ڊاڪٽر مولوي محمد ادريس سومرو السندي

ڊاڪٽر مولوي محمد ادريس سومرو السندي

جامعہ دارالعلوم شرعيہ روھڙي

مولوي ڊاڪٽر محمد ادريس ولد مولانا محمد قاسم سومرو، ۲۷ سيپٽمبر ۱۹۶۱ع ۾ ڪنڊياري لڳ پنهنجي اباڻي ڳوٺ “چنيهاڻي” ۾ ڄائو. سندس والد محترم محمد قاسم سومرو سنڌ جو مشهور ليکڪ / مصنف آهي. جنهن جا ننڍا وڏا ۷۰ کن ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن. هن ٻاراڻي ادب ۾ پڻ طبع آزمائي ڪئي آهي.

مولوي محمد ادريس سومري “درس نظامي” ۱۹۸۲ع ۾ جامعه ارشاد العلوم ميرڪ ۾ مڪمل ڪيو ۽ “شهادة العالميه” ۱۹۸۲ع ۾ وفاق المدارس العربيه پاڪستان مان ڪيائين، جڏهن ته شاهه ولي الله دهلويءَ جي فلسفي جي تعليم، شاهه ولي الله اڪيڊمي حيدرآباد مان علامه غلام مصطفيٰ قاسميءَ وٽ ورتائين ۽ سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري (اسلامڪ ڪلچر) مان “۱۹۴۷ع کان پوءِ لکيل اسلامي سنڌي ڪتابن جو تنقيدي تجزيو” عنوان هيٺ ۱۹۹۲ع ۾ پي.ايڇ.ڊي جي ڊگري حاصل ڪيائين.

۱۹۸۳ع کان ۱۹۹۲ع تائين پنهنجي مادر علمي جامعه ارشاد العلوم ۾ صدر المدرسين رهيو ۽ ۱۹۹۱ع کان هن وقت (۲۰۰۹ع) تائين جامعه انوار العلوم ڪنڊياري ۾ شيخ الحديث جي عهدي تي فائز آهي.

مولوي ادريس ڪنڊياروي پنهنجي ۽ والد جي محنت سان هڪ عاليشان ريسرچ لائبريري ’قاسميه لائبريري‘ جي نالي سان قائم ڪئي آهي، جنهن ۾ هن وقت ٽيهن هزارن کان وڌيڪ ڪتاب ۽ رسالا موجود آهن، جن ۾ پندرهن هزار ڪتاب سنڌي ٻوليءَ ۾ آهن. پاڻ ان لائبريريءَ جو منتظم آهي. وفاق المدارس العربيه جي مرڪزي ورڪنگ ڪاميٽي، مرڪزي مجلس فقهي، سنڌ آرڪائيوز ڪراچيءَ جي اڪوئيزيشن ڪاميٽيءَ ۽ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي چيئر سنڌ يونيورسٽي، ڄامشوري جو ميمبر پڻ آهي. سندس تحقيقي مقالا مختلف رسالن ۾ شايع ٿيندا رهن ٿا، جن جو تعداد ۴۰ کان مٿي ٿيندو. ڪافي تصنيفون ۽ ترجما به ڪيا اٿس. ڪيترن ڪتابن تي سندس مهاڳ، مقدما ۽ تقريظون لکيل آهن. ڪيترا پي ايڇ ڊي ڪندڙ محقق ۽ تحقيقي مقالا لکندڙ سندس ڪنڊياري واري لائبريريءَ مان فائدو ۽ مدد وٺڻ ايندا آهن. سنڌ جي عالمن جي علمي ۽ ادبي خدمتن ۽ سندن مخطوطن تي سندس ڌيان ڪجهه وڌيڪ آهي. سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۽ مختلف ملڪن مان سنڌ جي عالمن جي مخطوطن جا فوٽو اسٽيٽ نقل پنهنجي لائبريريءَ ۾ سنڌي محققن ۽ سنڌ تي تحقيق ڪندڙن لاءِ گڏ ڪرڻ سندس مشغلي ۾ شامل آهي.

الله پاڪ جي در ته دعاگو آھيون تـ سائين جن جي علم ۽ عمر ۾ اڃا لازوال برڪتون نصيب فرمائي آمين.

مولانا ڊاڪٽر محمد ادريس سومرو السنڌي

سنڌ جو تمام ڏاهو ۽ گهڻ پڙهيو اديب، عالم ۽ شاعر.

ڊاڪٽر علي اڪبر اسير قريشي

ڪتابن جو نهايت شوقين ۽ عاشق، ڪٿي به ڪتابن جو ميلو ٻُڌندو ته اتي بنا دير پھچي ويندو.

اسان جي سنڌ ۾ ته الائي ڪهڙا ڪهڙا لال ۽ موتي لڪل آهن. انهن موتين ۽ هيرن جواهرن جي سار سنڀال لهڻ اسان سنڌ واسين خاص ڪري سنڌين تي وڏو فرض عائد ٿو ٿئي. اهڙن موتين ڏانهن اسان جو رَوَيو الائي ڇو گهٽ ٿيندو ٿو وڃي. مولوي هروڀرو به خراب يا گهٽ ناهن. هرڪنهن جو پنهنجو پنهنجو مقام آهي. هرڪو پنهنجي ڪم سان نباھ ڪيون ٿو اچي. جڏهن ڪو خيرات يا ختمو ڪرائڻو آهي ته عام طرح چئبو آهي ته ادا فلاڻي يا فلاڻي مولوي کي وٺي اچو يا ڪنهن جي جنازه نماز پڙهڻي آهي تڏهن به چئبو ته فلاڻي مولانا کي سڏي اچو. ان کان علاوه ڪنهن جو نڪاح پڙهڻو آهي تڏهن به مولوي کي سڏيو ويندو آهي. سڀ آڱريون برابر به ناهن، اهڙيءَ ريت سڀ مولوي به خراب نه چئبا. تنهن ڪري مولوين جو شانُ به خدا پاڪ نرالو ڪيو آهي. اڄ ريگل چوڪ ڪراچيءَ تي مولوي صاحب ملي ويو. ريگل چوڪ ڪنهن وڏي عرصي کان ڪتابن جي بازار ۾ مشهور و معروف آهي. مولوي صاحب سان منهنجي ڏيٺ ويٺ ڪجھ سال آڳاٽي آهي. آئون به جڏهن ڪراچي ايندو آهيان ته وقت سان ريگل چوڪ تي آچر ڏينهن ضرور پهچبو. مان ته ٻَٽن مهينن کان پوءِ ڪراچي آيو آهيان پر مولانا محمد ادريس صاحب ڪو به آچر گسائيندو ناهي. ان کان علاوه مولوي صاحب ڪتابن جي خريداريءَ جي سلسلي ۾ ڪڏهن شارجه ته ڪڏھن عراق يا وري ڪنهن ٻئي ملڪ ضرور ويندو آهي. ريگل چوڪ تي اڄ منهنجي ساڻس ملاقات ٿي. ڪجھ ڪتابن جي باري ۾ ۽ ڪجھ ادبي ڪم ڪرڻ جي سلسلي ۾ گفتگو ڪئي سون.

مولوي ڊاڪٽر محمد ادريس سومرو صاحب جو جنم سال ۱۹۶۱ع تي ڳوٺ چنيهاڻي تعلقو ڪنڊيارو ۾ ٿيو. سندس والد صاحب جو نالو مولانا محمد قاسم سومرو صاحب آهي پاڻ به مشهور ليکڪ، اديب، عالم ۽ مصنف آهي. جنهن جا هن وقت تائين اٽڪل ۷۰ کن ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن. چوندا آهن ته “سلو اهو جيڪو انگوران ڀلو” سو مولانا محمد ادريس جو والد صاحب به نهايت نيڪ انسان ۽ ڏاهپ رکندڙ شخص آهي.

مولوي محمد ادريس درس نظامي ۱۹۸۲ع ۾ جامعه ارشاد العلوم ميرڪ ۾ مڪمل ڪيو. شهادة العالميہ ۱۹۸۲ع ئي وفاق المدارس العربية پاڪستان مان ڪيائين. شاھ ولي الله  دهلويءَ جي فلسفي جي تعليم علامہ غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب کان حاصل ڪيائين.

سنڌ يونيورسٽيءَ مان” سال ۱۹۸۷ع کان پوءِ جي لکيل اسلامي سنڌي ڪتابن جو تنقيدي تجزيو “ جي عنوان هيٺ ۱۹۹۲ع ۾ اسلامڪ ڪلچر جي شعبي ۾ تحقيقي مقالو لکي پي ايڇ ڊيءَ جي سند ورتائين. ڇو ته سندس ايم اي اسلامڪ ڪلچر ۾ آهي. ۱۹۸۳ع کان ۱۹۹۲ع تائين پنهنجي مادرعلمي جامع ارشاد العلوم ۾ صدرالمدرس ٿي رهيو. ۱۹۹۱ع کان ۲۰۰۹ع تائين جامع انوار العلوم ڪنڊيارو ۾ شيخ الحديث جي عهدي تي رهيو. مولانا محمد ادريس صاحب وڏي محنت ۽ مشقت ڪري هڪ وڏو شاندار ڪتبخانو قائم ڪيو. مذڪور ڪتبخاني قائم ڪرڻ ۾ سندس والد صاحب جو وڏو هٿ رهيو آهي. سندس ڪتبخاني ۾ ڪتابن جو تعداد اٽڪل ۳۰ هزارن کان مٿي آهي. ڪتبخاني ۾ هر موضوع تي ڪتاب اردو، سنڌي، عربي، فارسي ۽ انگريزي ٻولين ۾ جمع ٿيل آهن. سندس ڪتبخاني جو نالو” قاسميہ لئبريري” آهي ان کان علاوه مختلف رسالا به ڳڻڻ کان وڌيڪ آهن. مولانا محمد ادريس صاحب جا ڪافي ڪتاب ڇپيل آهن جن مان چند نالا خزينة المخطوطات ۲۰۰۶ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ڇاپي چڪو آهي. هن ڪتاب جي ترتيب ۽ تصحيح به ڪئي اٿائين. شانِ خلفایے راشدين ۱۹۹۱ع، فهرست مخطوطات سنڌ آرڪائيوز ڪراچي طرفان ڇپجي چڪو آهي. شيخ فريد الدين جي ڪتاب پند نامه جو منظوم سنڌي ترجمو ۲۰۰۱ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو آهي. ٻيا به ڪافي ڪتاب ڇپيل اٿس.

الله پاڪ کيس وڏي ڄمار عطا ڪري ۽ سندس صحت سلامت رکي ته جيئن علم و ادب جي خدمت ڪندو رهي آمين. مون هي نهايت مختصر طور تي کيس ڀيٽا پيش ڪئي آهي. آس آهي ته الله پاڪ منهنجي هيءَ ادۡنى ڪوشش قبول ڪرڻ فرمائيندو.

 

(ريگل چوڪ ڪراچي، ۳ ڊسمبر ۲۰۲۳ع، فيسبڪ پوسٽ تان کنيل)

مولانا ڊاڪٽر محمد ادريس السنڌي

[سنڌ جو ھڪ عالم جيڪو ڪتابن پويان ائين ڊوڙندو آهي جيئن اڃايل ھرڻي ٿر جي ڀٽن تي ڊوڙندي آهي:]

محمد علي محمدي

سچ پڇو تہ اسان جي سنڌ ۾ ڪيئي لال لڪل آهن. بنيادي طور تي مان خشڪ مولوين سان گھٽ لھ وچڙ رکندو آھيان. پر ائين ڪونهي تہ مولوي ڪي خطرناڪ آھن.

ڪامريڊ مولوين کان وٺي ديوبندين ،بريلوين ، شيعن ،اھل حديث ۽ منڪرين حديث سان منھنجو سڌي ، ان سڌي طرح واسطو رھيو. انھن مان جن ٻن مولوين ھرھڪ مولوي ڪامريڊ نذير حسين جتوئي جلالي، مولوي عزيزالله جروار جا نقش ننڍپڻ ۾ منھنجي دل دماغ تي ڇانيل رھيا.

منھنجو والد صاحب. مرحوم  ۱۹۵۹ع کان ستر جي شروعات تائين شام جو گرميون ھجن توڙي سرديون پنهنجي قائم ڪيل اسڪول نيو ماڊل اسڪول (جتي الشمس اسپتال آهي) جي آڳور ۾ اونھاري ۾ ڇڻڪار ڪرائي، اٺن ڏھن دوستن لاء ڪرسيون رکائي ڇڏيندو ھو جتي علمي ڪچهريون ٿينديون هيون. مون کي ياد آهي تہ قدآور مڙس، ڪسرتي جسم وارو ڪامريڊ نذير حسين جتوئي جڏهن ايندو ھو تہ محفل کي چار چنڊ لڳي ويندا هئا. سندس گفتا، گامون جي گفتن کان گهٽ نه ھئا. منھن تي ڦھڪائي ڏيندڙ پنهنجي جي ئي مدرسي قاسم العلوم گھوٽڪي جي مولوين مان به ڪونه مڙندو ھو. ساڳي نموني مولوي عزيزالله جروار (جيڪو اصل ۾ شھدادڪوٽ جو ھو) لڏي اچي ھارين جي تحريڪ ۾ اسان جي تر ۾ ڪم ڪيو.طبيعت ۾ غصو گھٽ پر علم جي اپٽار وڌيڪ ھئي. مولوي عزيزالله جروار مولانا عبيدالله سنڌي رح جي افڪار جو شارح ۽ شاه ولي الله جي مڪتبه فڪر جو حامل شخص ھجڻ سان گڏ عملي طور تي ھارين جي جدوجھد ۾ ڪامريڊ عبدالقادر انڍڙ ۽ مولوي نذير حسين جلالي جتوئي جو ساٿي ھو. ھو به جڏهن ڪچهري ۾ ايندو ھو تہ محفل کي چار چنڊ لڳي ويندا هئا. ان سان گڏوگڏ بابا مرحوم جي دوستي مولانا حماد الله ھاليجوي رح جي فرزند مولوي محمود احسن سان گھڻي ھئي. ڀوڳ ۽ چرچا به علمي انداز ۾ ڪري ويندا هئا. ان زماني ۾ ھاليجي شريف جي درگاھ جو جانشين مولانا محمود اسعد رح جن ھئا.مولوي احسن مرحوم ھڪ جھانديدہ، سرڪاري آفيسرن سان لھ وچڙ ۾ رھندڙ ھو. ھن ھاليجي شريف جي خانقاھ کي مليل زرعي زمين ۽ لنگر جي انتظام کي خوب نڀايو. سندس خوش خوراڪي جا مثال اڄ بہ پراڻن پني عاقل جي پوڙھن کي ياد آھن.

ان کان علاوه درگاه بگي شير جي سھروردي طريقي جا بزرگ ۽ سندن پوئنير به ھن محفل ۾ ايندا ھئا.مون کي ياد اچي ٿو تہ ھڪ ڀيري شڪار پور جي بزرگ پير نثار احمد جان سرهندي جيڪو عالم با عمل سان گڏ سلسلي نقشبنديه جو يڪتا بزرگ ھو،سندس والد محترم مرحوم پير غلام مجدد سرهندي شڪارپوري پڻ پنهنجي فرزند نامدار جو احترام حد کان وڌيڪ ڪندو هو. اھڙي ئي ھڪ ڪچھري ۾ اتفاق سان ھاليجي شريف جو مولوي محمود احسن، بائجي شريف جو مولانا عبدالستار شھيد، مولوي عزيزالله جروار، مولوي ڪامريڊ نذير حسين جتوئي پڻ شامل ھئا.رات جي ماني به گڏ کاڌائون . نماز مھل سڀني پير نثار احمد جي پويان نماز پڙھي. باقي ڪامريڊ جتوئي ٿوري دير لاءِ کسڪي ويو. ان محفل ۾ سائين نثار احمد جي روحاني رمزن سان گڏ عالمانه گفتگو مان سڀني حظ حاصل ڪيو.

انھيءَ پس منظر ۾ منھنجي راء رسمي مولوين جي باري ۾ ناڪاري ھئي. ان حد تائين جو جماعت اسلامي سان لاڳاپيل مولوي حضرات لاءِ به ساڳيو رد عمل ھو.

خدا ڀلو ڪري مولانا جان محمد ڀٽو رح ۽ مولانا جان محمد عباسي رح ، مولانا عبدالحق بلوچ مرحوم تربت بلوچستان وارو ، جن جي صحبت منھنجي ذھن کي تبديل ڪيو.

اھڙي ئي بنيادي غلط سوچ تي جنهن شخص مون کي متاثر ڪيو ،اھو آھي ڪنڊياري جو مولانا ڊاڪٽر محمد ادريس سومرو سنڌي.، بيشڪ ھن جو تعلق ديوبندي مڪتبه فڪر سان آھي پر  سندس مطالعي ، مشاھدي ۽ غير ملڪي سياحت سندس طبيعت ۾ وسيع القلبي پيدا ڪئي آهي.

سائين ادريس صاحب سان پھرين اک ٽيٽ ڪراچيءَ جي آچر بازار ۾ پراڻن ڪتابن واري ماڳ ٿي.نوي جي ڏهاڪي ۾ ٿي.ھميشه کيس اڇو وڳو ،اڇي دستار ،ڏسڻ ۾ ئي سنڌي روايتي مولوي. ھو گھڻو ڪري صبح سوير اچي ڪيترائي ڪتاب چونڊي ھر ھڪ وڪڻندڙ وٽ گڏ ڪندو ھو.گرمي ھجي يا سردي ھو ان بازار ۾ اڪيلو ائين گھمندو آھي جيئن ڪا ھرڻي ٿر جي ڀٽن ۾ پاڻيءَ جي ڳولا ۾ ڀڄندي آھي. سندس ئي ان ڪوشش جو نتيجو سندس لائبريري جيڪا ڪنڊياري ۾ آھي ساکي آهي.

ان ئي بازار م رلندي منھنجي ساڻس ڏيٺ ويٺ تي ،جيڪا پوءِ  اڳتي ھلي علم دوستيءَ ۽ ذاتي دوستي ۾ تبديل ٿي. سندس حافظو ، علم غضب جو اھي. سنڌي ٻوليءَ جي ھر ڇپيل چاھي قلمي ذخيري کي ڪٺي ڪرڻ ۾ وسان ڪين گهٽايو اٿائين .بين الاقوامي ڪتابن جي ميلن لاء سعودي عرب ،عرب امارات ،  اردن ،عراق ،سينٽرل ايشيا توڙي ايران جا سفر ڪري چڪو آهي. ڪجھ  وقت اڳ به ملڪ شام  جي گادي جي ھنڌ دمشق ويل ھئا.

مولانا محمد ادريس السنڌي جي مخصر سوانح:

مولانا محمد ادريس ولد مولانا محمد قاسم سومرو، ۲۷ سيپٽمبر ۱۹۶۱ع ۾ ڪنڊياري لڳ پنهنجي اباڻي ڳوٺ ”چنيهاڻي“ ۾ ڄائو. سندس والد محترم محمد قاسم سومرو سنڌ جو مشهور ليکڪ / مصنف آهي. جنهن جا ننڍا وڏا ۷۰ کن ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن. هن ٻاراڻي ادب ۾ پڻ طبع آزمائي ڪئي آهي. مولوي محمد ادريس سومري ”درس نظامي“ ۱۹۸۲ع ۾ جامعه ارشاد العلوم ميرڪ ۾ مڪمل ڪيو ۽ ”شهادة العالميه“ ۱۹۸۲ع ۾ وفاق المدارس العربيه پاڪستان مان ڪيائين، جڏهن ته شاهه ولي الله دهلويءَ جي فلسفي جي تعليم، شاهه ولي الله اڪيڊمي حيدرآباد مان علامه غلام مصطفيٰ قاسميءَ وٽ ورتائين ۽ سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري (اسلامڪ ڪلچر) مان ”۱۹۴۷ع کان پوءِ لکيل اسلامي سنڌي ڪتابن جو تنقيدي تجزيو“ عنوان هيٺ ۱۹۹۲ع ۾ پي.ايڇ.ڊي جي ڊگري حاصل ڪيائين. ۱۹۸۳ع کان ۱۹۹۲ع تائين پنهنجي مادر علمي جامعه ارشاد العلوم ۾ صدر المدرسين رهيو ۽ ۱۹۹۱ع کان هن وقت (۲۰۰۹ع) تائين جامعه انوار العلوم ڪنڊياري ۾ شيخ الحديث جي عهدي تي فائز آهي. مولوي ادريس ڪنڊياروي پنهنجي ۽ والد جي محنت سان هڪ عاليشان ريسرچ لائبريري ’قاسميه لائبريري‘ جي نالي سان قائم ڪئي آهي، جنهن ۾ هن وقت ٽيهن هزارن کان وڌيڪ ڪتاب ۽ رسالا موجود آهن، جن ۾ پندرهن هزار ڪتاب سنڌي ٻوليءَ ۾ آهن. پاڻ ان لائبريريءَ جو منتظم آهي.

مولانا محمد ادريس سومري جي ڇپيل ڪتابن ۾: (۱). خزيته المخطوطات (ترتيب ۽ تصحيح: سنڌي ادبي بورڊ، ۲۰۰۶)، (۲). فضائل ابي بڪر الصديق رضي الله عنه لابي طالب العشاري (وفات ۴۵۱هه)، (۳). ضميمه ”شان خلفاءِ راشدين“ (عربي- سنڌي: ۱۹۹۱ع). (۴). حلاوة الفم بذڪر جوامع الڪلم، عربي ٺٽوي (مقدمه ۽ تعليق: ۲۰۰۵ع)، (۵). پند نامه (شيخ فريد الدين عطار)، منظوم سنڌي ترجمو: ۲۰۰۱ع)، (۶). تمام العنايه في الفرق بين صريح الطلاق و الڪنايته. عربي (مخدوم محمد هاشم ٺٽوي: ۲۰۰۴ع)، (۷). ”دل جو فرياد“ منظوم سنڌي ترجمو ”قصيده بانت سعاد لڪعب بن زهير الصحابي“ (مارچ ۱۹۸۷ع)، (۸) ”فهرست مخطوطات خزانه ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ“ سنڌ آرڪائيوز، ڪراچي.

ان کان علاوه سندس هيٺيان ڪتاب ڇپجڻ جي انتظار ۾ آهن: (۱). منظوم سنڌي ترجمو قصيده برده شريف، (۲). منظوم سنڌي ترجمو ”مقدمة الجزري“ لابن الجزري، (۳). الفيته ابن قاسم، في علم الصرف (عربي منظوم)، (۴). النهر الفائض في علمي الحساب والفرائض (سنڌي)، (۵). ڪشف الحجاب في رد فصل الخطاب في ذبائح اهل الڪتاب (عربي)، (۶). ترجمه هاي متون فارسي بزبان سنڌي (فارسي)، (۷). فيض الخبير في فهرست مخطوطات اڪادمية الڪبير (فارسي)، (۸) تحقيق و تقدمه حواشي مخدوم محمد هاشم التتوي علٰي قصيده زهير بن صرد الصحابي في مدح النبي العربي صلي الله عليه وسلم، ”۱۹۴۷ع کان پوءِ لکيل اسلامي سنڌي ڪتابن جو تنقيدي تجزيو“، سندس Ph.D جو مقالو شايع ٿيل آهي.

رب پاڪ ڊاڪٽر محمد ادريس صاحب کي صحت سان گڏ عمر دراز فرمائي. آمين

 

(ڊاڪٽر محمد علي محمدي، پنوعاقل جي ۱۸ جولاء ۲۰۲۴ع تي رکيل فيسبڪ پوسٽ)