سيد الهندو شاهه

سيد الهندو شاهه

سج اُلٿي سيئن

شعبان وسطڙو

سنڌ صدين کان وٺي سکي ستابي رهي آهي پر جڏهن به ڪو ڪوسو واءُ سنڌ تي گهليو به آهي تڏهن به ڪو نه ڪو سرواڻ ۽ مانجهي مڙس سامهون نروار ٿي انهي مشڪل کي آسان نڀايو ۽ سنڌ جو ڳاٽ اوچو ڪرايو آهي، اهڙو هڪ مڙس مٿير جڏهن تعليمي حوالي سان سنڌ اونداهي ڄار ۾ ڌڪليجي وڃي رهي هئي، تڏهن هڪ اهڙو غازي جنهن سموري سنڌ مان جهالت ختم ڪرڻ جو وچن ڪيو ۽ ساهتي پرڳڻي کان شروعات ڪئي ۽ اهڙو ته ڪارنامو سرانجام ڪري ڏيکاريو جنهن ساهتي پرڳڻي کي تعليمي روشني سان منور ڪري جاکوڙي ڪردار ادا ڪيو، اهو ڪردار نڀائيندڙ هو خان بهادر الهندو شاهه هو، جيڪو اهڙو ته تاريخي ڪم ڪري ويو، جنهن هزارين خاندانن جون زندگيون جياري پاڻ امر ڪردار بنجي تاريخ ۾ پنهنجو نانءُ جياري ويو.

انگريزن جي حڪومت ۾ جڏهن پڙهائي جي جديد طرز عمل تي نظرثاني ڪئي وئي ۽ روايتي ڍانچي کي تبديل ڪيو ويو تڏهن مسلمانن جدت پسندن ۾ انهي طريقي کي پنهنجو ڪرڻ لاءِ جتن ڪيا ويا، حالانڪه ان وقت جي مذهبي ماڻهن انهن عمل جي سخت مخالفت ڪئي پر ڏاها ماڻهو جن جي سوچ ۽ فڪر جي انتها اها هئي ته جيڪڏهن ايندڙ وقت جي حالتن کي مدنظر رکندي انهي تي عمل نه ڪبو ته قوم کي ڪهڙين ڀوڳنائن کي منهن ڏيڻو پوندو. جنهن جو ازالو ڪرڻ کان ماڻهو قاصر رهجي وڃي ۽ ان دک جو درد قوم کي ڀوڳڻو پوي، ان لاءِ ڇونه قوم کي اهڙي طرف وٺي وڃجي، جيڏانهن واءُ گهلندو هجي ۽ اها به وڏي ڏاهپ چئبي جو انهي طرف جي انهن کي ڄاڻ هئي ته واءُ ڪهڙو گهلندو، اهڙن ڏاهن، مدبر انسانن مفڪرن ۽ آئيندي جي سوچ رکندڙن مان ساهتي پرڳڻي جو هڪ ڀوتار، وڏيرو ۽ زميندار جنهن جي ذهنيت، قوم جي ماڻهن کي اذيت ڏيڻ نه پر انهن جون زندگيون تبديل ڪرڻ لاءِ ڏينهن رات انهي فڪر ۾ هيون ته قوم کي ڪنهن اهڙي منزل تي پهچائجي جو جنهن ۾ هن کي پنهنجي سڃاڻپ ۽ شناخت ملي. اهڙو مانجهي مڙس مٿير شخص شعور ۽ ساڃاهه رکندڙ سادات گهراڻي جو سيد الهندو شاهه ئي هيو جنهن انهن حالتن کي ڏسندي ايندڙ وقت لاءِ قوم لاءِ ڪجهه سوچيو.

لاکا لک هئا، فلاڻي ڀير ٻيو،

اَجا اوڏ ٿيا، پکئي لڳي جنهن جي.

ڪنهن ڏاهي جا لفظ آهن ته، ”وڏا خوش قسمت ۽ ڀاڳن وارا اهي شخص آهن جن کي اونداهن لمحن ۾ اميدن جا ڪرڻا نظر ايندا آهن.“ ۽ مون کي انهي ڳالهه جي خوشي آهي ته اسان جي معاشري جو هڪ اهڙو فرد جيڪو سيد به هجي ۽ وڏيرو به هجي، ان جي اها سوچ ته قوم جي لاءِ ڪجهه ڪرڻو آهي، سچ ته ان دور ۾ انهي وقت جو وڏو ڏاهو ۽ مفڪر شخص سيد الهندو شاهه ئي ملي ٿو ۽ شيخ سعدي جي انهي لفظن ۾ ته ”اهو ئي مڪمل انسان آهي، جنهن وٽ نصيحت لاءِ لفظن بدران سٺو عمل ۽ ڪردار هوندو آهي.“ هن اڪيلي سر جيڪو ڪم ڪري ڏيکاريو، سو ڪنهن به تعريف جو محتاج ناهي، بلڪ سندس ڪيل تاريخي ڪم، تاريخ جي ورقن ۾ سنهري اکرن سان لکي سگهجي ٿو، هونءَ به چوندا آهن ته جنهن شخص جا خيال نيڪ، نظريا بلند ۽ دل وسيع هوندي آهي، اهو اڪيلي هوندي به اڪيلو نه هوندو آهي.

سيد الهندو شاهه ۱۸۶۳ع ۾ سيد يوسف شاهه جي گهر ۾ ڊڀرئي جي هڪ ننڍڙي پر تاريخي شهر ۾ جنم ورتو. بنيادي تعليم ڊڀري (جيڪو پوءِ درٻيلي جي نالي سان مشهور ٿيو) جي ديني مدرسي مان پرايائين. سيد الهندي شاهه سياسي ڪيرئير جي شروعات ضلعي لوڪل بورڊ کان ڪئي، جتي ۱۸۹۷ع کان ۱۹۱۹ع تائين ضلعي لوڪل بوڊ حيدرآباد جو ميمبر رهيو ۽ سندس سياسي جاڳرتا کي مڃتا ڏيندي ۱۹۰۹ع ۾ ممبئي ڪائونسل جو چونڊيل ميمبر مقرر ٿيو ۽ ۱۹۱۶ع  کان وائسراءِ اسيمبلي جو چونڊيل ميمبر رهيو. پنهنجي ان سموري سياسي دور ۾ هن پنهنجي ٻاجهائپ صبر ۽ تحمل واري طبيعت سان سياسي دور ۾ هڪ بهترين ڪردار ادا ڪيو، جنهن جي مڃتا سبب انگريز سرڪار کيس ۱۸۹۸ع ۾ اعزازي جج مئجسٽريٽ مقرر ڪيو. بنيادي طور شاهه صاحب هڪ نرم دل، حليم ۽ ٻاجهاري طبعيت وارو شخص هو پر ان سان گڏ هو هڪ اصول پرست به رهيو جنهن لاءِ نه هن ڪڏهن اصول کي ٽوڙيو ۽ نه ٽوڙڻ ڏنو، جنهن به عهدي تي رهيو، نهايت ايماندارانه صلاحيتن ۽ پنهنجي قابليت سان پنهنجا فرض خوش اسلوبي سان نڀايا. سيد الهندو شاهه ننڍي هوندي کان ئي ڏاڍو ذهين ۽ هوشيار ۽ مثبت سوچ رکندڙ ماڻهو هو، کيس عربي ۽ فارسي زبانن تي عبور حاصل هو پر جنهن دور جي هو پيداوار هو ته هن کي به اها سرت ۽ ساڃاهه ذهن ۾ ويٺي ته ڪو اهڙو ڪمال ڪجي جنهن سان قوم کي دڳ لائي سگهجي.

پاڻ سيد گهراڻي ۾ پلجندي به ديني تعليم سان گڏ سندس ذهني صلاحيتن ۾ سياسي ۽ سماجي شعور به پلجندو رهيو، پاڻ سر سيد احمد خان جي علي ڳڙهه واري تحريڪ کان متاثر ٿيندي، آل هند محمدن ايجوڪيشن جي ڪيترن ڪانفرنسن ۾ شرڪت ڪئي ۽ ان وقت پنهنجي من ۾ اها ڳالهه سمائي ڇڏي ته سر سيد احمد خان ۽ حسن علي آفندي جي ڪيل محنتن ۽ ڪاوشن جيان پاڻ به هڪ اهڙو ادارو قائم ڪري جيڪي ديني تعليم سان گڏ انگريزي ۾ به اتان جي ماڻهن کي شعور ۽ سمجهه جي ڄاڻ فراهم ڪري ۽ اڳتي هلي سندس من جون مرادون پوريون ٿيون، نوشهروفيروز ۾ مدرسا ۽ هاءِ اسڪول قائم ڪرڻ ۾ ڪاميابي ماڻي. شاهه صاحب هڪ زندهه دل شخص هو هن کي پنهنجي ڌرتي ۽ ڌرتي وارن سان بيحد چاهه ۽ محبت هئي، هن پنهنجي سموري ڄمار جهڙي قوم کي ارپي ڇڏي هئي. سندس زندگي جو هڪ اهم ڪارنامو جيڪو تاريخي حيثيت ۾ اڄ به پيو ڳائجي، هن جيڪا پنهنجي ماڻهن يعني آبادگارن، هارين لاءِ هڪ وڏي جدوجهد ڪري ڍل معاف ڪرائي جيڪا انگريز سرڪار غيرآباد زمين تي به لاڳو ڪئي هئي. سندس اهڙي ڪارنامي تي ماڻهن ۾ اهڙي ته سرهائي اچي وئي جو سندس خدمتن، همتن جا گيت ڳائڻ لڳا، هونءَ به اها ڪوشش، ڪاوش ۽ همت ڪا معمولي ڪانه هئي پر انهن سڀني ڳالهين کي مدنظر رکندي جنهن ڳالهه جو کيس وڌيڪ اونو ۽ فڪر هيو سا هئي سنڌ جي ماڻهن جي تعليم. سنڌ جو وڏيرو ۽ ڀوتار هونءُ ئي سنڌ جي ماڻهن کي هيل تائين غلام رکندو پئي آيو، جيڪا ڳالهه شاهه صاحب کي ڏاڍي ڏکي لڳندي هئي. هن کي ننڍڙي هوندي کان ماءُ اها سُتي ڏني هئي ته علم حاصل ڪريو يا ٻين ماڻهن کي علم جهڙي زيور سان روشناس ڪرايو ۽ سنڌ جي غريب ماڻهن کي تعليم ڏياري خدمت ڪجي، اها ڳالهه شاهه صاحب جهڙي پلاند ۾ ڳنڍ ٻڌي ڇڏي، ارسطو جي انهي جملي ۾ ته ”جيڪو شخص علم جي ڳولا جي تڪليف برداشت نه ڪندو، انهي کي جهالت جون تڪليفون برداشت ڪرڻيون پونديون.“ ۽ انهي معاملي ۾ هن هڪ مجاهد جيان اهڙو ته تير ڪمان مان ڪڍي نشاني تي هنيو جنهن اونداهي جي ڪارن ڪڪرن کي اُڀ کان هٽائي روشن ڪري ڇڏيو ۽ نوشهروفيروز ۾ بي پهچ ۽ غريب ماڻهن لاءِ ۱۹۰۳ع ۾ مدرسو قائم ڪيو جنهن جو نانءُ رکيائين ”نوشهرو مدرسو.“

اها سنڌ جي ماڻهن لاءِ وڏي سرهائي هئي پر خاص ساهتي پرڳڻي جي ماڻهن لاءِ ته اها خوشي هئي جنهن ۾ هو ماپي نه پئي سگهيا. مدرسو قائم ٿيڻ سان هتان جي غريب مسڪين ۽ بي پهچ ماڻهن مدرسي جي تعليم مان لاڀ حاصل ڪيو ۽ فيض پرايو ۽ ڏسندي ڏسندي هي سمورو خطو تعليمي خزاني سان مالا مال ٿيندو ويو. هونءَ به هتان جا ماڻهو انگريزي تعليم پرائڻ لاءِ ڪراچي جو رخ ڪندا هئا پر انهن ۾ جيڪي سرندي وارا، باقي بي پهچ ۽ غريب ويچارا من ۾ حسرتون سانڍي پنهنجو جيون خاموشي سان گذاريندا رهيا، تڏهن ڊڀرئي جي هڪ وڏيري سيد الهندي شاهه قومي درد محسوس ڪندي اهو سوچيو ته جيستائين مسلمانن جا ٻار انگريزي تعليم حاصل نٿا ڪن تيستائين اسان جي سنڌ ڪا خاص ترقي نه ڪري سگهندي، تڏهن پاڻ مسلمانن جي ٻارن لاءِ انگريزي تعليم پڙهائڻ لاءِ مدرسي جو بنياد وڌو. سندس خدمتن کي مدنظر رکندي نه رڳي خطي جي ماڻهن سندس ساراهه ۾ ڳيچ ڳايا پر انگريز سرڪار به سندس سياسي سماجي ۽ تعليمي خدمتن کي پرکيندي ان وقت جي وڏي سول ايوارڊ ”خانبهادر“ جهڙي لقب سان نوازيو.

سنڌ اڄ جنهن دور مان گذري رهي آهي سا ڳالهه هر ماڻهو اکين سان ڏسي رهيو آهي ته سنڌ ڪيڏانهن وڃي رهي آهي اهڙين حالتن ۾ اڄ اسان کي ڪو الهندو شاهه ڳولي نه پيو لڀي، اهڙي هڏڏوکي سچي ۽ همدرد ماڻهو لاءِ اسان جا هٿ دعائن لاءِ کڄن ٿا، پر ان سان گڏ سندس ڪمي محسوس ڪندي شاهه صاحب جو هي بيت هانو تي هُري اچي ٿو ته:

ويو ٻاروچو نڪري هاڻي ڪريان ڪيئن؟

سج اُلٿي سيئن، سٽون ڏينديس سڃ ۾.

سيد الهندو شاهه

شاهد چنه

جڏهن برصغير ۾ تعليم جي کوٽ هئي ته ان وقت سنڌ جي آفندي خاندان جيان ساهتيءَ جي سپوت سيد الهندو شاهه ۳۳ سالن جي ننڍڙي عمر ۾ ۱۸۸۳ع ڌاري مدرسه هاءِ اسڪول نوشهروفيروز جوڙايو، انهي مڪتب مان ڪيترا ئي عالم اديب پڙهي نڪتا. علامه آءِ آءِ قاضي کان وٺي ڊاڪٽر دائودپوٽي تائين، کوڙ سارا سنڌ جا ماڻهو جيڪي علمي روشنيءَ کان وانجهيل هئا انهن اها علمي لاٽ اتان ئي حاصل ڪئي. سيد الهندي شاهه جون ڪوششون علمي حوالي سان ساراهڻ جوڳيون هيون. ڇو ته برطانوي راڄ دوران، سنڌ ۾ تعيلم جو فقدان ۽ اڻهوند انتهائي حد کان وڌيڪ هئي. انهن حالتن کي نظر ۾ رکندي، سيد الهندي شاهه سنڌ جي ماڻهن لاءِ علمي مڪتب کولي وڏو ڪارنامو سرانجام ڏنو. اهو ئي سبب آھي جو، هن وقت به هند توڙي سنڌ ۾، جن به هن مڪتب مان علم جي روشني حاصل ڪئي، سي اڄ به سيد الهندي شاهه کي ياد ڪري سندس فضيلتن جو بيان ڪندي کيس ساراهين ٿا.

حقيقت به اها آهي ته سنڌ جي هن سپوت پاران، جيڪڏهن هي مدرسه هاءِ اسڪول ۱۹هين صديءَ ۾ نه جڙي ها ته ڪيترا ئي عالم اديب، جنم نه وٺن ها. افسوس جو سنڌ حڪومت کان وٺي ڪنھن ساڃاهه وند تائين، ڪو به هن کاهوڙي ڪردار جي ياد تازي ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. نه وري ڪڏهن سندس جوڙايل مڪتب ڏي، ڪنھن منهن ورائي ڏٺو آهي ته ان جي حالت، پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ڪهڙي بڻجي وئي آهي. اهي هاسٽلون، اهي ڪلاس روم ۽ سندس جوڙايل انهيءَ پارڪ ۽ لائبريريءَ جو هن وقت نشان به نظر نٿو اچي. ان تباهيءَ تي ٻيو ڪو ڳوڙها ڳاڙي نه ڳاڙي پر درٻيلي ۾ ۱۹ آڪٽوبر ۱۹۱۹ع تي، ھيءُ جھان ڇڏيندڙ، سيد الهندي شاهه ضرور لڙڪ لاڙيا هوندا. ڪيڏي نه افسوس جوڳي ڳالهه آهي، جو سندس جوڙايل تاريخي مدرسه هاءِ اسڪول کي سوا صدي گذري چڪي آهي پر هن وقت تائين ان جي تاريخي حيثيت کي وڌائڻ لاءِ ڪهڙي به سرڪار ڪردار ادا ناهي ڪيو.

جنهن جي ڪري هن وقت ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سيد الهندي شاهه جي خدمت ۽ وقار کي جيڪڏهن اڳتي وڌائڻو آهي ته سنڌ جي ساڃاهه وندن کي ان جي ٻاريل شمع کي روشن ڪرڻو پوندو.

اڄ به سيد الهندي شاهه کي سنڌ ساري ٿي. ان جي مڪتب ڏانهن نهاري ٿي. چوي ٿي ته؛ سيد الهندي شاهه جي ٻاريل شمع کي اچو ته روشن ڪريون. افسوس جو سنڌ جي ٻين عظيم هستين جيان سيد الهندو شاهه به سنڌ کان وڇڙي ويو. سڄي سنڌ توڙي هند، کيس اڄ به خراج عقيدت پيش ڪري ٿي.

سيد الهندو شاهه

[ ۱۸۶۷ع – ۱۹۱۹ع ]

ميمڻ عبدالغفور سنڌي

سنڌ جي سر زمين تي ڀانت ڀانت جي انسانن جنم ورتو آهي، جيڪي مختلف قسمن ۽ حيثتن جا مالڪ ٿي گذريا آهن؛ انهن مان ڪن جي زندگي نيڪيءَ ۾ گذري آهي، ته ڪن وري پنهنجي خداداد لياقتن سببان قوم جي ڏک ۾ ڀاڱي ڀائيواري ڳنڍي آهي. اهڙن نيڪو ڪارن جو نالو سنڌ جي تاريخ ۾ سدائين عزت ۽ احترام سان ورتو وڃي ٿو.

تعلقي ڪنڊياري، ضلعي نوابشاه جي ڳوٺ ”ڊڀري“ جو مشهور زميندار، سيد الهندو شاه ولد سيد يوسف شاه به هڪ زنده دل ۽ غريبن جو هڏ ڏوکي ٿي گذريو آهي، سندس ولادت ۲۴ شعبان ۱۲۸۴ هه مطابق ۱۷ آڪٽوبر ۱۸۶۷ع تي ٿي آهي. ٻهراڙيءَ جي رواج موجب، ڊڀري جي مدرسي مان عربي ۽ فارسيءَ ۾ ڀڙ ٿيو. سندس طبيعت ۾ سنجيدگي، سادگي ۽ نرمائي زياده کان زياده هئي، خداوند سندس ذهن تيز ڪيو هو؛ جنهن ڪري ٿوري وقت ۾ سنڌيءَ سان گڏ انگريزيءَ جي به خاص ڄاڻ حاصل ڪري ورتائين.

سيد صاحب کي، قوم لاءِ هر وقت اونو هوندو هو. ننڍي خواه وڏي ۽ امير توڙي غريب لاءِ وٽس ساڳئي ئي ڪرسي هئي. ڪنهن کي به ڪڏهن گهٽ نه گهريائين. اهوئي سبب هو، جو ۲۴ ورهين جي عمر ۾ دهليءَ جي وائسراءِ جي ليجسليٽو اسيمبليءَ جو رڪن منتخب ٿيو. موقعي ملڻ سان، ويتر قومي خدمت کي پنهنجو فرض ڪري ڄاتائين، ان زماني ۾، سنڌ جي ماڻهن تي، غيرآباد پيل زمين تي زوريءَ ڍل وصول ڪئي ويندي هئي؛ جنهن کي ”نوبت“ چوندا هئا. نوبت نه ڏيڻ جي صورت ۾، زمين ضبط ٿيندي هئي. سيد صاحب هن ڏس ۾ ذاتي دلچسپي وٺي، نوبت کي هميشہ هميشہ لاءِ معاف ڪرائي ڇڏيو.

سيد صاحب، قومي خدمتن سان گڏوگڏ سخاوت ۾ به مشهور هو. وس ورندي ضرورت مند خواه محتاج در تان واپس نه موٽائيندو هو. قومي خدمتن عيوض، سرڪار طرفان کيس ”فرسٽ ڪلاس آنرري مئجسٽريٽ“ به مقرر ڪيو ويو؛ جنهن عهدي تي پاڻ ڪافي وقت رهيو. سندس پوشاڪ سادي ۽ گهڻو ڪري سفيد هوندي هئي. اڪثر پهرياڻ تي پٽڪو ٻڌندو هو. انگريزي رواج موجب ٽاءِ (Tie) به ڳچيءَ ۾ وجهندو هو. پيرن ۾ سنڌي جتي ۽ موسم مطابق ڪوٽ پائيندو هو.

پاڻ عوام جي سک ۽ سهنج لاءِ ڪيترا ئي ڪم ڪيائين. خاص ڪري مسلمانن جي تعليم لاءِ ۱۹۰۳ع ۾ نوشهري فيروز ۾ مدرسو قائم ڪري، مسلمان ٻارن کي خوب همٿايائين. مدرسي لڳ ٻاهران آيل شاگردن لاءِ رهائشگاه (هاسٽل) پڻ تعمير ڪرايائين. اڄ هي مدرسو هاءِ اسڪول جي صورت ۾ سندس ياد تازي ڪري رهيو آحي. اهڙيءَ طرح لوڪل بورڊ جي سهڪار سان نياڻين جي تعليم لاءِ پڻ ڪافي مڪتب کولرايائين.

افسوس! سنڌ جي هن مثال انسان کي حياتيءَ ساٿ نه ڏنو؛ جنهن ڪري ۵۳ ورهين جي ڄمار ۾، ۱۳۳۸ هه مطابق ۱۹۱۹ع تي راه رباني ورتائين. پاڻ صوم صلوات جو پابند ۽ هر روز صبح جو قرآن پاڪ جي تلاوت ڪندو هو. مسجدون جوڙائڻ، مسافر خانا ٺهرائڻ، کوه کوٽائڻ ۽ آئي وئي لاءِ کاڌي جو بندوبست ڪرڻ؛ سندس خاص مشغلو هو. ازانسواءِ سرڪاري ڪمن سان وڏو سهڪار ڪيائين سندس خدمتن عيوض سرڪار کيس آفرين نامن سان گڏ ”آنربل“ ۽ ”خانبهادر“ جا خطاب به ڏنا. پٺيان ٻه فرزند: قرارو شاه ۽ محمد علي شاه ڇڏيائين.

(۱)– پاڻ متعلوي سيدن جي شاخن مان هڪ وڏي خاندان جو فرد ۽ وڏيءَ پڄنديءَ وارو شخص هو. [”الوحيد“ (سنڌ آزاد نمبر)، ۱۵ جون ۱۹۳۶ع، ص -۱۶۳].

(۱) – سيد صاحب، درٻيلي ۾ عيد گاه جي تعمير لاءِ هندن سان سخت جدوجهد ڪئي. نوبت آخر فساد جي صورت اختيار ڪئي؛ جنهن کي پاڻ ڏاهپ سان، مقدمي جي وسيلي نهايت ئي مدبرانه انداز ۾ ڪاميابيءَ سان نبيريو.

الهندو شاھ

ساهتي پرڳڻي جو سرسيد

فتح محمد برفت

نوشھروفيروز (رپورٽر) سنڌ يونورسٽي ڪيمپس خانبهادر سيد الھندو شاھ نوشھروفيروز ۾ بزنس ارينا (روزگار جا ذريعا) جي عنوان سان ھڪ پروگرام ٿيو، جنهن کي خطاب ڪندي سنڌ يونورسٽي جي وائيس چانسلر ڊاڪٽر فتح محمد برفت چيو ته جنهن وٽ لطيف، سچل ۽ علامه اقبال جهڙا آفاقي شاعر ھجن اها قوم ترقي ئي ڪندي. ھن چيو ته سيد الهندو شاھ ساهتي پرڳڻي جو سرسيد احمد خان ھو علي ڳڙھ به هڪ اسڪول هو جيڪا يونورسٽي بڻي مدرسه هاءِ اسڪول نوشھروفيروز ھڪ يونورسٽي آھي. ظفر علي شاھ چيو ته ۱۹ صدي جي آخر ۱۸۹۳ع ۾ ھي ادارو قائم ٿيو، ان وقت نوشھروفيروز هڪ واهڻ هيو ان دور ۾ اسان جي وڏن خانبهادر سيد الهندو شاھ انگريزي تعليم جي شمع ٻاري، سيد الهندو شاھ شاگردن کي ھاسٽل ۾ رھائڻ جو بندوبست به ڪندو هو ۽ تعليم به ڏياريندو هو. ھن يونورسٽي ڪيمپس جي لائبريري جي ڪتابن جي لاءِ ۲ لک رپين جو اعلان ڪيو. تعليمي ماھر ۽ يونورسٽي لاءِ جدوجهد ڪندڙ فقير محمد ميمڻ مطالبو ڪيو ته ڪيمپس کي الڳ يونورسٽي جو درجو ڏنو وڃي جنهن لاءِ سنڌ اسيمبلي ۾ ۲۱ فيبروري ۲۰۱۲ تي ايم پي اي احمد علي شاھ هڪ ريزوليشن پڻ پاس ڪرايو هو. ڪيمپس جي پرو وائيس چانسلر ڊاڪٽر اسلم پرويز ميمڻ چيو ته بزنس ارينه پروگرام منعقد ڪرڻ جو مقصد نوجوانن کي تعليم کان پوءِ پنهنجي پيرن تي بيهارڻو آھي، جنهن لاءِ اسان مختلف اسٽال پڻ لڳايا آھن. تقريب کي ايم پي اي شھناز انصاري ضلع وائيس چيئرمين پير قربان علي ۽ ٻين خطاب ڪيو.

(پنھنجي اخبار ۾ ۱۴ اپريل ۲۰۱۹ع تي شايع ٿيو)

خانبهادر سيد الهندو شاھ

تاريخ ساز شخصيت

مبين چنا

ساهتيءَ جي اھم تهذيب يافتہ شهرن مان درٻيلو پڻ هڪڙو خصوصي ۽ نمايان حيثيت رکندڙ شهر هو. هن شهر جو پراڻو نالو ڊڀرو هو. ”راڻو سهتو ڀوئر راٺوڙ (سهتو) درٻيلي تي راڄ ڪندو هو. جنهن جي گاديءَ جو هنڌ ديرو هو.“ شايد ڊڀرو ”ديرو“ جي بگڙيل صورت آهي. ڪن تاريخدانن جو خيال آهي تہ درٻيلو هڪ پرڳڻي جو نالو هو. هيءُ شهر آمدرفت جي لحاظ کان تمام اهم هو. سيوهڻ شهر کي سامهون هئڻ جي ڪري هن جي اهميت اڃان بہ وڌي وئي هئي. سيوهڻ ۽ درٻيلي جي وچ ۾ سنڌو درياھ هن وقت بہ پنهنجي پوري آب تاب سان وهي رهيو آهي. جيڪو آمدرفت جو بهترين ذريعو هو ۽ آهي، ارغونن ۽ ترخانن جي دور ۾ هي شهر وڏي افاديت ۽ اهميت رکندڙ هو. هن شهر جو اوج ڪلهوڙن جي اوائلي دور ۾ بہ قائم هو پر ڪلهوڙن جي پوئين دور ۾ جڏهن هالاڻي کي محالڪاريءَ جو درجو مليو تہ هن شهر جي اهميت گهٽجي وئي ۽ پوءِ مدد خان پٺاڻ جي حملي هن شهر جو آڪي باقي اوج بہ ختم ڪري ڇڏيو. اڄ ڪالھ درٻيلو پراڻو يونين ڪائونسل جي سطح وارو شهر آهي جڏهن تہ درٻيلو نئون ڀريا تعلقي جي حددن ۾ آهي.

درٻيلي شهر هر دور ۾ انمول هيرا پيدا ڪيا آهن جن پنهنجي سموري زندگيءَ انسانيت جي خدمت ڪندي گذاري آهي اهڙن ئي انمول هيرن مان هڪڙو سيد الهندو شاھ بہ آهي، جيڪو متعلوي ساداتن جي هڪ معزز گهراڻي ۾ ۱۸۶۴ع ۾ درٻيلو شهر ۾ تولد ٿيا. سندس وڏا اصل ۾ مٽياريءَ جا هئا جتان هجرت ڪري درٻيلي ۾ سڪونت اختيار ڪيائين. سندس والد سيد يوسف علي شاھ پنهنجي وقت جو وڏو بزرگ ۽ پهتل ٻانهو هو، فقير فولاد شر پنهنجي ڪتاب ”روح اعظم “ ۾ لکيو آهي تہ مون کي فيض درٻيلي جي بزرگ سيد يوسف علي شاھ کان مليو آهي. سيد الهندي شاھ کي بنيادي تعليم لاءِ درٻيلي جي ديني مدرسي ۾ داخل ڪيو ويو جتي هن عربي، فارسي ۽ سنڌي ۾ تعليم حاصل ڪئي. شاھ صاحب ۱۸۹۷ع کان ۱۹۰۹ع تائين حيدرآباد لوڪل بورڊ جو چونڊيل ميمبر، ۱۹۰۹ع تائين بمبئي ڪائونسل جو چونڊيل ميمبر ۽ ۱۹۱۶ع کان هندوستان جي وائسراءِ اسيمبلي جو چونڊيل ميمبر رهيو.

خانداني پيشي زمينداري سان گڏ ۱۸۹۸ع ۾ جڏهن هو حيدرآباد لوڪل بورڊ جو چونڊيل ميمبر هو تہ سندس لياقتون ۽ صلاحيتون ڏسي، انگريزن کيس قاضي يا اعزازي اسپيشل مئجسٽريٽ پڻ مقرر ڪيو. جنهن منصب کي هن نهايت ئي قابليت ۽ ايمانداري سان ادا ڪيو، جنهن ڪري انگريزن کيس ”خانبهادر“ جو لقب عطا ڪيو. شاھ صاحب اعلي دماغ ۽ رعبدار شخصيت جو مالڪ هو. پاڻ پنهنجي دور جو ڏهيسر هو. قومي درد رکندڙ ۽ مسلمانن جو هڏ ڏوکي هو. شاھ صاحب جڏهن دهلي جي وائسراءِ جي ليجسليٽو اسيمبلي جو ميمبر هو تہ انهن ڏينهن ۾ سنڌ ۾ غير آباد زمين تي بہ ڍل هوندي هئي. جنهن کي نوبت سڏيو ويندو هو. ان جي نہ ڏيڻ تي سرڪار زمين ضبط ڪري ڇڏيندي هئي. آنربل سيد الهندي شاھ جي ڪوششن سان اها ڍل يعني غير آباد زمين تي معاف ٿي. ان کان سواءِ زمينداري جي ڌنڌي ٽيڪس جي مقرري جو بل پيش ٿيو تہ شاھ صاحب اهو بل ٻئين ميمبرن جي مدد ۽ تعاون سان رد ڪرايو.

خانهادر سيد الهندو شاھ پوک ۽ باغباني جو وڏو عالم هو، پاڻ پنج وقت پابندي سان نماز پڙهندڙ، خوش اخلاق خوش طبع، مهمان نواز، انسان دوست ۽ نهايت ئي سادو انسان هو. سندس پوشاڪ نهايت صاف ۽ سادي هوندي هئي. پاڻ نهايت ئي سخي مرد هوندو هو، سندس در تان ڪو بہ ضروت مند خالي واپس نہ ويندو هو. کيس ”ساهتيءَ جو سرواڻ“ واري لقب سان پڻ ياد ڪيو ويندو آهي. خانبهادر سيد الهندي شاھ کي خدا پاڪ ٻہ لائق فرزند عطا فرمايا (۱) سيد قرارو شاھ جيڪو ۱۹۰۸ع ۽ ڄائو ۽ (۲) سيد محمد علي شاھ جو ۱۹۱۲ع ۾ ڄائو. جئين تہ شاھ صاحب پاڻ علم جو وڏو شائق هو ان ڪري پنهنجي اولاد جي تعليم ۽ تربيت لاءِ ان وقت سنڌ جي وڏي عالم مولوي ميان فتح محمد سيوهاڻي جن جون خدمتون حاصل ڪيو ۽ ٻنهي کي مدرسہ هاءِ اسڪول نوشهرو فيروز ۾ داخل ڪرايو.

جڏهن انگريزن ۱۸۴۳ع ۾ ٽالپرن کان سنڌ فتح ڪئي ۽ هتي انگريزن جو راڄ شروع ٿيو تہ انگريزن سنڌ جي لاءِ نئين تعليمي پاليسي اختيار ڪئي. ان کان پهريون سنڌ جي مدرسن ۽ مڪتبن ۾ عربي، فارسي ۽ سنڌي ۾ تعليم ڏيڻ وارو سسٽم رائج هو جنهن کي ڪافي ڌڪ لڳو. وري جڏهن ۱۸۵۳ع ۽ انگريزن سنڌي ٻوليءَ لاءِ نئي الف بي تيار ڪرائي سنڌ جي تعليمي درسگاهن ۾ مروج ڪرائي تہ سنڌ جي هندن انگريزيءَ تعليم ۾ وڏي ترقي ڪئي هر هنڌ اسڪول ۽ ڪاليج قائم ڪيا ۽ سنڌ جي مسلمانن ۾ انگريزن خلاف سخت نفرت موجود هئي جنهن ڪري سنڌ جي عالمن ۽ عام ماڻهن انگريزي تعليم جي بہ سختي سان مخالفت ڪئي، اهو ئي ڪارڻ هو جو سنڌي مسلمان انگريزي تعليم پرائڻ کان اُن وقت پيٺي رهيا. ان ئي صورتحال کي ڏسي برصغير جي مسلمانن انگريزي تعليم کي عام ڪرڻ لاءِ وڏي جدوجهد شروع ڪئي. انهي ڏس ۾ جسٽس امير علي ۱۸۷۶ع ۾ ڪلڪتي ۾ ” سينٽرل نيشنل محمدن ائسوسيئيشن“ نالي هڪڙي جماعت قائم ڪئي، ۱۸۸۴ع ۾ جڏهن ڪنهن ڪم جي سلسي ۾ جسٽس امير علي ڪراچي آيو تہ هتان جي سنڌي ملسمان اڳواڻن سان ڪافي گڏجاڻيون ڪيون ۽ کئين مسلمانن لاءِ انگريزي تعليم حاصل ڪرڻ تي زور ڀريو ۽ ان ئي سلسلي ۾ ڪراچي ۾ ”محمدن ايسوسئيشن“ جي شاخ قائم ڪئي. ان ئي سلسلي ۾ ۱۸۸۵ع ۾ حسن علي آفندي ڪراچي ۾ ”سنڌ مدرسہ السلام" جو بنياد رکي سنڌ جي مسلمانن کي انگريزي تعليم پرائڻ جو آغاز ڪيو.

ساھتي پرڳڻو سنڌ جو وچولو وارو خطو آهي ان ۾ ڪيترائي ورھ انگريزي تعليم لاءِ ڪو بہ خاطر خواہ بندوبست ٿيل نہ هو. انهن مڙني ڳالھن کي آڏو رکندي سيد الهندي شاھ پنهنجي اباڻي شهر درٻيلو کي ڇڏي نوشهرو فيروز ۾ ۱۹۰۳ع ۾ مسلمانن جي لاءِ انگريزي تعليم پرائڻ لاءِ ”مدرسہ هاءِ اسڪول نوشهرو فيروز" جو بنياد رکيو. نوشهرو فيروز ۾ ان مدرسہ جو بنياد رکڻ جو هڪڙو سبب اهو بہ هو تہ ان وقت نوشهرو فيروز ڊويزن جو هيڊڪوارٽر هجڻ سان گڏ ساھتي پرڳڻي ۾ هن شهر کي قديم زماني کان وٺي مرڪزي حيثيت حاصل هئي. هن مدرسہ جو پهريون نالو ”نوشهرو فيروز مدرسہ" رکيو ويو هو جتي صرف ڇهين ڪلاس تائين انگريزي تعليم ڏني ويندي هئي. ۱۹۰۴ع ۾ ضلعي لوڪل بورڊ شاگردن جي رهائش لاءِ هڪ عاليشان هاسٽل تعمير ڪرائي هئي. سيد الهندي شاھ جي ذاتي ڪوششن سان مدرسو اڳٿي هلي ”ھاءِ اسڪول“ جي سطح تي آندو ويو ۽ ۱۹۱۸ع ۾ ميٽرڪ تائين تعليم ڏيڻ جو بندوبست ڪيو ويو. سيد الهندي شاھ هر وقت وڏي فراخدلي سان هن مدرسي جي وڏي مالي مدد ڪئي ۽ ڪيترن ئي غريب ۽ نادار شاگردن کي اسڪالرشپ ڏئي کئين تعليم جي راھ ۾ همٿايو. سنڌ جا وڏن نالن هن اسڪول مان تعليم حاصل ڪئي آهي جن ۾ شمش العلماءِ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽو، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، غلام رباني آگرو، جسٽس محمد بچل ميمڻ، اسٽيٽ بينڪ جي اڳوڻو گورنر جي اين قاضي، پاڪستان جو اڳوڻو وزير اعظم غلام مصطفي جتوئي سميت بيشمار نالا آهن جيڪي هن اسڪول مان تعليم حاصل ڪري وڏن عهدن تي پهتا. ۳۱ آڪٽوبر ۱۹۹۵ع ۾ ”سئو سالا جشن گورنمينٽ مدرسہ ھاءِ اسڪول نوشهرو فيروز“ ملهايو ويو جنهن ۾ وڏي ڪوشش سيد ظفر علي شاھ صاحب جي هئي، هن جشن ۾ صدر پاڪستان محترم فاروق احمد لغاري صاحب شرڪت ڪئي ۽ صدارتي فنڊ مان مدرسہ هاءِ اسڪول لاءِ ۳۰ لک روپين جي فنڊ جو اعلان ڪيو. سيد ظفر علي شاھ صاحب ۽ ڊاڪٽر احمد علي شاھ صاحب جي ذاتي ڪوشش سان نوشهرو فيروز ۾ خانبهادر سيد الهندو شاھ جي نالي سان سنڌ يونيورسٽيءَ ڄامشوري جي ڪمپس قائم ٿي آهي جتان هن علائقي جي غريب شاگردن کي اعلي تعليم حاصل ڪرڻ جي سهولت حاصل ٿئي آهي.

ساھتي جو سرواڻ، درٻيلو شهر جو شان سيد الهندو شاھ جهڙو تاريخ ساز اڳواڻ ۱۹ آڪٽوبر ۱۹۱۹ع ۾ ۵۶ سالن جي عمر ۾ اسان کان وڇڙي ويو ۽ کيس درٻيلو شهر ۾ سندس اباڻي قبرستان ۾ مٽي ماءُ حوالي ڪيو ويو. درٻيلو جي ڪنهن دوست کي سيد الهندي شاھ جي سياسي، ادبي ۽ علمي خدمتن تي پي ايڇ ڊي ڪرڻ گهرجي ۽ ان گڏ سان شاھ صاحب جو جيڪڏهن لکيل ڪو مواد هجي تہ ان کي جلد کان جلد شايع ڪرڻ گهرجي تہ جئين سنڌ جي نئي نسل کي اسان جي اصل هيرن جي باري ۾ معلومات ملي سگهي.

 

(ڏھاڙي سنڌ ايڪسپريس حيدرآباد ۾ ۱۹ ڊسمبر ۲۰۲۳ع تي ڇپيل)