ۾ لکڻ جي ابتدا ترجمي نگاري سان ڪئي. نسيم عالمي ادب مان چونڊ ڪھاڻين جا ترجما ۱۹۵۶ کان ۱۹۷۱ تائين ڪيا اھڙين ڪھاڻين ۾ سندس ترجمو ڪھاڻي ``مھمان ۱۹۵۶ رسالو نئين زندگي ``۔۽ ڪھاڻي جرڪي جرڪي جئيرا ٿي پيا۔۱۹۶۲ نئين زندڱي`` ۽ ڪي ٻيون شامل آھن۔ نسيم کرل جي نج پھرين تخليقي ڪھاڻي `سور سمجھي ڪو ``جي عنوان سان لکي جنھن بعد سندس ڪھاڻيون `شبنم شبنم ڪنول `۔ ` گذريل واردات `۔ `پاٽنر `۔ `گڻ `۔۽ `ننگر`۔روح رھاڻ رسالي م ايڊيٽر حميد سنڌي ڇپيون۔ ائين ڪھاڻيون `گٽس `۔ ` زر ۽ زور `۔۽ `ڪچو رنگ `ٽماھي رسالي مھراڻ ۾ ۱۹۶۴ کان ۱۹۶۶ دوران شايع ٿيون.جڏھن ته ڪھاڻيون `خاڪي پنھنجي فطرت ۾ `۔´ڪني آڳر `ماھوار سوجرو جي پھرين دور ۾ تاج بلوچ شايع ڪيون.نسيم ائين ڪھاڻي کيتر ۾ پنھنجن ڪھاڻين جي ٻوليء۔ڪردارن ۽ سٽاء سان غير معمول شھرت ماڻيندي `مڪسڊ گرل`۔چوٽھيون در `۔ `زماني جي گردش `۔`أٿئت`۔`مجاور`۽ `ڪافر `جھڙيون ڪھاڻيون طارق اشرف جي رسالي سھڻي ۾ لکي سنڌي ادب کي شاھوڪار بنايو آھي.

سنڌي ڪھاڻي ۾ نسيم کرل نوان لاڙا۔رجحان.ترڪيبي جزا۔ٺيٺ سنڌي ٻوليء جا مروج پھاڪا.محاورا ۽ اصطلاحن سان مالا مال ڪيو۔اتي تشبھي استعارن واررن جملن جو به خوب استعمال ڪري ڪھاڻين جي موضوعن ۽ ڪردارن کي امرتا بخشي ھن پنھنجن ھمعصر ڪھاڻيڪارن امر جليل. آغا سليم۔ علي بابا۔ ثميره زرين. ماھتاب حبوب۔ ممتاز مرزا۔خيرالنسا۽ جعفري۔ غلام نبي مغل قمر شھباز۔طارق اشرف جي موجودگي م ادب پڙھندڙن منجھ پنھنجي انفراديت کي به ٺاھيو. نسيم جي ڪھاڻين جي پلاٽن جي چونڊ۔ڪردارن جي فطري تصوير ڪشي ۽ ھڪ ئي وقت سنڌ جي ٻھراڙيء ۽ شھري زندگيء جا حقيقي منظر ۽ ماحول وار وھنوار کي اھڙي فنڪارانه انداز ۾ چٽي تڪي طوري اسان آڏو پيش ڪيو آھي جئين سڪي جي ٻنھي پاسن ڌار ڌار عڪس اڪريل نظر اچن ٿا۔

نسيم کرل جو ڪيل ادبي پورھيو مختلف ڪتابن جي صورت ۾ سھڙيل ۽ شايع ٿيل آھي ۽ چار ڏھاڪا گذرڻ باوجود کيس اڄ به وڏي چاھ سان پڙھجي ٿو۔جن جا وقت به وقت ايڊشن ڇپجن پيا۔نسيم کرل جي شخصيت.ذات۔ادبي حياتي متعلق مختلف رسالا ۽ اخباون خاص نمبر ۽ ايڊيشن به شايع ڪندا رھيا آھن جن ۾ طارق اشرف پاارن سھڻي جي خاص۽ ضخيم نسیم کرل `نمبر کي ھڪ تارييخي دستايز جي سند حاصل رھي آھي۔نسيم جي فن فڪر تي ڪيترن لکندڙن تحقيق ڪري ايم فل ۽ پي ايڇ ڊي جون ڊگريون به ماڻيون آھن. نسيم جي ڪتابن جو وچور ھن ريت آھي

(۱)۔ڪھاڻي ڪتاب `شبنم شبنمڪنول `۔۔۱۹۶۶

(۲)۔ڪھاڻي ڪتاب `چوٽيھون در `۔۔۔۔۔۔۔ ۱۹۷۳

(۳)۔ڪھاڻي ڪتاب.ڊمي``۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

(۴)۔ نثري ڪتاب.ھو جي وڻ وندر جا `،۱۹۸۴

(۵)۔ڪھاڻي ڪليات۔نسيم کرل جون ڪھاڻيون`

پاران روشني پبليڪيشن حيدرآباد.

نسيم کرل سنڌي ادب ۾ امرجليل کان پو۽ غير معمولي طور تي شھرت رکندڙ ۽ پڙھيو ويندڙ ڪھاڻيڪار ليکجي ٿو پر نسيم ڀيٽ م امر جليل جي ڪھاڻين جو اردو.انگريزي ۾ ترجمو ٿيڻ ڪري ھو ملڪي ۽ عالمي سطح تي به مشھوري رکي ٿو جڏھن ته نسيم انھي کان محروم آھي سوا۽ سندس ڪن ڪھاڻين جي اردو ترجمي جي ۽ مون کي به ھي اعزز حاصل آھي ته نسيم جي ھڪ شھڪار ڪھاڻي گزريل واردات `` ``جو اردو ترجمو ``گزری واردات``نالي سان ۲.۱۵ ۾ رسالو بيلاگ ڪراچي ۾ ڇپيو آھي۔نسيم به اردو دب جي ڪرشن چندر۔غلام عباس۔سعادت منٽو۔ نديم قاسمي۔آغاگل۔۔عالمي ادب جي چيخوف۔ موپاسان۔او۔ھينري.گاشيا مارڪيز جي جديد سنڌي ڪھاڻي جي اڏيندڙن مان ھڪ آھي.ھو روشن خيالي وار سوچ.ترقي پسنديت رجحان ۽ فڪر جي پو۽واي ڪرڻ باوجود صدين کان سنڌ ۾ رائج جاگیرداري سرشتي ۽ روايتي وڏيرپ واري انائن جي ور چاڙھي وقت کان اڳ بي وقتائتو موت ڏئي خانداني تڪرار ڪارڻ ۱۴۔جولا۽ ۱۹۷۸ تي کيس شھيد ڪري ماريو ويو صد افسوس اھا سنڌ اڄ به انھي نظام ھٿان اذيتن ۽ آزمائشن جي صليب تي ٽنگيل آھي ۽ ڪئي حياتن جا روشن ڏيئا برادري۔نسلي۔ لساني۔زميني۔خانداني ۽ ذاتي دشمنين جھڙن سببن ۽ عناصرن ور چاڙھي ھميشه ھميشه لا۽ وسايا وڃن پيا۔

سنڌ اندر جئين وڏين وڏين گادي نشين گھراڻين جيان پيري مريدي جو روج عام آھي۔نيڪ بزگن.ولين جي مزارن تي به کين پير پرستي واري نوع پوڄيو وڃي ٿو ۽ ميلن ملاکڙن جي نانء تي برائي وارا ڪئي ڪڌا عمل سر عام ٿين ٿا اتي ھاڻي ادبي دبيا منجھ ھڪ ھي به نئين روايت ھلي پئي آھي نسم کرل ۽ اھڙن ڪئي عظيم ليکڪن کي به پير بڻائي سندن نالي ک مھان.۔عظيم۔۔۽ لازوال زندھ جايد بنائڻ خاطر وڏا وڏا ادبي سيمينارن.ڪانفرنسو منعقد ڪري ڪيون وڃن ٿيون ميلن جھڙو نماء ڪيو ڃي ٿو.ممڪن آھي ڪي دوست مون سان سھمت نه ٿيندي اختاف جي انتھا به رکن آء انھڙن عملن کي ھرگز به غير ضدور نٿو چوان پرانھن ليجنڊز کي مان مڃتا ڏڻگھرجي ياد جي سار ضرورڪرڻ گھرجي پر مان سمجان ٿو ته وڌيڪ لازم ي آھي ٿيڻ ا سرنديء وارا ادبي ۽ تنظيمي ادارا ۽ ساڻن لاڳاپيل خاندان انھن جي تخليقي لکڻين کي ملڪي سطح تي اردو ۽ عالمي سطح تي انگريزي ۾ سندن ڪتاب ترجما ڪرائڻ گھرجئين انھن جو ڪيل ڪم جئين سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاھر پھچي۔ سندن ادبي ڪم۔سڃاڻپ ۽ رتبو عالمگيريت واري مڃتا ماڻي ھر دور ۾ سارھيو وڃي.

نسيم کرل

سنڌ جو يگانو ڪهاڻيڪار

ابراهيم لاشاري

سنڌ جو هي يگانو ڪهاڻيڪار خيرپور ضلعي جي گمبٽ تعلقي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ کرل جي مشهور زميندار حاجي عبدالڪريم کرل جي گهر منجهه ۲۹ جون خميس ڏينهن سال ۱۹۳۹ع ڌاري جنم ورتو پڙهيل لکيل گهراڻي جو هي ٻار لا_ڪوڏين سان نپيو ۽ پڙهائي واري عمر کي رسيو ته والد صاحب پنهنجي ئي ڳوٺ منجهه قائم ٿيل پرائمري اسڪول منجهه ويهاريو جتان هن پنج درجا سال ۱۹۴۸ع ڌاري پاس ڪري وڌيڪ تعليم لاءِ کيس خيرپور جي ناز پائلٽ اسڪول ۽ هاءِ اسڪول خيرپور منجهان مئٽرڪ جو امتحان پڻ پاس ڪيو تنهن بعد هو سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچي جو رخ ڪري اتان گريجوئيشن جي سند حاصل ڪري ورتي نسيم کرل صاحب قانون جي اعلي ڊگري ايل ايل بي به پڻ ڪري ورتي هئي پاڻ پڙهائي واري زماني کان وٺي ادب سان جڙيل نظر اچي ٿو مطالعي ڪرڻ بعد معلو ٿئي ٿو ته نسيم کرل صاحب هن شروع منجهه هڪ ڪهاڻي (مهمان) جي عنوان سان ترجمو ڪئي بعد ۾ هن هڪ ٻئي مٿان ڪهاڻيون لکي مسلسل سنڌي ادب کي آسودو ڪندو رهيو.

ڪافي ڪالم پڻ لکيائين جيڪي ان وقت هفتيوار (جاويد) جي زينت بڻيا سنڌ جو هي عظيم ڪهاڻيڪار سنڌي سماج جي ڪهاڻي وسيلي عڪاسي ۽ ترجماني ڪندڙ ذاتي دشمني جي ور ]ڙهي ويو.

سندس ادبي ڪم اڄ به نوجوان نسل لاءِ هڪ سبق ۽ مشعل راهه بڻيل آهي، سندس ادبي ڪم منجهان ڪهاڻي واري صنف ايتري ته شهرت عطا ڪئي جو پاڻ اڄ ڏينهن تائين سنڌ جو يگاڻو ڪهاڻيڪار،عظيم ڪهاڻيڪار، ٻولي جو بي تاج بادشاهه ڪهاڻيڪار، سنڌ جو چيخوف ڪهاڻيڪار، وڏيرو ڪهاڻيڪار جهڙن لقبن سان هيترو وقت گذري وڃڻ باوجود اڄ به ياد ڪيو ٿو وڃي، سندس ڪهاڻين جي مجموعن منجهه شبنم شبنم، ڪنول ڪنول، چوٽيهون در، اکيون آرسيون ۽ ڊمي ڪمال جو ن ڪهاڻيون اڄ به سنڌي ادب جي سونهن ۾ اضافو ڪيون بيٺا آهن.

نسيم کرل صاحب ڪهاڻين لکڻ مهل پنهنجي ٻولي جو نهايت بهترين استعمال ڪري سهنجا لفظ استعمال ڪري سنڌي سماج جي بهترين عڪاسي پڻ ڪئي آهي سندس ڪهاڻين خوبي اها به آهي ته پاڻ سنڌي زبان جا پهاڪا، محاورا لفظ ٺيٺ سنڌي ڪتب آندا اٿس هن سماج جي چٽي طرح لفظن ۾ عڪاسي ڪري هر ريت رسم کي اجاگر ڪرڻ ۾ ڪا ڪمي ناهي ڇڏي، نسيم کرل صاحب سنڌي سماج منجهه جتي به گندگي، برائي ڏٺائين ان کي وڻندڙ لفظن جو روپ ڏئي پڌري پٽ ڪري پيش ڪري سماج اڳيان ظاهر ڪيائين سندس ڪهاڻين مان گهڻو تڻو ڳوٺاڻو ماحول ئي نظر اچي ٿو پاڻ ڳوٺاڻو ماحول پيش ڪيو آهي پاڻ چورن جي ٻولي، ٽانگي واري جي ٻولي، پوليس واران جو انداز ڪچهري اهڙي ته بهترين نموني سان استعمال ڪئي آهي جو پڙهندڙ ائين محسوس ڪندو ڄڻ نسيم کرل پاڻ انهي واقعي يا قصي جو حصو آهي سندس ڪهاڻين منجهان پهرين مراد، کڙندا کٽڻهار، ڪافر جي ڇا ڳالهه ڪجي.

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۱۴ جولاءِ ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)

نسيم کرل

سنڌيءَ جو بادشاهه ڪهاڻيڪار

اڪبر سومرو

نسيم کرل جو نالو سنڌي ڪهاڻيءَ جي ميدان ۾ چوٽيءَ جي ڪهاڻيڪارن ۾ ياد ڪيو وڃي ٿو. هن سنڌي ادب کي اوڻيتاليهن سالن جي عمر ۾ اوڻيتاليهه ڪهاڻيون لکي ڏنيون، پر انهن اوڻيتاليهن ئي ڪهاڻين لاءِ چئي سگهجي ٿو ته اهي سنڌيءَ جون سرموڙ ۽ لاجواب ڪهاڻيون آهن، جن هن کي هڪ وڏي ڪهاڻيڪار جي حيثيت ڏياري ۽ جڏهن به سنڌي ڪهاڻيءَ جي ڳالهه ٿيندي ته نسيم کرل جو نالو پهرين صف جي ڪهاڻيڪارن ۾ لکيو ويندو.

۲۹ جون ۱۹۳۹ تي خيرپور رياست ۾ پيدا ٿيل نسيم کرل ۱۴ جولاءِ ۱۹۸۷ع تي صرف ۳۹ سالن جي ڄمار ۾ ذاتي دشمنيءَ ۾ شهيد ڪيو ويو. سندس موت سنڌي ڪهاڻي ۽ ادب لاءِ هڪڙو وڏو سانحو ثابت ٿيو. نسيم کرل جون ڪهاڻيون پڙهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته سندس ڪهاڻين جي ڪردارن ۾ سرڪاري آفيسرن، وڏيرن، ڪمدارن، هارين، چورن ڪاٽڪن ۽ اوڏن وغيره جي نفسيات، رهڻي ڪهڻي ۽ ٻوليءَ جو هن تمام ويجهي کان مشاهدو ڪيو هو. ان سان گڏ ڪهاڻين ۾ هن جا ڇپجندڙ مڪالما ۽ شاندار ڪلائيميڪس هن جي ڪهاڻين کي نه وسرندڙ بڻائي ويا.

هن جي ڪهاڻين ۾ واقعا ۽ فني اڻت ايتري ته برجستي هئي جو ڪوبه پڙهندڙ هن جي ڪهاڻيءَ کي سالن تائين وساري نه سگهندو. ڇو ته هن کي سندس ماحول جي مشاهدي تي زبردست دسترس آهي.

نسيم کرل جي ڪهاڻين جي اڻت (پلاٽ)، مڪالما، ڪردار، ماحول، انهن جي ٻولي، ڪلائيميڪس، واردات بيان ۽ ڪمال جي مهارت هن جي هر ڪهاڻيءَ کي هڪڙي شاندار ڪهاڻي بڻائي ويا. هو سندس ڪهاڻي “پهرين مراد” ۾ ڪاٽڪن ۽ چورن جي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي ٿو ته ڪهاڻي “مجاور” ۾ آفيسرن جي ٻولي ڳالهائي ٿو، ڪهاڻي “چوٽيهون در” ۾ پوليس جي نفسيات ۽ ٻوليءَ ۾ ڳالهائي ٿو. “پهرين مراد” ۾ ڪچي جي ڪاٽڪن جي ٻولي ڳالهائي ٿو.

“عنايت ڏانداريءَ سان چڪون لٽيندي پنهنجي پٽ ماڻڪ کي چوڻ لڳو، توکي ته ٽيون سال پاڪي کنئي ٿيو آهي، مان ته اڃان پاڪي به پوري نه کنئي هئي جو راوي چنا جون مينهون هتي لوڙهي آڻيندو هئس. اسان جي پڙ تان سدائين ويهه پنجويهه آلوڙيون ۽ ويهه پنجويهه ڍڪيون مڙنديون هيون مينهون به ذاتيون، سچن لاءِ هيانءُ جو ٺار ته دشمن تي داغ!” هو ڪهاڻي “مڪسڊ گرل” ۾ لکي ٿو ته لڳي ٿو ڪنهن هاءِ فاءِ فيملي جا ماڻهو ڪنهن فائيو اسٽار هوٽل ۾ بوٽ ڪلب ۾ ويهي ڳالهائي رهيا آهن:

ٿڌڙي ٿڌڙي هير پئي گهلي، اسين ٻئي ڄڻا هوٽل جي بالڪنيءَ ۾ ويٺا پي رهيا هئاسون هيٺ ڊاڪا گراس جي وڏي لان ۾ ٺهيل سوئمنگ پول ۾ ڀوريون ڀوريون جوانڙيون ائين پئي تريون جيئن ڪي جل پريون! ٿورو پرتي ڪمپائونڊ وال جي چوڌاري پام جي وڻن جا پاڇا گهرا ٿي ويا هئا ۽ ڪارن ديون جيان پئي ڏيک ڏنائون. مان اڃان ٽيون جام پئي سپ ڪيو ته هن پنج پورا ڪري ڇهون پئي اوتيو سِپ ڪيو ۽ هر ڍڪ چکڻ سان هيٺ ترندڙ جل پرين کي تڪيندي مرحبا مرحبا جا پئي نعرا هنيائين، هو ٽئين جام پيئڻ سان ئي وٺجي ويو ۽ مون کي چيائين، آءُ ته ڪاڪ ٽيل پيون.

وري سندس ڪهاڻي “ڪافر” ۾ هن سيتل اوڏ ۽ سندس زال کي مسلمان ڪرڻ واري ڏينهن جڏهن سيتل ۽ سندس گهر واريءَ کي مسجد ۾ گهرائي مولوي صاحب بلند آواز ۾ سيتل کان پڇيو: بابا، تون ۽ مائي تِلي دين محمدي قبول ڪرڻ گهرو ٿا؟

“ها مولوي صاحب”

“پنهنجي رضا خوشيءَ سان يا زور زبردستيءَ سان؟”

“پنهنجي رجا سان سائين”

نسيم کرل جي ڪهاڻين جا سڀ موضوع الڳ الڳ ۽ اڇوتا، ڪابه ڪهاڻي ٻي ڪهاڻيءَ کي رپيٽ نٿي ڪري ان ڪري بلا شڪ هو سنڌيءَ جو نه رڳو سرموڙ ڪهاڻيڪار آهي بلڪه هن جي نالي کانسواءِ سنڌي ڪهاڻيءَ جو ذڪر اڻپورو ٿيندو.

نسيم جڏهن ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيون ته ان وقت سنڌي ڪهاڻيءَ جي ميدان تي جمال ابڙو، غلام رباني آگرو، آغا سليم، امر جليل، غلام نبي مغل ۽ طارق اشرف جهڙا ڪهاڻيڪار براجمان هئا، پر جڏهن نسيم کرل ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيون ته هو به سنڌيءَ جي چوٽيءَ جي ڪهاڻيڪارن ۾ شامل ٿي ويو. سندس ڪهاڻين جي پختگي ۽ پڪائي سندس گهري مشاهدي، تجربي ۽ مطالعي جي سببان هئي، جنهنڪري سندس ڪهاڻين ۾ ڪٿي به فني گهٽتائي محسوس نٿي ٿئي. هو سندس ڪهاڻين جا موضوع ۽ سندس ئي زندگيءَ جي تجربن مان کڻي ٿو. هن جي ڪهاڻين جا پلاٽ ۽ موضوع سندس چوڌاري پکڙيل ماحول تي سندس زبردست گرفت جي عڪاسي ڪن ٿا.

هن وٽ جيڪا ڏات ۽ ڏانوَ آهن تن سندس ڪهاڻين کي بين الاقوامي ادب جي صف ۾ بيهاري ڇڏيو آهي. هن جي ڪابه ڪهاڻي وقت جي لٽ ۾ لٽجڻ واري ناهي. ڇو ته هن جون ڪهاڻيون نعري باز ادب جي ذمري ۾ نٿيون اچن.

نسيم کرل جون ڪهاڻيون سماج جي مٿئين طبقي جي مسئلن جي ترجماني ڪرڻ سان گڏ وچولي ڪلاس جي مسئلن تي پڻ لکيل آهن ۽ سندس پنهنجن ئي لفظن تي پوريون ٿيون اچن ته اهڙو ادب تخليق ڪجي جنهن کي دائمي قدر هجن. سٺو اديب اهو آهي جيڪو ڪنهن مقصد لاءِ سماج جي سڌاري لاءِ لکي ۽ انسان ذات جي ڀلائيءَ لاءِ لکي، جيئن وقت گذرڻ سان ماڻهو کيس ياد رکن.

 

(ڏھاڙي ھمسري حيدرآباد آن لائين ۾ ۱۵ جولاءِ ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)