ڇتو ڪوري

ڇتو ڪوري

[۱۵۴۸ع – ۱۵۹۸ع]

ميمڻ عبدالغفور سنڌي

دنيا ۾ ڪي انسان پنهنجي ڪارنامن کان مشهور هوندا آهن، ته ڪي وري فطري لحاظ کان، مخصوص عادتن، طور طريقن ۽ فڪري صلاحيتن سببان پري پري تائين اهڙا ته پڌرا هوندا آهن، جو پنهنجي وقت ۾ ته وارو وڄائي ويندا آهن، پر مرڻ کان پوءِ به هو پنهنجا ڪرتب عام ماڻهن جي ذهنن ۾ هميشہ هميشہ لاءِ نقش ڪري ويندا آهن. اهڙن نامورن مان محمد ڇتل ولد محمد صابن ڪوري[1] به هڪ ٿي گذريو آهي. سندس ولادت خيرپور رياست جي ڳوٺ ”کهڙا“ ۾ ۲۲ صفر المظفر ۹۵۵ هه مطابق ۳ اپريل ۱۵۴۵ع تي ٿي آهي. سندس وڏا ڪپڙي اڻڻ کان علاوه زمين جو ٽڪرو به آباد ڪندا هئا.

شمس العلماء علامه دائود پوٽو - ذوالقرنين شاهه

شمس العلماءُ علامه دائود پوٽو

ذوالقرنين شاهه /ڀٽ شاهه

سنڌ جي وڏي عالم، مدبر، تعليمي ماهر ۽ لطيف شناس علامه عمر بن محمد دائود پوٽي جي ۲۲ نومبر ۲۰۱۱ع جي ۵۳ هين ورسي خاموشيءَ سان گذري ويئي. جڏھن ته سنڌ جي ھن محسن کي، ادبي ۽ سرڪاري ادارن پاران ياد ڪرڻ جي زحمت نه ڪئي ويئي.

سنڌ جي فخر لائق فرزند علامه دائودپوٽي صاحب  مارچ ۱۸۹۴ع ۾ جنم ورتو ۽ ۲۲ نومبر ۱۹۵۸ع تي وفات ڪئي ۽ سندس آخري آرام گاهه ڀٽ شاهه تي آهي. هن صاحب ڀٽ شاهه ۾ رهي لطيف سائين جو گنج رسالو نئين سر لکيو، جيڪو ۱۲۰۷ هه ۾ سيد عبدالعظيم دائري جي سيد لکي محفوظ ڪيو هو.

محمد سومار شيخ

محمد سومار شيخ

سرڪاري ۽ ادبي ادارن جو ڏانھنس بيحسيءَ وارو لقاءُ

محمد خان سمون

بدين جي ڊي سي او چوڪ ڀرسان قائم لاڙ ميوزيم جي باني ۽ صدارتي ايوارڊ يافته ان شخص جو پروفائيل ڀلي روايتي ئي هجي پر سندس ڪردار لاڙ کي نواڻ ضرور ڏني. جتي جتي لاڙ جي دڙن، آثارن، روايتن، قصن، ڪهاڻين ۽ ادب جو ذڪر ٿو ٿئي، ته هانءَ تي هن جو نالو هڪدم تري ٿو اچي. پراڻن ماڳن ۽ شاهه لطيف رحه جي بيتن پٺيان ويندي ويندي هن سرحدن جي به پرواهه نه ڪئي. ادب ۽ ثقافت کي گڏ گڏ کڻي هلندڙ هي شخص بيماريءَ جي بستري تائين ان سان ساٿ نڀائيندو رهيو. پنهنجي ڪم سان جنون جي حد تائين عشق ڪندڙ هي شخص هن خطي جي تاريخ لکندي لکندي پاڻ به تاريخ ٿي ويو آهي. مرزا قليچ بيگ کانپوءِ سنڌ ۾ هو واحد شخص هو، جنهن ۳۶۱ ڪتاب لکيا هئا، جن مان هيستائين ۶۳ ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. ادب، ثقافت، ماڳ مڪان، شاعري، آرڪيالاجي وغيره اهڙا موضوع هئا، جن تي هن ايترو ته مواد هٿ ڪيو آهي، جو ان مان اڃا به ڪيترائي ڪتاب لکي سگهجن ٿا.

رستم سنڌ شير ميربحر - پروفيسر غلام شبير شاھ حسيني

رستم سنڌ شير ميربحر

پروفيسر غلام شبير شاھ حسيني

رستمِ سنڌ شير مير بحر ۲۱ جون ۱۹۲۴ع ڌاري ڪنڊيارو تعلقي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ موسو ديرو ۾ هڪ فاريسٽ آفيسر، علي محمد مير بحر جي گهر جنم ورتو. ابتدائي تعليم، ڳوٺ ڀونئر ۾ حاصل ڪيائين. ٻارائپ (ننڍپڻ) واري عمر ۾ ئي، سندس ملھ ڏي لاڙو خوب رهيو. ايتريقدر جو ننڍن ٻارن سان سندري ٻڌڻ ۾ ڪا به هٻڪ نه ڪندو هو. آس پاس (آسي پاسي) جي ميلن ملاکڙن ۾، ملھ جي ميدان اندر سڀني کان پھرين اچي حاضِر ٿيندو هو. ان شوقَ ۽ ذوقَ کي ڏسي، مائٽن به کيس ان ئي فن لاءِ تيار ڪيو.کير مکڻ کارائي، سندس شوقَ ۾ اِضافو ڪيائون. ننڍي ميدان کان وڏي ميدان تي پهچڻ ۾، هن به گھڻا ڏينهن ڪو نه لاتا. ڏسندي ڏسندي، هر ماڻهوءَ جي دِل جي ڌڙڪن بنجي ويو. شوق رکڻ وارا ماڻھو، هڪ ٻئي کي ٻڌائيندا وتن پيا ته؛ ‘يار اجهو اِهو نوجوان جيڪو سانوري رنگ جو سامهون بيٺل نظر اچي ٿو اِهو اٿئي شير ميربحر. بابا هٿ وجھڻ ۽ گهمائڻ ۾ دير ئي ڪو نه ٿو ڪري! ماشاءَالله سندس صورت به سھڻي آهي ۽ قد آور جَوَانُ طاقت وارو ٿو ڏسجي. پر يار سندري ٻڌڻ سان ئي هٽي نه ٿو پر ڇڪي سوڙهو ڪري اهڙو ته جانٺو ٿو هڻي جو ڪو ملھ جند ئي نه ٿو ڇڏائي سگهيس. وڏا ڪي ملھ جا گُرَ اٿس. کَٻِي، اندرين، منڙي، ڪولابي تي کڻڻ، ڦيرائڻ پر ڇا ٻڌايانءِ وٺڻ ۽ دسڻ. ڀلا جوان! تنهنجي سچي راند! مطلب ته ڏاڍو ڪو دلير آهي.’

قريشي ڊاڪٽر حامد علي خانائي

قريشي ڊاڪٽر حامد علي خانائي

سنڌ ۽ ساهتيءَ جو سپوت

 گل مورو

 

صدين کان هيءَ مهراڻ جي مٽي اهڙن مهميرن ۽ سنڌ جي سپوتن کي جنم ڏيندي رهي آهي، جن جو پنهنجي ماتر ڀومي جي سهڻي سڀيتا ۽ ديس جي هر دردوند سان بي پناهه عشق ڪرڻ ئي فطري اصول رهيو آهي. اهڙن اڏول انسانن منجهان، ساهتيءَ جو سپوت، محقق، دانشور قريشي ڊاڪٽر حامد علي خانائي به هڪ هيو. جنهن مني صدي اڳ، ساهتي پرڳڻي جي قديم شهر خانواهڻ ۾ سنڌي زبان جي نامياري شاعر ۽ نثر نويس حڪيم قاضي محمد يعقوب ‘صابر’ قريشيءَ جي گهرڙي ۾ ۶ جنوري ۱۹۳۴ع ڌاري اک کولي. ابتدائي تعليم پنهنجي اباڻي شهر خانواهڻ ۾ پنهنجي ڏاڏي قاضي امام بخش جي مڪتب ۾ حاصل ڪيائين. جڏهن ته نوابشاهه جي هاءِ اسڪول مان ۱۹۵۴ع ۾ ميٽرڪ جو امتحان پاس ڪري، سنڌ يونيورسٽيءَ مان سنڌي ادب ۾ ايم اي جي ڊگري ۱۹۶۵ع ۾ حاصل ڪيائين. سنڌ جي قديم ساهتي پرڳڻي جي تاريخ، ادب ۽ مشاهدن تي وڏي محنت ۽ تحقيق سان هڪ تفصيلي ۽ علمي مقالو “ساهتيءَ جا قديم مرڪز” جي نالي سان لکي، پي ايڇ ڊي “تحقيقي ڊاڪٽري” جي ڊگري حاصل ڪئي. خانائي صاحب ڪيترو ئي وقت، گورنمينٽ ڊگري ڪاليج نوابشاهه ۾ سنڌي شعبي جو استاد رهيو.

استاد ببر علي - روشن جي

استاد ببر علي

سندس23 هين ورسي جي مناسبت سان

روشن جي

سنڌ جي سريلي سرزمين تي ڪيئي نامور شخصيتون آهن جن پنهنجي فني صلاحيتن سان پنهنجي ڌرتي جو نانءُ مٿانهون ڪيو آهي. انهن شخصيتن ۾ مرحوم استاد ببر علي به هڪ آهي. استاد ببر علي هڪ موسيقي جي حيثيت ۾ پنهنجي سڃاڻپ ڪرائي ۽ پنهنجي فن سان سنڌ جي خدمت ڪيائين. استاد مرحوم ببر علي جو تعلق راجستان جي جيسلمير گهراڻي سان آهي. استاد مرحوم ببر علي ملڪ جي صدارتي ايوارڊ يافته موسيقار مرحوم استاد فيروز گل جا ننڍا ڀاءٌ هئا. استار ببر علي هڪ موسيقار جي حوالي سان سنڌي موسيقي جي بي انتها خدمت ڪئي. استاد مرحوم ببر علي جي ڪريڊٽ تي جيڪي  مشهور سنڌي فلمون آهن، جنهن جو پاڻ ميوزڪ ڪمپوز ڪيائين انهن مشهور فلمن ۾ پرو چانڊيو، پڪار، پلاند، دونالي ۽ پوٽي ۽ پڳ شامل آهن. سنڌي فلم پرو چانڊيو پڪار ۽ پلاند ۾ استاد مرحوم ببر علي استاد فيروز گل مرحوم سان گڏ موسيقار جي حيثيت ۾ ڪم ڪيو. سنڌي فلم پوتي ۽ پڳ لاءِ استاد مرحوم ببر علي ملڪ جي نامور موسيقا وجاهت عطري سان گڏجي موسيقا جي حيثيت ۾ ڪم ڪيو ۽ فلم دونالي ۾ استاد مرحوم ببر علي سولو موسيقار جي حيثيت ۾ ميوزڪ ڪمپوز ڪيو. استاد مرحوم  ببر علي سنڌي موسيقي لاءِ ڪيترن ئي گلوڪارن کي پنهنجي موسيقي ۾ متعارف ڪرايو، انهن ۾ عنايت حسين ڀٽي، سجاد يوسف، ثمينه ڪنول، حميره چنا، انجم آرا، نگهت سليم، غلام نبي وارثي، گلوڪاره مونه سردار، انيتا رياض، تبسم وارثي، عزره سلامت، عابده خانم، غلام نبي شاهه ۽ ٻيا شامل آهن. استاد مرحوم ببر علي نامور موسيقار استاد فيروز گل جي فرزند مرحوم امانت گل کي به متعارف ڪرايو. استاد ببر علي ڪيترن ئي سنڌي فنڪارن جي آڊيو ڪيسٽن ۾ موسيقي ڏني. انهن فنڪارن ۾ سجاد يوسف، عابده خانم، مختيار بيگم، عنايت حسين ڀٽي مشهور آهن. استاد مرحوم ببرعلي هڪ موسيقار جي حيثيت ۾ ڪيترن ئي نامور گلوڪارن سان گڏ هارمونيم تي ساٿ ڏنو، انهن ۾ خان صاحب خان، استاد فتح علي خان، استاد حميد علي خان، استاد رجب علي، ملڪ جي ناليواري فنڪارا حميرا چنا، امانت گل، نگهت سليم، راشد جان، محمد علي ۽ ٻيا شامل آهن. استاد مرحوم ببر علي موسيقار سان گڏوگڏ بهترين رڌهم پليئر هوندا هئا. پاڻ طبلو تمام سٺو وڃائيندا هئا ۽ طبلي جي ساز تي به پاڻ ڪيترن ئي گويين گلوڪارن سان ساٿ ۾ ساٿ ڏنو. پاڻ طبلي ۾ استاد ماني خان ۽ الله بخش خان صاحب جا شاگرد هئا. موسيقي جي شعبي ۾ موسيقاري ۾ پاڻ ملڪ جي نامور موسيقار ماسٽر صفدر حسين جا شاگرد هئا. استاد مرحوم ببر علي پنهنجي حياتي ۾ ڪيترن ئي گيتن جي ميوزڪ ڏنائين ۽ انهن مان ڪجهه مشهور گيتن جا ٻول هي آهن.

ڊاڪٽر عبدالقدير قادرداد افغان - خضر حيات قاضي

ڊاڪٽر عبدالقدير قادرداد افغان

خضر حيات قاضي

ڊاڪٽر افغان صاحب، سنڌ جو سچو سپوت ثابت ٿي، پنهنجي امڙ جي ٿڃ مڃائي، هڪ ننڍڙي ڳوٺ قاضي واهڻ لکي جي سنڌي استاد جي گهر ۾، اکيون کوليون. سول انجنيئرنگ ۾ پي ايڇ ڊي ڪري انگلينڊ سرڪار ۽ بعد ۾ لاتعداد انجيئرنگ يونيورسٽين جو پروفيسر ۽ گورنمينٽ جو ائڊوائيزر رهيو. (کيس عرف عام ۾ اي ڪيو ڪي افغان پڻ ڪوٺيندا ھيا.)

ايم ڪمل - اسحاق سميجو

ايم ڪمل

باهه جو وارثُ

اسحاق سميجو

“۳ فيبروي ۲۰۱۰ع تي ايم ڪمل، الهاس نگر، ممبئيءَ ۾ لاڏاڻو ڪري ويو.”

هاڻ جڏهن به سنڌي ادب ۽ سنڌي غزل جي تاريخ لکبي، ته ان ۾ هڪڙو واڌارو ان جملي جو به ٿيندو. پر اهو شايد اسان جا اڌ-پڙهيا ادبي مؤرخ ڪڏهن به سمجهي نه سگهن، ته ايم ڪمل جو سنڌي شاعريءَ ۾ ڪهڙو مقام آهي. ايم ڪمل اهڙن ئي شاعرن مان هو، جن جو وڇوڙو ڪنهن به ٻوليءَ جي ادب لاءِ ڪنهن زلزلي جي جهٽڪي کان گهٽ نه ٿيندو آهي. ايم ڪمل (مُولچند منگهارام بندراڻي) جو جنم ۸ آگسٽ ۱۹۲۵ع تي ڪنڊيارو سنڌ ۾ ٿيو هو ۽ هن جي رک هند ۾ لوڙهي ويندي. ڪنڊيارو، ساهتي پرڳڻي ۾ اچي ٿو ۽ هن علائقي، سنڌ کي ڪمل کان علاوه نارايڻ شيام جهڙو شاعر ۽ ڪرشن کٽواڻي ۽ لڇمڻ ڪومل جهڙا نثر نويس ڏنا. ورهاڱي هن علائقي کي ماضيءَ جو هڪ يادگار بڻائي ڇڏيو. جيئن شڪارپور سان ٿيو، بلڪ جيئن سڄيءَ سنڌ سان ٿيو. ورهاڱي جو جيترو ڏنڊ سنڌ ادا ڪيو آهي، ننڍي کنڊ جي ڪنهن به خطي اهڙي قيمت ادا نه ڪئي آهي. پنجاب جا ٻه حصا ٿيا ته اهو ٻنهي پاسي پنجابين کي ئي مليو. سنڌ کي ايئن نه نظر ايندڙ طريقي سان ورهايو ويو، جو ڄڻ ته اها سنڌ سنڌين کان به هلي وئي. هاڻ اها مڪمل طور فقط شاعرن جي تخيل ۽ تاريخ جي ڪتابن ۾ ئي سنڌين جو وطن وڃي رهي آهي. جيتري زمين سندن پيرن هيٺان آهي، اها به هوريان هوريان ڪجهه سمنڊ ۽ ڪجهه ڌاريا والاري رهيا آهن. “ورهاڱي” ۽ “آزاديءَ” جي موضوع تي جيڪا به  شاعري ٿي آهي، ان ۾ ايم ڪمل جي شعر جهڙو شعر مون ڪٿي به نه پڙهيو آهي. فيض جو نظم “وه انتظار ٿا جس ڪا، يه وه سحر تو نهين” به لاجواب ۽ بيحد مقبول آهي، پر سچي ڳالهه اها آهي ته، غزل جون هي ٻه سٽون خيال جي گهڻ-طرفائي، ڳوڙهائي ۽ چوٽَ ۾، فيض جي نظم کي مات ڏيو بيٺيون آهن:

استاد سندر داس کيماڻي - سري چند ڪپور

استاد سندر داس کيماڻي

سري چند ڪپور

سنڌ ڌرتيءَ هميشه انسانيت-پسند انسان ۽ دلاور پئي پيدا ڪيا آهن، جن انسانن جي خدمت ۽ رهنمائي پئي ڪئي آهي. انهن انسانيت-پسند شخصيتن کي جدا جدا ڪم، ٻيون ٻيون ذميواريون ۽ مختلف شعبا ورثي ۾ پئي مليا آهن ته جيئن هو انسان ذات جي خدمت ڪري سگهن ۽ انهن اهي خدمتون فرض سمجهي پئي سرانجام ڏنيون آهن. سندن ڪيل خدمتون اڄ به تاريخ ۾ امر آهن. 

ارباب حاجي الهجڙيو - عبدالرحمنٰ اوٺو

ارباب حاجي الهجڙيو

 عبدالرحمنٰ اوٺو

سنڌ سونهاريءَ جي ڪک مان هر دور ۾ سورهيه، سر-ويچ، اديب، عالم، سياسي، سماجي ۽ مذهبي اڳواڻ، مانجهي مڻيادار مرد نمودار ٿيا آهن، جن جي سياسي سماجي مذهبي خدمتن کي هميشه ياد رکيو ويندو. انهن مرد مجاهدن مان هڪ شخصيت مرحوم ارباب حاجي الهجڙيو جي به آهي. ارباب مٺا خان جي گهر ۾ ۱۸۶۲ع ۾ جنم وٺندڙ ارباب الهجڙيو، پنھنجي سموري زندگي ٿر جي مسڪين عوام جي سياسي، خدمت ڪرڻ ۽ اخلاقي قدرن لاءِ وقف ڪري ڇڏي. ٿر جا واهڻ ۽ وستيون، ڳوٺ ۽ بستيون، اڄ به ارباب حاجي الهجڙيو جي غريبن، مسڪينن، يتيمن سان محبت، مهمانوازي، سخاوت ۽ سچائي جي گواهي ڏيئي رهيا آهن. جنھن ٿر جي ڪيترن ئي غريب شاگردن کي پنهنجي خرچ تي اعليٰ تعليم ڏياري، علم جي نور سان منور ڪيو. 

رئيس آچار خان بجير - نند لال لهاڻو

رئيس آچار خان بجير

ٿر جي بجير برادريءَ جي مهان شخصيت

نند لال لهاڻو

ٿر جي بجير برادري جي مهان ۽ تاريخي ڪردار جي مالڪ شخصيت، مرحوم رئيس آچار خان بجير پڻ، ٿر جي قديم تاريخ جو هڪ سنهري باب ٿي گذريو آهي. هن مٺيءَ جهڙي، ان وقت جي هڪ ننڍڙي ڳوٺاڻي ٽائيپ، شهر ۾ جنم ورتو. جڏھن ته اڳتي هلي سياست توڙي سماج ۾ اڻ وسرندڙ ڪردار ادا ڪيائين. پاڻ هڪ راڄوڻي شخصيت جو مالڪ هو ۽ اڪثر ڪري گهوڙي سواري ڪندو هو. ترڪي ٽوپي پاتل هوندي هئس ۽ قد آوار شخص هو. مٺي شهر ۾ ڪڏهن به سواري استعمال نه ڪندو هو. غريبن جو ھيءُ سپهه سالار، اڪثر ڪري، هر هنڌ پيرين پنڌ پهچي ويندو هو. 

آپا مريم سلطانا نوحاڻي - اعجاز لغاري

آپا مريم سلطانا نوحاڻي

هڪ شفيق استاد ۽ مثالي عورت

 اعجاز لغاري

سنڌ ڌرتيءَ جتي شمس العلماءَ علامه دائودپوٽو، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، استاد بخاريءَ جهڙن باصلاحيت مثالي مردن جنم ورتو آهي، اتي مائي بختاور، شهيد راڻي محترمه بي نظير ڀٽو جهڙن مثالي ۽ جدوجهد سان ڀرپور ڪردارن کي پڻ جنم ڏنو آهي. ائين سنڌو درياءَ جي ڪپ تي واقع، حيدرآباد شهر جي ٿڌي مٽي تي علم، ادب، تعليم، صوفياڻي طرز جي مالڪ، ام الڪلام جو لقب حاصل ڪندڙ شخصيت، آپا مريم سلطانه نوحاڻي کي پڻ جنم ڏنو آهي. پيار ۽ محبت جي علامت بڻيل، ان شخصيت ۱۹ جون ۱۹۳۲ع ۾ سنڌ جي روايتي بلوچ قبيلي جي فرد، رئيس غلام قادر خان نوحاڻي جي گهر ۾ جنم ورتو. رئيس غلام قادر خان نوحاڻي، نه فقط هڪ ذميوار شخص هو پر ان سان گڏ صحافي پڻ هو. جنهن بطور صحافي، پنهنجي زندگيءَ جو ڪجهه حصو ان شعبي کي ڏنو. 

آپا شمس عباسي - غلام حسين خاصخيلي

آپا شمس عباسي

 غلام حسين خاصخيلي

سنڌ، اها ڌرتي آهي، جنهن املهه ماڻڪن جهڙا ماڻهو پيدا ڪيا آهن. انهن املهه ماڻڪن ۽ هيرن جھڙين شخصيتن ۾، آپا شمس عباسي به لازمي شامل آهي. جنھن تعليم جي حوالي سان، ڌرتيءَ جي تمام وڏي خدمت ڪئي. اهڙيون مهان شخصيتون، ڌرتيءَ تي ڪڏهن ڪڏهن جنم وٺنديون آهن. سندن خدمت تي هر ماڻهو کين سلام پيش ڪري ٿو ۽ سنڌ جي عظيم شاعر حضرت شاهه عبدالطيف ڀٽائي جو هي بيت ذهن تي تري اچي ٿو:

ماڻهو سڀ نه سهڻا، پکي سڀ نه هنج

ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه اچي بوءِ بهار جي