فاضل راهو
عوام ۽ هارين جو ڀرجهلو
ڪامريڊ منان چانڊيو
لاڙ جو لال محمد
فاضُل راھُو عوامي اڳواڻ ھڪ ھُيو, جنھن پنھنجي سڄي ڄمار سنڌي قوم ۽ ان جي ماتر ڀومي
جي عزت ۽ آجپي جي لاءِ جدوجھد ۽ جاکوڙ ڪندي قربان ڪري ڇڏي. اڄ سترنھن جنوري تي اُن
سنڌي سپُوت جي ورسي سندس آخري آرامگاھ راھوڪي ۾ عقيدت ۽ احترام سان ملھائي پئي وڃي.
شھيد عوام محمد
فاضل راھو کي ۱۹۸۷ع تي ھڪ ڪرائي جي قاتل فضل چانگ ھٿان قتل ڪرائي اُھو تاثر ڏنو ويو ته اُھو
واقعو ذاتي دشمني جي بنياد تي ٿيو آھي. شهيد فاضل جي زندگي جدوجھد ۽ پارٽي وابستگي
تي مٿاڇري نظر وجھبي ته ھن ڳوٺ راھوڪي تعلقو گولاڙچي جي ھڪ مالوند ۽ ننڍي زميندار
احمد خان راھو جي گھر ۾ اک کولي. جيئن جيئن ھُن جي عقل ۽ شعور ۾ واڌارو ٿيندو رھيو
تئين تئين ھُن جي نظر پنھنجي مال ۽ زمين کان اڳتي آس پاس جي ھارين ۽ پورھيتن جي
حالت تي پئي جيڪي اُن وقت ڏاڍي ڪٺن حالتن مان گذري رھيا ھُئا. فاضل صاحب کي شعوري
۽ ذھني طور تي اُھو معلوم ٿيو ته ڌرتي ڌڻين سان جيڪو انياءُ ٿي رھيو آھي اُھو قدرتي
طور نه پر فرسوده حڪومتي نظام جو ھٿ سان گھڙيل آھي. فاضل صاحب ان سڄي ابتر صورتحال
کي ڏسي دل ئي دل ۾ اُھو وچن ڪيو ته مظلومن ۽ محڪومن جي اھڙين حالتن کي بھتر بنائڻ
لاءِ وڏي جاکوڙ ڪرڻ جي ضرورت آھي، اھڙي عزم، جذبي ۽ عمل جي ھُن شروعات بنا ڪنھن سياسي
سماجي ڌُر جي پليٽفارم تان انفرادي طرح ھارين جي بيدخلين ساڻن زميندارن جي ڏاڍاين،
مزدورن جي برطرفين ۽ سنڌي قوم جي قومي حقن تي لڳندڙ ڌاڙن خلاف آواز بلند ڪندي
جدوجھد جي ميدان ۾ مانجھي مُڙس بنجي ڪُڏي ڪاھي پيو، جيڪا ڳالهه هڪ طرف علائقي جي
مصيبت ماريل ماڻهن کي وڻي جيڪي سندس مداح ٿي پيا.
ٻئي پاسي سندس
علائقن جا مير پير وڏا زميندار چوڌري ۽ آفيسر شاهي هن جي جان جا ويري بنجي ويا.
جنهن وقت فاضل راهو سنڌي قوم ۽ عوام جي درد کي پنهنجو سمجهي پاڻ پتوڙي رهيو هيو ان
وقت ڏکڻ سنڌ جي ڪيترن ئي ضلعن خاص ڪري بدين ۾ پنجابين جن ۾ حاضر سروس ۽ رٽائرڊ
فوجي آفيسر توڙي سول عملدار شامل هيا انهن کي زرخيز ۽ سرسبز زمينون ڏنيون پئي ويون،
اهو دور ون يونٽ جو هو جنهن ۾ سنڌ جون زمينون ڪارخانا ۽ گذر جا ٻيا وسيلا غير سنڌين
۽ ٻين صوبن سان واسطو رکندڙن لاءِ مال غنيمت بنيل هيا، انهن سڀني بي واجبين خلاف
فاضل راهو هارين کي گڏ ڪري جدوجهد شروع ڪئي ۽ ان جدوجهد اثر ڇڏڻ شروع ڪيا.
فاضل راهو جي قائداڻي
صلاحيتن جي خبر رسول بخش پليجي کي پئي ته هن فاضل سان ملڻ جي خواهش ظاهر ڪئي ۽ اهو
وقت به اچي ويو جڏهن اهي ٻئي سنڌي قوم جا هڏ ڏوکي پاڻ ۾ مليا ته پوءِ ڀٽائي جي بيت
جي هڪ سٽ وانگي هيا اڳي ئي گڏ ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا، يعني ذهن ساڳيا منزل ساڳئي ته پوءِ ڀلا
ڌار ڇو رهجي، ڇو ته ڌار ڌار۽ انفرادي طرح جدوجهد وسيلي قومن جا مسئلا حل ناهن ٿيندا
انڪري رسول بخش پليجو ۽ فاضل راهو گڏجي ۱۹۷۰ ۾ سنڌ سطع جي هڪ پارٽي سڌي عوامي تحريڪ قائم ڪئي، ان جو
پهريون ڪنوينر چاچا حفيظ قريشي ۽ جنرل سيڪريٽري رسول بخش پليجو کي مقرر ڪيو ويو، اڳتي
هلي فاضل راهو کي پارٽي جو صدر چونڊيو ويو، ان پارٽي ۾ ٻيا ڪيترائي وچين طبقي سان
واسطو رکندڙ لکيا پڙهيا باشعور اديب دانشور ڊاڪٽر شاعر وڪيل عوام دوست سنڌي آفيسر
۽ ذميندار شامل ٿيا، جيسيتائين ڳالهه آهي فاضل راهو جي عوامي جدوجهد ۽ شهادت جي ته
هو جڏهن عوامي تحريڪ جو حصو بڻيو ته سندس سياست ۽عوامي جاکوڙ اڳ کان وڌيڪ سگهاري ٿي
وئي ياد رهي ته ان وقت بدين ضلعي ۾ تيل گيس جا جيڪي ذخيرا لڌا ويا انهن جو ٺيڪو آمريڪي
ڪمپني يونين ٽيڪسائس کي مليل هيو اهڙن تيل ۽ گيس جي کوهن جي سنڀال ڪندڙ ملازمن جي
گهڻائي پنجاب سان تعلق رکندڙ جي هٿ هئي، جن ڪمپني جي آشيرواد سان معدني پيداوار جي
رائلٽي يا ملازمتون مڪامي سنڌي ماڻهن کي ڪونه پئي ڏنيون ويون، اهڙين ناانصافين خلاف
فاضل راهو عوامي تحريڪ جي پليٽ فارم تان وڏي جدوجهد ڪئي.جنهن تي هڪ طرف ڪمپني جا
مالڪ ناراض هئا ته وري ٻئي پاسي پنجاپ کان آيل ڪمپني جا وڏا ملازم ۽ ٺيڪدار به
فاضل صاحب خلاف ڪات ڪهاڙا ڪري رهيا هئا، ٽئين طرف علائقي جا پير مير ڪرپٽ آفيسر به
هن جي زندگيءَ جا تاڪائو بڻجي چڪا هئا، انهن سڀني تاغوتي ۽ فرعوني قوتن جي سرپرستي
ضياءُ شاهي ڪري رهي هئي، ڇو ته ۱۹۸۳ع ۽ ۱۹۸۶ع جي جمهوري تحريڪ دوران فاضل راهو جي قيادت ۾ عوامي
تحريڪ جي ڪارڪنن اهم ڪردار ادا ڪيو هيو.
اڃان وڏي ڳالهه اها
به هئي ته جڏھن فاضل صاحب کي ڪرائي جي قاتل هٿان شهيد ڪرايو ويو ان وقت فاضل پاڪستان
۾ سڀ کان وڏي کاٻي ڌر جي پارٽي عوامي نيشنل پارٽيءَ جو سينيئر نائب صدر هيو، هي
اهو وقت هيو جڏھن افغانستان ۾ سويت يونين جي فوجي، سياسي ۽ مالي سهڪار سان ڪامريڊ
نجيب الله افغان عوامي انقلابي حڪومت جو سربراهه هيو جنهن جا عوامي نيشنل پارٽيءَ
سان تمام بهتر ۽ ويجها لاڳاپا هئا جيڪا ڳالهه آمريڪي سامراج ۽ ان جي ڪٺ پتلي جنرل
شاهي ۽ ملڪ جي اسٽيبليشمنٽ کي پسند ڪونه هئي.
هتي هڪ ڳالهه به
ياد ڏياريندا هلون ته جنهن ڏينهن فاضل صاحب کي شهيد ڪيو ويو ان کان صرف ٻه ڏينهن اڳ
اي اين پي جي هڪ اعليٰ سطحي وفد سان گڏجي فاضل صاحب کي ڪامريڊ نجيب جي دعوت تي زميني
رستي قابل وڃڻو هيو اهو وفد جڏھن تورخم سرحد تي پهتو ته پاڪستاني ايجنسين فاضل صاحب
کي سرحد پار وڃڻ ڪونه ڏنو، ۽ هو واپس ڳوٺ پهتو، اسان جي نظر ۾ فاضل صاحب کي قتل ڪرائڻ
۾ مٿي ڄاڻايل ملڪي، غير ملڪي سفاڪ قوتن جو هٿ هيو، باقي فضل چانگ نالي واري قاتل سان
هن جو ڪوبه ذاتي تڪرار ڪونه هيو ۽ هرو ڀرو ان مامري کي نام نهاد دشمني ۽ پلاند جو
نالو ڏنو ويو، حقيقت ۾ فاضل علائقي واسي پورهيتن، هارين لاءِ ڀرجهلو ۽ ڇپر ڇانون
هيو.
(ڏيھاڙي
عوامي آواز ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)
شھيد فاضل راھو
راھوءَ جا رھيام، سنيھا
سرير ۾
محمد اسماعيل
راھو
انسان سٺائين ۽ خرابين
جو مجموعو آهي، چڱايون ۽ برايون، خاميون ۽ خوبيون، نيڪيون ۽ بديون مطلب ته ڪوبه ماڻهو
نه ته مڪمل طرح خامين کان پاڪ ٿي سگهي ٿو ۽ نه ئي وري پُورو بُرو ٿي سگهي ٿو. هونئن
ته صحيع ۽ غلط جا معيار ۽ پيمانا هر معاشري جا الڳ به ٿين ٿا ۽ ڪن حالتن ۾ وقت جي
تيز رفتار اڏام ۾ تبديل ٿيندا رهن ٿا. انهي حقيقت جي باوجود ڪي انساني قدر ۽ خصوصيتون
نه رڳو مڙني معاشرن ۾ بلڪي مختلف زمانن ۾ به ساڳيون رهن ٿيون. مثال طور بهادري،
دليري، جرئت، حوصلو، رحم دلي، سخاوت مستقل مزاج، ڏاهپ ۽ عقلمندي، ايمانداري، سچائي
بي باڪي، سهپ، سادگي، نوڙت ۽ اڻورچائي، قرباني، ڪمانڊ ڪرڻ، رسڪ ۽ خطره کڻڻ، هر حال
۾ ثابت قدم رهڻ، توڙ نڀائڻ، وفادار هجڻ، غريب پرور هجڻ وغيره. جا گڻ، خوبيون ۽
خصلتون آهن جن ذريعي انسان جي بهتر هجڻ جو تجزيو ۽ تشريح ڪئي وڃي ٿي. لطيف سائين
کي جن انساني خوبين گهڻي ۾ گهڻو متاثر ڪيو، هُن اُهي لوڪ داستانن جي ڪردارن ۾ ڳولي
ڪڍيون، شاهه لطيف جي چونڊ انهن گڻن ۽ ڪردارن کي اها جلا ۽ عظمت بخشي جو انساني ذهن
۾ انهن ابدي حيثيت ماڻي ورتي. ايئن لڳندو آهي ته اها ئي انتها آهي، اهو ئي دنگ ۽ آخري
ڇيڙو ۽ سنڌو آهي، ان ۾ لطيف جو ڪمال اهو آهي ته هن نه رڳو سندس موضوع بڻايل خصلت ۽
عمل کي پر ان لاءِ سندس پسند ڪيل ڪردار کي لازوال بڻائي انهي کي ابدي حياتي ڏئي ڇڏي
آهي، سنڌي لوڪ داستانن جي ڪردارن کي جيڪي تاريخ جي وهڪري ۾ هڪ محدود دائري تائين
سينه به سينه سفر ڪندي پنهنجو پاڻ کي زنده رکندي آيا، لطيف پنهنجو موضوع بڻائي
انهن کي زبان عام ڪري هميشه لاءِ اَمرُ ڪري ڇڏيو. اها ڳالهه رڳو شاهه لطيف ئي نه
پر دنيا جي ڪيترن ئي وڏن شاعرن سان به لاڳو ٿئي ٿي،
جيئن سسئي، سهڻي،
ماروي، نوري، لاکو ڦلاڻي ۽ ٻين ڪردارن کي سڃاڻپ ۽ زندگي ڏني آهي، شاهه جي شاعري ۽
اهي ڪردار هڪ ٻئي جي لاءِ لازم ملزوم بڻجي ويا آهن. ايئن ئي جڳ مشهور ڊراما نويس
وليم شيڪسپيئر انگلينڊ جي عشقيه داستان روميو جوليٽ لکي، روميو ۽ جوليٽ جي ڪردارن
کي پوري دنيا ۾ مشهور ڪري لازوال بڻائي ڇڏيو،
پنجاب جي لوڪ ڪهاڻي هير رانجها کي وارث شاهه پنهنجو عنوان بڻايو، وارث ته ان ۾ ايترو اڳيان هليو ويو جو هن
رانجها کي ڪڍي ڇڏيو، هير رانجها جي ڪردارن پير وارث شاهه کي سندس شاعريءَ جو موضِوع
ڏنو ۽ وارث شاهه سندس شاعريءَ جي ذريعي پنهنجي فن ۽ هير رانجها جي ڪردارن کي هميشه
جي لاءِ امر ڪري ڇڏيو.
شاهه سائين به سندس
سُورمين جي ڪردارن کي امر ڪري گهٽيِءَ ۽ گهر گهر تائين پهچايو. يقينن جيڪڏهن لطيف انهن
کي پنهنجو عنوان نه بڻائي ها ته انهن مان ڪيترائي ڪردار وقت جي تيز وهڪرن ۾ لُڙهِي
گمنام ٿي چڪا هجن ها، شاهه سندس ڪردارن جون جيڪي تعريفون ۽ واکاڻون ڪيون آهن، اهي
بنيادي طرح انهن جي خاصيتن، عمل ۽ ڪم جي مڃتا ۽ ساراهه آهي، جيڪي هن سندس ڪئريڪٽرن
۾ انتها درجي تائين ڳولي ڪڍيون آهن، پر ڀٽائي هر خاصيت ۽ عمل جي لاءِ ڌار ڌار ڪردارن
جي چونڊ ڪئي آهي، ايئن نه هوندو ته ان ڪردار ۾ بيان ڪيل خوبي کان علاوه ٻي ڪا به چڱائي
يا گُڻُ نه ٿو ٿي سگهي، پر شاهه ان ۾ موجود انتهائي درجي تي پهتل خوبيءَ کي ئي
کنيو آهي ۽ اهي انتهائون هن کي ڪنهن هڪ ڪردار ۾ نه پر الڳ الڳ روپ ۾ نظر آيون ۽ ان
ئي روپ کي لطيف انهي گُڻَ جي ڪمال تي پهتل علامت بڻائي ڇڏيو. ماروي جي سندس ملير ۽
ملير جي ماروئڙن سان محبت ۽ حب الوطني، سسئي جي سندس منزل ۽ مقصد تي پهچڻ جي لاءِ
پهاڙن جا ڪشالا ۽ اڻ ٿڪ جدوجهد، نوريءَ جي راڻي جي درجي تي پهچڻ باوجود نوڙت ۽ عاجزي
سهڻي جو ميهار سان محبت ۽ عشق، مومل جي حسن ۽ سونهن جا جلوه، راڻي جي ڏاهپ ۽ تيزي،
ڏياچ جي سخا، مڱڻي جي ساز ۽ سُر جو سوز، لاکي ڦلاڻيءَ جي دليري ۽ ارڏائي وغيره وغيره.
ان کان قطع نظر ته لطيف جا اهي ڪردار حقيقي آهن يا ڏند ڪٿائي ۽ ديو مالائي، پر
سندس شاعريءَ ۾ رڳو بيان ڪيل انهن ڪردارن جو نه رڳو لطيف کانپوءِ تخليق ٿيندڙ ادب
تي پر سماجي ۽ سياسي زندگي تي گهرا اثر رهيا آهن. پر کڻي ايئن چئجي ته انهن جي اوثر
۾ ٻين سببن سان گڏ شاهه جي شاعري به هڪ مک ڪارڻ رهي آهي. يقينن شاهه جي مقرر ڪيل ۽
بيان ڪيل سندس ڪردار جي گڻ يا خصلت جي بلندي، گهرائي ۽ وسعت کي پهچڻ ناممڪن نه ته
به مشڪل ضرور آهي، پر ايئن به نه آهي ته ڪو سنڌ صفا سنڍ ٿي وئي آهي، اسان وٽ ان
معيار جي ڪردارن جي اڻاٺ ضرور آهي پر اڻهوند ڪونهي.
مون هڪ سياسي تقريب
۾ شاهه سائين جي وڏي شارح رسول بخش پليجو کي اهو چوندي ٻڌو ته لطيف سندس سُورمين جون
جيڪي تعريفون ۽ واکاڻون ڪيون آهن، اهي سڀ جو سڀ جيڪڏهن ڪنهن هڪ شخص ۾ ٿي سگهن ٿيون
ته ان جو نالو محمد فاضل راهو آهي، ان موضوع تي پليجو صاحب کان وڌيڪ ٻيو ڪير به نٿو
لکي سگهي، هو جتي لطيف جو وڏو پارکو ۽ تشريح ڪرڻ وارو هو ته ساڳي وقت فاضل شهيد کي
به اوترو ئي گهرائي سان سمجهندڙ هو. لطيف ۽ فاضل يعني لطيف جي ڪردارن ۾ فاضل کي ڳولڻو
۽ ڏسڻو آهي يا فاضل ۾ شاهه جي سُرن جي ڪردارن کي پسڻو آهي، شاهه سائين جي بيتن ۾
فاضل کي سمجهڻو آهي.
شروعات سُر سهڻي يا
سهڻيءَ جي ڪردار سان ڪيون ٿا. فاضل ڪيترين ئي سياسي ۽ سماجي تحريڪن جو روح روان ۽
محرڪ رهيو، انهن ۾ گهڻيون اهڙيون هيون جيڪي هن باقائده انقلابي تنظيم جو حصو ٿيڻ
کانپوءِ هلايون پر ڪيتريون جدوجهدون ۽ تحرڪ ان کان پهرين پنهنجي ليکي به ورتا. هونئن
ته هن شعور سنڀاليندي پنهنجي اوسي پاسي ۾ ظلم ۽ ڏاڍائي جي خلاف سامهون ٿيڻ جي
شروعات ڪري ڇڏي هئي.اها ڏات قدرت واري کيس پيدا ٿيندي ئي عطا ڪري ڇڏي هئي.
توڏِي! توڙائِين، نِينهَن نَوازِي سُوهَڻِي،
ڳِچِيءَ ھارُ حَبِيبَ جو، لائِقُ لَڌائِين،
سو تَڙُ سوٺائِين، جيڏانهَن عالَمَ آسَرو.
انساني فطرت جو
جائزو وٺبو ته محسوس ٿيندو ته ڪيترائي ماڻهو هوندا آهن جيڪي ظلم، زيادتي، ناانصافي
کي پسند نه ڪندا آهن يا هو اهو نه چاهيندا آهن ته ڪنهن سان به ڏاڍ ۽ جبر ٿئي پر
اهو عمل فقط انهن جي خواهش تائين محدود هوندو آهي، هو اڳتي وڌي ان کي روڪڻ يا ان
جي مزاحمت ڪرڻ جي جرئت ۽ همت نه ڪندا آهن يا نه ڪري سگهندا آهن. جڏهن ته انهن مان ڪي
حالات سازگار ملڻ تي ان جي خلاف ويڙهه يا جدوجهد جو حصو بڻجي پوندا آهن، يعني جيڪڏهن
ڪنهن ٻي فرد يا تنظيم ان جي خلاف ميدان ورتو ۽ اڳواڻي ڪئي ته پوءِ ڏاڍائي ۽ جبر جي
خلاف نفرت رکندڙ ڪي ماڻهو ان جي پويان لڳي پوندا آهن ۽ ان جو حصو بڻبا آهن. اڳواڻي
ڪرڻ ۽ ميدان وٺڻ لاءِ به ڪيتريون ڪيفيتون ۽ صورتحالون آهن. ڪنهن به جدوجهد ڪرڻ يا
تحريڪ هلائڻ، يا جهيڙو يا ڦڏو ڪرڻ ۽ ان جي شروعات ڪرڻ کان اڳ ۾ پُوري ڳڻ ڳوُت ڪئي
ويندي آهي.
هاڻي جيئن پاڻ مٿي
ذڪر ڪيو ته رڳو چڱي سٺي سوچ رکڻ به مثبت آهي ڀلي ڳالهه آهي. هڪ ماڻهو ذهني طرح انصاف
پسند هجي، ظلم ۽ زيادتي کي سٺو نه سمجهندو هجي اهو به بهتر آهي، پر ماڻهو اها سوچ
رکي ٿو ۽ موقعو ۽ حالتون ملڻ تي ان ۾ پنهنجو ڪردار به ادا ڪري ٿو ته اهو پهرئين واري
کان وڌيڪ بهتر آهي. اڃان به ٽئين بهتر پوزيشن آهي ته ان جي خلاف اڳواڻي ڪجي،
شروعات ڪجي ۽ ميدان ۾ لهي پئجي، پر ليکو چوکو ڪري پوءِ ڳڻ ڳوت صلاح ۽ مصلحت ڪرڻ کانپوءِ، مٿي ذڪر ڪيل هڪڙي ئي ڪم يا
عمل جا ٽي مختلف مرحلا آهن. ٽنهي کي برو نٿو چئي سگهجي، سٺوئي سمجهبو، پر لطيف
سائين جي ڪسوٽي جا معيار بلڪل جدا آهن، هن جي ڊڪشنري انهن ٽنهي کي جهڙوڪر رد ٿي ڪري،
لطيف جي نظر ۾ جيڪڏهن پنهنجي مقصد سان سچائي ۽ ايمانداري آهي ۽ پنهنجو پاڻ تي ڪامل
ڀروسو آهي ته پوءِ ڳڻ ڳوت ڇاجي ليکو ڪهڙو. لطيف کي سٺائين ۽ چڱائين جا معاشري جا
عام ۽ رواجي قائم ڪيل معيار بلڪل متاثر نٿا ڪن. هن کي غير معمولي ڪردار ۽ انهن جا
غير معمولي عمل متاثر ڪن ٿا جيڪي رواجي طرح بلڪل بينظير ۽ بي مثال هجن. جيڪڏهن شاهه سائين جي ان معيارکي ڏسبو
ته شهيد فاضل راهو ان معاملي ۾ ان جو فرمانبردار شاگرد هو، شهيد فاضل ننڍڙين ۽ مقامي
سطح جي جدوجهدن کان وٺي صوبائي ۽ قومي سطح جي تحريڪن ۾ پنهنجو پاڻ تي ۽ عوام تي ڀروسو
ڪندي ڪاهي پوندو هو. جنهن ۾ ٻين ڪيترن ئي سببن کان سواءِ ان ۾ سڀ کان وڏو ڪردار هُن
جي خود اعتمادي کي هوندو هو. شهيد فاضل جيڪي به سياسي، سماجي ۽ معاشرتي ڪاميابيون ماڻيون،
ان جو ڪارڻ ڪيترائي عنصر آهن، جن ۾ تنظيم جا ساٿي ڪارڪن، دوست، راڄ ۽ هن جي شخصيت
جا مختلف گُڻَ ۽ خاصيتون آهن پر انهن ۾ سڀ کان وڏو عنصر هن جي بي پناهه Will Power يعني خود
اعتمادي کي حاصل آهي. شايد انساني شخصيت
جو اهو پاسو لطيف کي سڀ کان وڌيڪ متاثر ڪندڙ هو.
هُئِي طالِبِ حَق جِي، توڏِي لاڪُون توڙَ،
نه مَلاحُ نه مَڪُڙِي، نَڪِين ٻَڌَي نوڙَ،
پاڻِي پِنِيَ ٻَوڙَ، سُهِڻِيَ لَيکَي سِيرَ ۾.
جيڪڏهن منزل کي رسڻو
آهي، جيڪڏهن درياهه پار ڪرڻو آهي، ميهار ماڻڻو آهي ته پوءِ ٻيڙيءَ يا مڪڙيءَ جي ڳولا
۽ انتظار ڇاجو، جيڪڏهن ٻيڙيءَ تي ئي سفر ڪرڻو آهي ته پوءِ نه رڳو اها رڪاوٽ آهي
پر پوءِ ان کي هلائڻ
واري ناکئي ۽ ملاح جي به ڪاڻ ڪڍڻي پوندي ۽ ان جو به انتظار يا ڳولا ڪرڻي پوندي.
لطيف جي نظر ۾ اهي سڀ بهانا ۽ رنڊڪون آهن، جيڪي توهانکي پنهنجي منزل کان پري ڪن ٿيون،
هُو سمجهي ٿو ته مشڪل کان مشڪل حالتن ۾ به پنهنجي مقصد جي لاءِ جدوجهد ڪرڻ اصل منزل
آهي، اهو عام ۽ رواجي ماڻهو جو ڪم آهي ته اهي پنهنجو سفر اڳتي وڌائڻ جي لاءِ موافق
ماحول ۽ ساز گار حالتن جو انتظار ڪن، هوُ سُهڻيءَ کي هدايت ٿو ڪري ته فقط ساهڙ کي ذهن
۾ رک باقي ڪنهن به شيءِ جي پرواهه نه ڪر.
ساهَڙَ ڌارا، سُوهَڻِي! کوٽِيُون ڪَنِ کِرَسَ.
______
سِيارَي سِهَه راتِ ۾، جا گِهڙي وَسَندي مِينهَن،
هَلو ته پُڇون سُوهَڻِي، جا ڪَرَ ڄاڻي نِينهنَ،
جِنهِن کي راتو ڏِينهَن، مِهارُ ئِي مَنَ ۾.
لطيف جي پرک جي ڪسوٽي
جو دنگ اتي به نٿو ٿئي، اهو اڃان به اڳيان آهي، يعني اهو سڀ ڪجهه کڻي ڪجي، انهن سڀني
شرطن کي پورو ڪجي ۽ تمام مرحلن ۾ پار پئجي پوءِ به لازمي نه آهي ته شاهه جي معيار تي
پورو لهجي ۽ ان کي متاثر ڪري سگهجي. لطيف سائين چئي ٿو ته اهي سڀ ڪم ڪرڻا آهن،
تمام سلسلو پورو ڪرڻو آهي پر ڀڳيءَ دل سان نه، خوشيءَ سان بلڪه هيج ۽ ڪوڏ مان ڪجي.
ڪَنڌَيَ اُڀِيُون ڪيتَرِيُون، ”ساهَڙُ، ساهَڙُ“ ڪَنِ،
ڪَنِين سانگو ساهَه جو، ڪي ”گهورِيَس“ ڪِيو گِهڙَنِ،
ساهَڙُ سَندو تَنِ، گهاگهائَي گِهڙَنِ جي.
شاهه سائين جي مٿي
بيان ڪيل وصف شهيد فاضل ۾ به اتم طريقي سان موجود هئي، انهن ئي وصفن سبب عام ماڻهو
فاضل کي شينهن مڙس ڌُوپار، ڪنڌار ۽ مڙسن جو مڙس ڪري سڏيندا هئا. فاضل ننڍي کان ننڍي
ڪم کان وٺي وڏي ۾ وڏي ڪم لاءِ هر دم حاضر هوندو هو. ڪنهن عام ماڻهو جو ننڍو ڪم هجي
يا ڪو وڏو قومي ڪاڄ يا جدوجهدون تحريڪون، فاضل ان جي لاءِ سر ڌڙ جي بازي لڳائي ڇڏيندو
هو، ان ۾ ويڙهه ۽ جدوجهد شروع ڪرڻ جي لاءِ فضا جي سازگار هجڻ يا موافق حالتن جو
انتظار ڪو نه ڪندو هو، هو دشمن ۽ مخالف قوتن جي ڪمزور ٿيڻ جي لاءِ ڏينهن ڪونه ويهي
ڳڻيندو هو، نه ئي وري ان انتظار ۾ وقت وڃائيندو هو ته اسين اڃان ايترا طاقتور ڪونه
ٿيا آهيون جو هيءَ ويڙهه وڙهي سگهون. فاضل ميدان وٺندو هو ۽ ڪاهي پوندو هو، هو ان
جنگ ۽ ويڙهه دوران ئي مخالف قوتن کي ڪمزور ڪندو هو ۽ پنهنجي هم صف طاقتن کي وڌيڪ
مضبوط ڪندو هو، شهيد فاضل راهو سان انهن ويڙهن ۾ مختلف وقتن ۾ مختلف قوتون شامل
هونديون هيون، جن ۾ هن جا ساٿي، ڪارڪن ۽ عام ماڻهو شامل هوندا هئا، پر ان ۾ سڀ کان
وڏو ڪردار هن جي ذاتي يقين ڪامل کي هوندو هو. ۱۹۵۸ع کان وٺي ۱۹۸۷ع تائين يعني شهادت تائين، سندس زندگيءَ تي
نظر وجهبي ته بنا ڪنهن شڪ شبهي جي واضع نظر ايندوته فاضل عام ماڻهن جا آفيسن جي
اندر ڪم هجن يا بيمارن کي اسپتال پهچائي انهن جو علاج ڪرائڻو هجي يا مقامي ۽ علائقائي
اجتمائي مسئلا حل ڪرائڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻي هجي يا ڪي وڏيون قومي ۽ ملڪي تحريڪون هلائڻيون
هجن، فاضل انهن ۾ سدائين اڳرو ۽ اڳڀرو هوندو هو. هو لطيف جو اهو پانڌيئڙو هو جيڪو
اهي سڀ ڪم دنيا کي ڏيکارڻ جي لاءِ نه ۽ نه ئي راڄا رسم پوري ڪرڻ جي لاءِ ڪندو هو.
پر هو مڪمل مالڪي ۽ ڌڻي ٿي اڳواڻي ڪندي شروعات ڪندو هو، سردي گرمي جهڪون هجن، مينهن
هجن يا طوفان، ملڪ تي بدترين آمريت جا ڪارا ڪڪر ڇانيل ڇونه هجن، پر هو ويهڻ وارو نه
هو.
هو سياري سهه رات ۾
جا گهڙي وسندي مينهن وارو مانجهي هو. هو ملاح، مڪڙي ۽ سيڻاهه کانسواءِ ڀريو درياهه
پار ڪرڻ وارو جوان هو، قومي هجن يا عوامي ۽ جمهوري جدوجهدون ۽ جنگاڻن جي تمام ڏکين
۽ مشڪل وقتن ۾ ۽ وڏين آزمائشن ۾ به فاضل جي منهن ۾ ڪڏهن به گهنج ڪونه هوندو هو، هميشه
وانگرسدائين کلندڙ ۽ مرڪندڙ چهرو، جهڙوڪر ڪجهه ٿيو ئي ڪونهي، پاڻ اڳي کان اڳرو. ايئن
فاضل اهي سڀ مرحلا کلي ڪُڏِي هيج ۽ ڪوڏ مان گهاگهائي پنهنجي انجام تائين پهچايا.
(ڏيھاڙي پنھنجي
اخبار ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)
محمد فاضل راھو
شھيد جمھوريت
ڊاڪٽر بخت جمال شيخ
اسان پنهنجي فائينل
ايئر ايم بي بي ايس جي امتحان جي تياري ۾ مشغول هئاسون ۽ سنڌ ميڊيڪل ڪاليج ڪراچي
جي NICVD
سامهون نئين هاسٽل، جتي هاڻي ڊائو ليب قائم ٿيل آهي، جي ميس ۾ جيئن ئي لنچ ڪري ٻاهر
نڪتاسون ته سامهون پليجي صاحب جو ڊرائيور عبدالحڪيم جوکيو اسانکي ڳوليندي نظر آيو.
چيائين فاضل صاحب قتل ٿي ويو آهي. پليجو صاحب ملڪ کان ٻاهر ويل هو. مان، علي گل
ميتلو، بشير شيخ، انور سومرو، ورسي مل، آفتاب لاشاري، ذوالفقار قاضي، دليپ روهڙو،
امان الله ڀٽو ۽ ٻيا دوست حيراني ۽ پريشاني مان گڏ ٿي هڪٻئي جي همت وڌائڻ لڳاسون ۽
بعد ۾ ڪجھه دوست جلد محمد علي سوسائٽي پليجي صاحب جي گهر پهتاسون ۽ خبر پئي ته کيس
گولاڙچي جي بازار ۾ ٻين وڳي منجهند جو جيئن ئي هو شهر ۾ پارٽي ڪارڪن حسن لوهار جي ڪپڙي
جي دڪان تان ڪچهري پوري ڪري پنهنجي سوزوڪي FX ۾ ڊرائيونگ
سيٽ تي ويهڻ لاءِ جهڪيو ته اول ئي موجود فضل چانگ ٽن ساٿين جي مدد سان مٿس پويان مٿي
تي ڪهاڙيون هڻي ماري ڇڏيو .
اها ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع جي تاريخ هئي ۽ قتل جي رٿابندي ڪندڙن اهو ڏينهن
۽ قتل جو هٿيار انڪري چونڊيو هو جيئن سڀني جو خيال ان ئي ڏينهن سن ۾ سالگره ملهائيندڙن
ڏانهن وڃي ۽ سنڌ ۾ سياسي ورهاست وڌائي هڪ ڌڪ سان ٻه شڪار ڪيا وڃن پر سندس ذاتي ۽ سياسي وارثن، جيڪي ان وقت هڪ
ئي ٻيڙي ۾ سوار هئا، جي سمجھه ۽ دورانديشي ان سازش کي ناڪام بڻائي ورتو. هڪ سال
پهريائين ئي فاضل صاحب جي سکر جيل ۾ هوندي سندس وڏو فرزند صديق راهو ڪامڻ سبب فوت ٿي
ويو هو.ايئن سندس خاندان جو سمورو وزن نوجوان اسماعيل راهو تي اچي پيو هو، جنهن
پنهنجو سياسي سفر سڄاڳ ٻار تحريڪ کان شروع ڪيو هو. شهيد جي مڙھه کي ٻئي ڏينهن
منجهند جو هزارين سوڳوارن پنهنجي ڪلهن تي کڻي آلين اکين سان “پلئه ڪندس پلئه ڪندس!
اي فاضل توسان آ وچن!!” جي نعرن جي گونج ۾ راهوڪي ۾ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو. پليجي
صاحب کي پارٽي وارن صورتحال واضح ٿيڻ تائين واپس پاڪستان اچڻ کان منع ڪئي جيڪو الطاف
گوهر جي Third World Foundation پاران ٿيندڙ ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ لنڊن ويل
هو ۽ جنهن لنڊن ويندي ڪراچي ايئرپورٽ تي کيس رخصت ڪرڻ مهل فاضل صاحب کي هدايت ڪئي
هئي ته هو خبردار رهي، ڇوته ۱۹۸۳ع ۽ ۱۹۸۶ع جي هلايل ايم آر ڊي جدوجهدن ۾ عوامي تحريڪ ۽ سندس وڏو ڪردار
هو ۽ بدين ۾ تيل نڪرڻ سبب سندس زندگي کي خطرو هو جتي هن مڪاني ماڻهن کي روزگار ڏيارڻ
۽ تيل جي آمدني مان بدين کي حصو ڏيارڻ جي جدوجهد شروع ڪئي هئي. پر فاضل راهو بي ڊپو
انسان هو جنهنجي شڪل ۾ ئي بهادري ڀريل هئي. سندس مرڪ مرڻ وقت به سندس لاش ۾ موجود
هئي. هو ڪنهن يونيورسٽي مان پڙهيل ته ڪونه هو پر سندس ڏهاڪن جو عملي سياسي ۽ معاشي
تجربو کيس هرهنڌ نمايان ڪندو هو ڇوته سندس شخصيت سندس قد جيان قداور هئي ۽ اعتماد
سان ڀريل سندس مهڪندڙ چهري سندس سياسي دشمنن جي ننڊ ڦٽائي ڇڏي هئي. جيتوڻيڪ ۱۹۸۳ع جي ايم آرڊي جي تحريڪ ۾ هو پهرين ڏينهن ئي
گرفتار ٿي ويو هو پر ان کان اڳ لال خان جي حيدرآباد واري گهر ۽ گل سينٽر تيِ گڏجاڻين
۾ جتي مختلف پارٽين جا نمائندا شامل هوندا هئا اتي هو واحد ماڻهو هوندو هو جيڪو وڏي
اعتماد سان چوندو هو ته تحريڪ زور شور سان هلندي ۽ هن حڪمت عملي تحت انهن گڏجاڻين
۾ اهو فيصلو ڪرايو هو ته پنهنجي پارٽي جي جهنڊي سان گڏ پاڪستان جو جهنڊو کڻي ڪارڪن
گرفتاريون ڏيندا جنهن تي مٿس تنقيد به ٿي هئي پر ٽن ڏهاڪن کان ايوب خان جي بنيادي
جمهوريتن جي سياست ۾ فاطمه جناح جي حمايت ڪندي هو سياست ۾ داخل ٿيو هو پر فاطمه
وانگر اها چونڊ ته کٽي نه سگهيو پر بعد ۾ هو ٻئي دفعي ترائي يونين ڪائونسل جو چيئرمين
چونڊجي آيو. تنهنڪري کيس سياست جي ترڪتالن جي پروڙ هئي. اهڙو اعتماد فقط ايم آر ڊي
جي هڪ ٻئي ليڊر محترم غلام مصطفي جتوئي جي لفظن ۾ هوندو هو جيڪو به شروعاتي ڏينهن
۾ ئي نظربند ٿي ويو هو ۽ جنهنجي علائقي جي عوام ان تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتو هو جنهنڪري
اسماعيل اداسي جو لکيل گيت ”موري ميهڙ دادو ۾ ڍاٽيئڙا پٽ ڍول ڪٺا، رت سان رڱيل راڻن
جا ڀيڻن ڀڻڪي لاش ڏٺا ” جهر جهنگ مشهور ٿيو هو.
فاضل صاحب گرفتاري
کان اول سڄي سنڌ جو دورو ڪيو هو ۽ جنهن پليجي صاحب جي ڪوٽ لکپت جيل ۾ هئڻ سبب تحريڪ
جي ڪارڪنن ۾ نئون روح ڦوڪيو هو. فاضل ۽ پليجي جو combo عوامي تحريڪ
جي دل ۽ دماغ مثل هو. سندن دوستي ۽ سياسي ساٿ ڪئي ڏهاڪا پراڻو هو جڏهن ڪوٽڙي بئريج
ٺهڻ بعد سنڌ جي زمينن جي نيلامي خلاف نيلام بند ڪريو تحريڪ هلي تڏهن فاضل صاحب ان
تحريڪ جو روح روان هو. يونين ڪائونسل جي چيئرمين هئڻ سبب سندس ڪاموراشاهي سان به
دوستيون هيون جيڪي نه فقط کيس خبرون پر پنهنجي ڪمائي مان حصو به ڏيندا هئا جنهن
سان هو پارٽي جي مدد ڪندو هو. سندس اهڙن دوستن ۾ تپيدارن جي پلٽون به هئي جنهن۾ مرحوم
غلام نبي بهراڻي، سردار محمد خان مگسي، حاجي محمد قاسم ملاح، حاجي ستابو شامل هئا.
پليجو صاحب چوندو هو ته فاضل جيئن گاڏي تيز ٿو هلائي تيئن کيس ڊپ ٿئي ٿو ته هو گاڏي
ڪلٽي نه ڪري وجهي ۽ پليجي صاحب بقول هن پاڻ هڪ دفعي سامهون ايندڙ تيز گاڏي جي موتمار
حادثي کان بچڻ لاءِ پنهنجي ڪار ڪلٽي ڪئي هئي جنهن ۾ سندس ڪارائي جي هڏي ٽٽي پئي
هئي. پر فاضل زندگي ۽ سياست جو ماهر ڊرائيور هو. سول اسپتال ڪراچي ۾ نظربند هوندي به
سندس سياسي اثر جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته بدين ۾ قومي ۽ صوبائي اسيمبلين
۽ بعد ۾ سينيٽ ۾ به سندس موڪليل چٺين تي هاليپوٽو، چانگ ۽ حمزو پليجو ۱۹۸۵ع جي چونڊن ۾ چونڊجي آيا هئا. پر هنن
اسيمبلي ۾ ڄام ساقي، سندس ۽ پليجي صاحب جي نظربندي لاءِ سوال پڇڻ کان نابري واري
هئي جيڪو آواز بعد ۾منڊي بهاءُ الدين جي چوڌري ممتاز تارڙ قومي اسيمبلي ۾ اٿاريو هو.
ضرور فاضل راهو سان
جيل ۾ توڙي ٻاهر بااختيارن رابطا ڪيا هوندا ۽ ناڪامي جي صورت ۾ پهريائين کيس جيل ۾
برداشتي هٿان چانهن ۾ زهر ڏئي مارائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. جنهن مان هو چڙهي ويو، انڪري
ملڪ ۽ جمهوريت جي دشمنن کيس جسماني طور ختم ڪرڻ جي سازش جاري رکي. فاضل ۽ سندس ساٿين
کي خبر پئجي چڪي هئي ته سياسي انجنيئرنگ جي ماهرن اسلام آباد ۾ سندس زندگي جو فائيل
رڪارڊ مان گهرائي ٽيبل تي رکيو آهي جنهن۾ سندن نظر ويھه سال پراڻي ۱۹۶۷ع جي واقعي تي پئي هئي جڏهن فاضل راهو ترائي
يونين ڪائونسل جو چيئرمين هو. ميرپور بٺورو مان هڪ نوجوان ڇوڪري سڀائي چانگ سندس
تر ۾ قاسم عرف قاسو چانگ اغوا ڪري آندي هئي. ڇوڪريءَ جي ڀاءُ احمد چانگ تر جي
بااثر فاضل راهو جي عدالت وٽ فرياد ڪئي، جيڪا جهانگير بادشاهه جي گهنڊ وانگر هر
وقت وڄڻ لاءِ تيار هوندي هئي. فاضل پنهنجي اثررسوخ سان حيدرآباد جي ڪورٽ مان، جنهنجو
بدين ان وقت حصو هئي، سرچ وارنٽ ڪڍرائي پوليس جي مدد سان ڇاپو هڻايو جتي اغوا ٿيل
سڀائي چانگ رکي وئي هئي
.پوليس جو ٻڌي
قاسم مزاحمت ڪئي جنهنجي نتيجي ۾ پوليس فائرنگ ۾ هو مارجي ويو. ويهن سالن بعد ان
واقعي کي تازو ڪري قاسو چانگ جي ان قتل کي فائيل مان ڪڍي فيلڊ ۾ آڻي سندس نوجوان ڀائٽي
فضل چانگ کي چاچي جو بدلو پوليس بجاءِ فاضل کان وٺڻ لاءِ سندس برين واش ڪيو ويو ۽
کيس ان واعدي سان ته هو قانون جي ڪٽهڙي مان ايئن آزاد ڪيو ويندو جيئن ذوالفقار علي
ڀٽي جي قتل جي مقدمي ۾ جماعت اسلامي جي همدرد شاهدن سان ميان طفيل ڪيو هو. پر ميان
طفيل جي واعدي برخلاف سندس همدرد شاهد ڦاسي تي چڙهي ويا ايئن فضل چانگ ڦاهي تي لٽڪايو
ويو، هڪ ملزم جيل ۾ ئي مري ويو ۽ باقي ٻن کي جنم ٽيپ ڏني وئي.
سنڌ جو هڪ تاريخدان
جيڪو ڪئي ڏهاڪا پهريائين پوليٽيڪل سائنس ۾ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ آميريڪا ويو هو سو ٻڌائندو
آهي ته هن کي اتي خبر پئي ته پوليٽيڪل سائنس جي جڳھه هاڻي پوليٽيڪل انجنيئرنگ وٺي چڪي
آهي ڇوته سائنس معنيٰ هر وقت ساڳئي عمل سان ساڳيو نتيجو اچي پر سياست ۾ هڪجهڙا عمل
ساڳيا نتيجا نٿا ڪڍن. کيس پوليٽيڪل انجنيئرنگ پڙهڻ جي آڇ ٿي جيڪا هن قبول ڪئي پر
لاگريٿم ۾ مهارت نه رکڻ سبب هو ڪامياب ٿي نه سگهيو جڏهن ته ساڻس گڏ پڙهندڙ حميد گل
پاس ٿي ويو. سندس چوڻ آهي ته ان علم تحت سياسي شخصيتن جو گهرو نفسياتي تجزيو ڪندي
سندن هڪ سئو کان وڌيڪ خوبين، خامين، ڪمزورين، چڱائين، پسند، ناپسند جو ايتري ته
باريڪ بيني سان مشاهدو ڪيو وڃي ٿو جو ڪڏهن ڪڏهن ته اهي شخص به پنهنجين انهن جزن
کان بي خبر رهن ٿا. اهڙي طرح انهن جو گهرو تجزيو ڪندي فارمولائن جي مدد سان سندن
ماڊلنگ ڪئي وڃي ٿي. اهو ڪم هاڻوڪي زماني ۾ مشيني ذهانت AI جي مدد سان ڪيو
وڃي ٿو. اهڙي طرح ان شخصيت کي شطرنج جي مهرن وانگر ڪڏهن لٺ ته ڪڏهن چٺ سان هلائڻ جي
ڪوشش ڪئي وڃي ٿي. گهڻي ڀاڱي سندن اهي حربا ڪامياب ٿين ٿا ۽ ڪڏهن ڪڏهن ناڪامي جي صورت
۾ راند جي بساط ڦٽائڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو نٿو رهي. آڪٽوبر ۱۹۷۳ع ۾ يوم ڪپور جي جنگ سبب سئز ڪئنال بند ٿيڻ
سبب عالمي منڊين ۾ جڏهن پئٽرول ۴ مان چڙهي ۱۲ ڊالر في بيرل تي پهتو تڏهن ان بحران جي مک ڪردارن
مان هڪ سعودي عرب جي شاهه فيصل جنهن پنهنجي ملڪ ۾ غلامي ختم ڪئي هئي، مذهبي متعن
جي اهميت گهٽائي بيوروڪريسي ۾ سڌارا آندا، هئا، سرڪاري ٽي وي جي نشريات شروع ڪئي هئي
۽ فلسطين جي حمايت ڪندي سڄي دنيا جي مسلمانن کي متحد ڪرڻ جي Pan Islamist نظرئي جي حامي ڀري هئي تڏهن کيس تعاون نه ڪرڻ جي پاداش ۾
ختم ڪرڻ جي سازش سٽي وئي. سازشين جي نظر سندس فائيل ۾ موجود ۱۹۶۵ع جي ان واقعي تي پئي جنهن ۾ رياض ۾ ٽي وي
جي نشريات جي خلاف مظاهرو ڪندڙ سندس ڪٽر وهابي سئوٽ خالد بن مسعيد کي پوليس پاران
گولي هڻي قتل ڪيو ويو هو.
سنڌ جي تاريخ شهيدن
۽ غازين سان ڀريل آهي پر گذريل هڪ صدي ۾ پنجن شهيدن پير صبغت الله شاهه پاڳارو،
الله بخش سومرو، ذوالفقار علي ڀٽو، فاضل راهو ۽ بينظير ڀٽو جيڪي ترتيبوار ۳۳, ۴۳, ۵۱, ۵۳ ۽ ۵۴ سالن جي عمر ۾ جسماني طور ختم ڪيا ويا سي سياسي ۽
روحاني طور تي ختم ٿي نه سگهيا پر جي هو ايئن ختم نه ڪيا وڃن ها ته اڄ پاڪستان ۽
سنڌ جو روپ مختلف هجي ها.
(ڏيھاڙي پنھنجي اخبار
۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)
فاضل راھو
سنڌ جو راڻو
محمد موسيٰ جوکيو
نومبر ۲۰۲۰ع مهيني جي ۷ تاريخ آئون پنهنجي ڪنهن ذاتي ڪم ڪار سان ڪراچي
۾ هوس. منهنجو ڀاءُ علي احمد به مون سان همسفر هو. منهنجو ڀاءُ علي احمد سُلجهيل
سوشل، سماجي ذهنيت وارو آهي. انهي حوالي سان ڪراچي جي ڀرپاسي وارن ڳوٺن سان به هن
جي عليڪ سليڪ صفا ويجھڙائي واري آهي. ڪراچي شهر ۾ گلاب جوکيو، حاجي اڪبر جوکيو ٻيا
ڪجھه همراهه اسان کي ملي ويا. هنن وڏي اڪير ۽ دل جي گهراين سان سندن ڳوٺ هلڻ جي اسان
کي دعوت ڏني.
انهي دوران ڪراچي
شهر جي علائقي “گلشن حديد” جي نزد ڏکڻ طرف لڳ ڀڳ چار پنج ڪلو ميٽر جي فاصلي تي هڪڙو
ڳوٺ قيصراڻي ذات وارن جو آهي. انهي ڳوٺ جو نالو مورنگ قيصراڻي يا محمود قيصراڻي جي
نالي سان سڏجي ٿو. انهي ڳوٺ جي نيڪ مرد پير بخش قيصراڻي جي دعوت جو سنيهو به مليو.
جنهن ۾ بزرگ پير بخش قيصراڻي اسان تي زور ڀري تاڪيد ڪئي هئي ته توهان کي ڪنهن به
صورت ۾ اسان جي تڏي تي اچڻو پوندو.
آئون جڏهن پنهنجي ڀاءُ
جي ساٿ ۾ پنهنجن ميزبانن جي ڳوٺ ۾ پهتس اهو نما شام جو ٽائيم هو. ڳوٺ وارن جي بيٺڪ
تي ماڻهن جو چڱو خاصو مجموعو موجود هو. انهن اسان جي اهڙي ته شانائتي نموني سان آجيان
ڪئي جو آئون ته حيران ٿي ويس. مون سان هم ڪلام ٿيڻ لاءِ جهڙو انهن همراهن جو “انداز
بيان” هو. جنهن منهنجي دماغ کي صفا چرخ ڪري ڇڏيو. اسان جي سماجي حساب سان اجرڪون
گلن جي ورکا، ٻيا تحفا منهنجي لاءِ اچرج جو باعث هئا. مون انهي قسم جي محبت، عقيدت
احساسن ۽ جذبن جو مظاهرو فقط شهيد عوام محمد فاضل راهو جي لاءِ اهڙين تقريبن ۾ ڏٺو.
ڇو ته فاضل صاحب سان منهنجو زندگي ڀر ساٿ رهيو. هن جي وڇوڙي کان پوءِ منهنجي لاءِ
اها پهرين تقريب هئي.... جنهن ۾ مون شريڪ ٿيندڙن ۾ اهڙو اتساهه ڏٺو، منهنجي لاءِ
اهو وڏو سواليه نشان هو... جنهن جي جواب ڳولڻ
لاءِ مون وٽ اهڙو ڪوبه پيمائشي اوزار نه هو.
منهنجي اها ڪيفيت منهنجي
پاسي ۾ ويٺل بزرگ شخصيت پير بخش قيصراڻي پروڙي ورتي. هن منطقي انداز ۾ مون کي چيو
ته “توهان جو هتي غائباڻو تعارف شهيد فاضل
جي “جهوني ساٿاري” وارو آهي. هي ته اوچتو تڙ تڪڙ ۾ پروگرام ٿي ويو. جنهن ۾ توهان
ايئن سمجھو ته جيڪڏهن رٿيل پروگرام هجي ها ته هن کان به وڌيڪ ڏهوڻو ٿئي ها!”
منهنجي ذهن تي جيڪو
بار هو .... انهي جو حل منهنجي سامهون ظاهر ٿي ويو........... پوءِ فاضل صاحب جي
حوالي سان جيڪا هن تاريخي ڳالهه ٻڌائي انهي جو اختصار ڪجھه هن ريت آهي. هنن ٻڌايو
ته“ ۱۹۸۱ع ۾ جڏهن سنڌ دشمن جابر حڪمران جنرل ضيا جي بادشاهي هئي. سنڌ جي ورهاست جون
ڳالهيون ته هر دور ۾ ٿينديون رهن ٿيون. پر انهي دور ۾ سرس هيون. سنڌ جي نام نهاد حڪمرانن
جو مقصد هو ته ڪراچي کان اوڀر طرف گھاري تائين هڪڙو “ انڊسٽريل زون ” ٺاهجي جنهن ۾
مختلف ڪارخانا، ڊيري فارم ( مال جا وٿاڻ ) مرغي خانا ۽ ٻين صنعتن جا پلاٽ لڳائي ماڊل
وليج ٺاهي سنڌي ماڻهن جي بجاءِ اتي سنڌ دشمن ۽ غير سنڌي آباد ڪجن. انهن کي آسان
شرطن تي قرض به ڏجن جيئن سنڌين جي هاءِ گھوڙا وارو مٿي جو سور به ختم ٿئي. اڳتي
هلي سنڌ جي ورهاڱي وارو رستو به هموار ٿي وڃي.”
انهي خوفناڪ منصوبي
کي ناڪام ڪرڻ لاءِ متاثر علائقن جا جيڪي به ساڃاهه وند سنڌ جا اصلي رهواسي پنهنجي
وجود کي برقرار رکڻ لاءِ تحرڪ ۾ اچي ويا. انهي وچ ۾ سنڌ دشمن قوتن ڪاغذي ڪارروايون
به شروع ڪري ڇڏيون. انهي جي ٽوڙ لاءِ انهن بي وس
ماڻهن کي رهنمائي جي شديد ضرورت محسوس ٿي. انهن سڄاڻ ماڻهن جي اڳيان سٺ واري
ڏهاڪي جي پڇاڙي ۾ ڪوٽڙي بئراج جي زمينن تي ڌارين کي وسائڻ لاءِ جيڪو منصوبو رٿيل
هو. انهي منصوبي کي ناڪام ڪرڻ لاءِ لاڙ پٽ ۾ جيڪا زمين نيلام ڪرڻ جي اسڪيم هئي
جنهن ۾ “زمينن جو نيلام بند ڪريو ” تحريڪ هلائي ويئي هئي. جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ جي
لاڙ واري پٽ ۾ لکين ايڪڙ زمين جا مالڪ اصلي سنڌي انهن زمينن جا مالڪ ٿي ويا. جنهن
جو محرڪ فاضل راهو هو. انهي جي رهنمائي لاءِ متاثر ماڻهن فاضل صاحب سان رابطو ڪيو.
انهي وقت فاضل صاحب انهن ماڻهن جو ٻانهن ٻيلي ٿيو ... متاثر ماڻهن سان گڏجي هن انهي
سموري علائقي ۾ ماڻهن ۾ سجاڳي آندي. متاثر ماڻهن سان گڏجي ايڏي ته همه گير تحريڪ
هلائي جو انهي وقت جي حڪمرانن جو مٿي جو سور ٿي پيو. پوءِ حڪمرانن گوڏا کوڙيا مجبورن
اهو سمورو علائقو سرڪار متاثر ماڻهن جي خواهش مطابق حقيقي ماڻهن جي گھرجن مفادن
مطابق نيڪال ڪيو ... ڪوبه متاثر ماڻهو دربدر نه ٿيو اهي وسنديون جيئن به هيون ايئن
برقرار رهيون نه رڳو ايترو پر انهن کي اهڙيون روبڪاريون به مليون جيئن اهي ماڻهو
قانوني طور انهن وسندين جا مالڪ ٿي ويا. انهي ڳوٺ جي بزرگ نيڪ مرد پير بخش قيصراڻي
انهي باري ۾ هڪڙو عجيب غريب واقعو هن ريت به ذڪر ڪيو ته “جڏهن متاثر ايراضي جي
نئين سري سان سيٽلمينٽ ٿي رهي هئي. انهي وقت اسان حڪمرانن کي پنهنجي سگھه آهر اهو
به پابند ڪيو ته جڏهن به انهي منصوبي تحت سرڪاري طور ڪچهرين جا پروگرام ٿين ته
اسان انهن ڪچهرين ۾ مجاز آفيسر سان گڏ پنهنجا نمائندا به ويهارينداسون ۽ هن ڪم ۾
جنهن شخص وڌ ۾ وڌ سهڪار ڪيو آهي. اسان جي رهنمائي به ڪئي آهي. اهو محمد فاضل راهو
آهي. انهي کي به گذارش ڪنداسون ته اهو به اسان جي انهن ڪچهرين ۾ شموليت ڪري اسان
جي رهنمائي ڪري سرڪار اسان جي اها راءِ به قبول ڪئي. پوءِ خاص موقعن تي فاضل صاحب
کي به اسان گذارش ڪئي ته توهان پنهنجي مصروف ترين وقت مان اسان جي لاءِ به ڪجھه ٽائيم
عنايت ڪندا. فاضل صاحب به اسان جي گذارش کي مان ڏئي اهڙو اظهار ڪيو ته جتي توهان منهنجي
موجودگي ضروري سمجھو ته اهڙي مون کي آگاهي ڏيندا. آئون ڪوشش ڪري اوهان سان گڏ هوندس.
پير بخش قيصراڻي هڪڙي
اهم ڪچهري جو هن ريت ذڪر ڪيو ته “اسان فاضل صاحب کي اطلاع ڪيو ته سرڪاري ڪچهرين جو
پروگرام شروع ڪري ڇڏيو آهي. مختلف ڳوٺن جي مرڪزن تي ڪچهريون ٿي رهيون آهن. متاثر
ماڻهن کي سرڪار روبڪاريون ڏي پئي. ڪجھه ڳوٺن جي مرڪز ۾ هڪڙي اهم ڪچهري جو پروگرام ٿي
رهيو آهي. اسان انهي ڪچهري ۾ اوهان جي موجودگي ضروري سمجھون ٿا. اسان جي سڀني ساٿي
دوستن جو اهو خيال آهي ته انهي بهاني سان اوهان سان ملاقات به ٿي ويندي. اوهان
ضرور شرڪت ڪجو.” فاضل صاحب انهي ڪچهري ۾ شريڪ ٿيو زمين جي ورهاست هئي. سڀني جي منشا
مطابق اتي موجود ماڻهن کي زمينن جا پروانا به ملي ويا. تڏهن به هڪڙو زمين جو ٽڪرو
رهجي ويو. مجاز آفيسر چيو ته “باقي هڪڙو زمين جو ٽڪرو رهي ٿو. انهي جو نيڪال به ٿيڻ
گھرجي.” فاضل صاحب سڀني کي چيو ته “هي زمين جو ٽڪرو وچ ۾ آهي. پوءِ جيڪڏهن ڪنهن اهڙي
ماڻهو کي ملي جو سڀني لاءِ مٿي جو سور ثابت ٿئي. انهي لاءِ اهو مناسب آهي ته توهان
ڪو نالو ڏيو ته ڪم مڪمل ٿي وڃي.. اتي موجود سڀني همراهن ڪوشش ته ڪئي پر ڪوبه نالو
نه ڏئي سگھيا تقريبن ڳوٺ جي ماڻهن جا نالا ٿي چُڪا هئا. اتي موجود هڪڙي همراهه جي
هنج ۾ ٻن ٽن سالن جو هڪڙو ننڍڙو ٻار هو. جنهن جو نالو “غلام نبي ” هو. جڏهن فاضل
صاحب جي نظر انهي ٻار تي پئي ته يڪدم چيائين ته “يار هي همراهه رهجي ويو آهي. اهو
زمين جو ٽڪرو هن جي نالي ٿا ڪريون.” مجاز آفيسر رڙ ڪئي ته “فاضل صاحب هي ته ٻار
آهي. اهو وري ڪيئن ٿيندو”؟ فاضل صاحب انهي ٻار کي سندس پيءُ کان وٺي پنهنجي ڪلهي
تي ويهاري چيائين ته “سرڪار هي ته منهنجي قد کان به وڏو آهي. ڀلي کڻي ماپ ڪريو...!
ڪاميٽي جو فيصلو آهي ته رهيل زمين هن کي ملڻ گھرجي. ڪنهن کي به اعتراض نه آهي.” پوءِ
ايئن ٿي ويو. مجاز آفيسر هن ٻار جي نالي تي روبڪاري جاري ڪئي.
اتفاق اهڙو ٿيو جو
انهي ڏينهن قيصراڻين جي ڳوٺ ۾ اسان سڀني جي روبرو غلام نبي به موجود هو ۽ انهي جو
پيءُ عبدالرزاق به موجود هو. عبدالرزاق جي عمر لڳ ڀڳ اسي ڌاري هوندي ۽ سندس پٽ غلام
نبي چاليهارو سالن جو ٿي لڳو. مون ڏٺو ته اسان کي ڏسي هو پيءُ پٽ خوشي ۾ نه پئي
ماپيا جڏهن اهو ذڪر هليو ته ٻنهي پيءُ پٽن مون کي وري به ڀاڪر پائي منهن تي هٿ ڦيريا،
ٻيا اتي جيڪي به ماڻهو موجود هئا. انهن سڀني فاضل صاحب جي ايتري ته ساراهه ڪئي جهڙوڪر
هو انهن لاءِ فرشتو هجي. هڪڙو نوجوان جنهن جو نالو محمد فاضل ولد حسن علي قيصراڻي
هو. هن اسان کي اهو ٻڌايو ويو ته “فاضل صاحب جي شهادت کان پوءِ هن جي ياد کي تازو ڪرڻ
لاءِ اسان وٽ فاضل صاحب جي چاهيندڙن پنهنجي ٻارن تي فاضل نالو رکيو آهي. اهڙا فاضل
جي نالي وارا ٻار اسان وٽ انيڪ آهن.”
فاضل صاحب لاءِ اڄ
جي دور جي مشهور شاعر ڊاڪٽر محمد بچل “برق” جي هن شعر جي ٻن سٽن تي هن ڪالم جو اختتام ڪريون ٿا.
تنهنجون ڳالهيون ڳوٺن
پوٺن، تنهنجون يادون من ۾ مرڪن
فاضل هيئين تون مڙس
مهان. راهو توتي سرخ سلام
(ڏيھاڙي
عوامي آواز ڪراچي ۾ ۲۱ جنوري ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)
فاضل راھو
راهو تنهجي ريت....!
شاھد جتوئي
اڄ کان ۳۵ سال اڳ، ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع تي، بي بي سي ريڊيو جڏهن هيءَ خبر نشر ڪئي
ته؛ ’سنڌي عوامي تحريڪ جي صدر فاضل راهو کي قتل ڪيو ويو آهي‘ ته پاڪستان جي وطن
پرست جمهوري ۽ ترقي پسند حلقن کي ڄڻ نانگ سراپي ويو هو. ڇو جو هي انهن لاءِ تمام وڏو
سانحو هو. ذوالفقار علي ڀٽو جي عدالتي قتل کان پوءِ پاڪستان جي تاريخ ۾ هي سڀ کان
وڏو سياسي قتل هو. ان تي سنڌ سميت سڄي ملڪ ۾ سخت احتجاج ٿيو. فاضل راهو جي قتل سان
آمراڻي، عوام دشمن، استبدادي ۽ استعماري قوتن خلاف هڪ سگهارو ۽ ڪڙڪيدار آواز بند ٿي
ويو هو. پاڪستان جا ماڻهو هڪ ٻئي بهادر ۽ جرئتمند سياسي اڳواڻ کان محروم ٿي ويا
هئا. ۱۷ جنوري تي هڪ ٻيو چار اپريل ٿي ويو هو.
فاضل راهو کي هڪ
مقامي نوجوان شهيد ڪيو هو، پر پاڪستان جي سياسي قوتن کي معلوم هو ته پردي پويان
سازش ڪجھه ٻي هئي. سينئر صحافي ۽ نامياري دانشور دستگير ڀٽي جو ان وقت اهو چوڻ
درست هو ته فاضل راهو جو قتل ائين ٿيو هو جيئن سعودي عرب جي شاهه فيصل جو ٿيو.
شاهه فيصل جي ڀائٽي جي جهڙي ريت برين واشنگ ڪئي وئي هئي، بلڪل ائين ئي گولاڙچي جي
چانگ قبيلي جي نوجوان جو برين واش ڪيو ويو، جنهن ڪهاڙي جا وار ڪري فاضل راهو کي
شهيد ڪري ڇڏيو هو. ان نوجوان کي شاهه فيصل جي ڀائٽيي جيان ڊگهي عرصي تائين ڀڙڪايو
پئي ويو ته ان جي پيءُ ۽ چاچي جو ڪيترا ئي
سال اڳ قتل ٿيو هو.
ان ۾ فاشل راهو
ملوث هو. شاهه فيصل تيل جي دولت سان مالا مال رياست جو بادشاهه هو، جيڪو تيل تي گهڻ
قومي ڪمپنين ۽ انهن جي سامراجي آقائن جي قبضي کي ختم ڪرڻ جو خواهشمند هو. فاضل
راهو به تيل ۽ گيس جي دولت سان مالا مال ضلعي بدين جو هڪ درويش سياسي ليڊر هو، جيڪو
ان قدرتي دولت تي علائقي جي غريب ماڻهن جي مالڪي جي حق لاءِ ڊگهي وقت تائين جدوجهد
ڪندو رهيو. تيل ۽ گيس جي بين الاقوامي ڪمپنين کي اها ڳالهه پسند نه هئي. ان جدوجهد
سان گڏ گڏ فاضل راهو جاگيردارن ۽ نو آبادڪارن جي ظلمن خلاف به آواز اٿاريو هو ۽
آمرن ۽ استعماري قوتن کي به للڪاريو. جنرل ضياءُ الحق خلاف جمهوريت جي بحالي واري
تحريڪ (ايم آر ڊي) ۾ فاضل راهوءَ جو قائداڻو ڪردار هو ۽ هو پاڪستان جو وڏو ليڊر بڻجي
اڀريو. کيس ڪيتريون ئي قوتون پنهنجي رستي تان هٽائڻ چاهين پيون.
شهادت کان ڪجهه وقت
اڳ فاضل راهو کي ڪراچي جي لانڍي جيل ۾ هڪ قيدي ذريعي زهر ڏنو ويو. زهر ڏيندڙ قيدي
کي لانڍي جيل مان ڪنهن ٻئي هنڌ منتقل ڪيو ويو هو ته جيئن پردي پويان ٿيل سازش پڌري
نه ٿي پوي. فاضل راهو کي اسپتال نيڻ بدران سکر جيل منتقل ڪيو ويو هو پر هو بچي ويو.
۱۹۳۴ع ۾ ضلعي بدين جي تعلقي گولاڙچي (موجوده نالو شهيد فاصل راهو) جي ڳوٺ راهوڪي
۾ هڪ زميندار عنايت احمد راهو جي گهر ۾ اک کوليندڙ محمد فاضل راهو شاهه عبداللطيف ڀٽائي
جي شاعري جي هڪ ڪردار “راهو” جو ٻيو جنم هو. شاهه عنايت جي ڌرتي تي پيدا ٿيو ۽ سڄي
زندگي شاهه عنايت جي جدوجهد کي اڳتي وڌائيندو رهيو. هن سڄي حياتي غريب ۽ مظلوم ماڻهن
جي حقن لاءِ جدوجهد ۾ گذاري.
شهيد فاضل راهو سنڌي
عوامي تحريڪ (موجوده قومي عوامي تحريڪ) جو صدر هو. رسول بخش پليجي جي قائم ڪيل هن
سياسي جماعت حيران ڪندڙ ماڻهو پيدا ڪيا.
انهن مان فاضل راهو تمام غير معمولي صلاحيتن جو مالڪ هو. قداور شخصيت ۽
مضبوط حوصلا رکندڙ فاضل راهو تمام بهادر انسان هو. هن سياست ۾ پنهنجي دولت لُٽائي.
هن سياست کي ڪڏهن ڪمائي يا ٻين مراعتن ماڻڻ لاءِ ذريعن ڪونه ٺاهيو. هن عوام ۾
سياسي سجاڳي پيدا ڪرڻ لاءِ پنهنجو سک، چين ۽ مال دولت قربان ڪري ڇڏيو.
رسول بخش پليجو جي خاندان جيان فاضل راهو به پنهنجي سڄي ڪٽنب
کي سياست ۾ آندو. نه رڳو فاضل راهو پاڻ پر سندس خاندان جي ٻارن ۽ عورتن به قيد بند
جون سختيون سٺيون. پاڪستان جي ڪا اهڙي وڏي جيل ناهي، جتي فاضل راهو قيد نه ٿيو
هجي. ۱۹۶۰ع جي ڏهاڪي کان ۱۹۸۰ع تائين ٽن ڏهاڪن ۾ سنڌ ۾ هلندڙ سمورين وڏين سياسي تحريڪن ۾ فاضل راهو جو ڪردار
نهايت نمايان رهيو. انهن ۾ ون يونٽ خلاف تحريڪ، سنڌي ٻولي ۾ چونڊ لسٽن جي ڇپائي جي
تحريڪ، نيلام بند ڪريو تحريڪ، ظلم بند ڪريو تحريڪ، ايم آر ڊي، جيل ڀريو تحريڪ، تيل
۽ گيس تي مقامي ماڻهن جو حق تسليم ڪريو تحريڪ، صحافت جي آزادي جي تحريڪ وغيره شامل
آهن. سنڌي هاري تحريڪ جي صدر جي حيثيت سان شهيد فاضل راهو سنڌ جي هارين کي منظم ڪيو
۽ انهن ۾ سياسي سجاڳي آندي.
سال ۱۹۷۹ع ۾ راهوڪي ۾ هاري ڪنوينشن ٿيو هو. هي هڪ اهڙو
عظيم سياسي ميڙاڪو هو، جنهن سنڌ جي مستقبل جي سياست تي تمام وڏا اثر ڇڏيا هئا. ان
لاءِ سنڌ جا ماڻهو کيس ۱۷هين صدي جي عظيم انقلابي اڳواڻ ۽ صوفي بزرگ شاهه عنايت شهيد جو وارث قرار ڏين ٿا. فاضل راهو پنهنجي ماڻهن سان
تمام گهرا لاڳاپو رکندو هو. هو ڪنهن به تحريڪ لاءِ سڀ کان وڌيڪ افرادي قوت فراهم ڪندو
هو. هن هاري تحريڪ کانسواءِ سجاڳ ٻار تحريڪ، سنڌياڻي تحريڪ ۽ شاگرد تحريڪ کي به
منظم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هن جو پٽ محمد اسماعيل راهو، جيڪو هن وقت پيپلزپارٽي
جي سنڌ حڪومت ۾ وزير آهي، سجاڳ ٻار تحريڪ جي باني ميمبرن ۾ شامل هو. ايم آر ڊي
تحريڪ ۾ شهيد فاضل راهو جو ڪردار تمام نمايان هو. سنڌ ان تحريڪ جو مرڪز هئي. ان
دوران رسول بخش پليجو ڪوٽ لکپت جيل لاهور ۾ قيد هو، ۽ فاضل راهو ان تحريڪ کي هلائي
رهيو هو. پيپلزپارٽي ۽ ايم آر ڊي جي ٻين سياسي پارٽين جي ميمبرن ان تحريڪ ۾ وڏيون
قربانيون ڏنيون پر فاضل راهو جي ڪري ان جي جماعت عوامي تحريڪ سڀ کان اڳتي هئي. جيڪڏهن
اهو چيو وڃي ته غلط نه هوندو ته فاضل راهو سنڌ کي اهڙي سرزمين بڻائي ڇڏيوهو، جيڪا ڪنهن
به طور آمريت کي قبول قرڻ لاءِ تيار نه هئي. اينٽي ون يونٽ تحريڪ کان ايم آر دي
تحريڪ تائين فاضل راهو انهن قوتن جي اک جو ڪنڊو ٿي رهيو، جيڪي وطن، عوام، جمهوريت
دشمن هيون. ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع تي هنن شهيد فاضل راهو کي جسماني طور ماڻهن کان ڌار ڪري ڇڏيو پر غريب ۽
مظلوم ماڻهن، قومن ۽ گروهن جي حقن لاءِ شهيد فاضل راهو جي جدوجهد جي عظيم روايت سنڌ
کان سڄي دنيا کي فيضياب ڪري رهي آهي. شاهه لطيف سچ فرمايو آهي ته:
راهو تنهنجي ريت،
پرکنڊي پڌري”.
(ڏھاڙي
پنھنجي اخبار ڪراچي ءَ ۾ ۱۶ جنوري ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
شھيد فاضل راھو
ڪاري ڪڪر هيٺ مون جهيڙيندي
ڇڏيا
عرفان منان چانڊيو
شهيد فاضل راهو
دلربا ڌرتي جو عوامي انقلابي ڪردار آهي جيڪو وقت جي واءُ تي ڪڏهن به ميسارجي نٿو
سگهي، نه ئي هو تاريخ جي تهن اندران دٻجي سگهجي ٿو، سندس دليري، سچائي سورهيائي،
ارڏائپ ۽ ڪيل جدوجهد کان انڪار به ڪير نٿو ڪري سگهي، هو اهڙي دور جو نالو آھي جيڪو
بھادري، ھمٿ، حق ۽ سچ خاطر ويڙهه جو دور آھي، هو ھڪ تاريخ جو نالو آھي جنهن جو هر
ورق مستند آهي، اهڙي اتهاس تي ڪڏهن به وقت جي ڌوڙ نٿي پئجي سگھي. فاضل راھو سنڌ جو
چمڪندڙ ھيرو هيو جنھن جي چمڪ سٻاجهي سنڌ جي هارين جا منهن منور ٿيا، ھو جيڏو
پنھنجي قد بت ۾ مضبوط ۽ پڪو پختو ھيو ايترو ئي پنھنجي ڪردار، جدوجھد ۽ اصول ۾
سگهارو ھيو، هن جي ڪيل جدوجھد عام جدوجھد نه ھئي، سندس جفاڪشيءَ سان ديس جي
جھانگيئڙن کي نئون جوش، جذبو ۽ ولولو مليو. پراڻا هاري اڳواڻ ۽ ڪارڪن اڪثر چوندا
آهن ته شهيد فاضل راهو جو ڳالھائڻ عام ڳالھائڻ نه ھوندو هيو، سندس گفتار ۾ ھڪ قسم
جي للڪار ھئي، سندس تقريرون وقت جي جنرلن، ڪرنلن، ويڪائو وڏيرن، جاگيردارن، ڀوتارن،
ميرن، پيرن ۽ سرمائيدارن لاءِ تلوار مثل هونديون ھيون، هن پنھنجي شوخ تقريرن ۽
انقلابي ويڙهه وسيلي قوم دشمن ٽولي جا ڪنڌ جهڪايا.
ڪاري ڪڪر هيٺ، مون
جهيڙيندي ڇڏيا،
ڪارا ڪندل هٿن ۾، اڙل
وڇيرا هيٺ،
ٿي تنين سي ڏيٺ، موٽڻ
جنين مهڻو. (ڀٽ ڌڻي)
فاضل راھو ڳورھاري ڌرتيءَ
جو پورن مھينن تي پيدا ٿيل صدورو پٽ ھيو، جنھن ٻنڌڻن ۾ ئي ڌرتيءَ ماءُ سان وفاداري
جو وچن ڪيو ھيو، ھن ٻارائپ ۾ ئي نگري جي نينھن جو تلڪ نرڙ تي لڳائي ڇڏيو ھيو، ھن
امڙ جي ھنج ۾ ئي ديس سان سچائيءَ جون سوين سُتيون پيتيون ھيون.
ھو ھڪ ئي وقت اڳواڻ
به ھيو ته ڪارڪن به ھيو، ان مان ئي سندس وڏ ماڻهپو ۽ پارٽيءَ سان سچائيءَ جي پرک
پسجي سگھجي ٿي، هن ۾ ھڪ انقلابي سپاھيءَ جون سڀئي خوبيون موجود ھيون، هن پاڻ تي
سونپيل ھر ذميواري سان پوري طرح نڀاءُ ڪيو. هو سادن ماڻھن جو سالار، اٻوجھن لاءِ
اجھو ۽ اوٽ ھيو، ھو اڪثر ماڻھن جي ڪکائن جھوپن ۾ لنگھي وڃي مسڪين ماڻھن جا ڏک، درد
۽ اھنج ٻڌندو ھو، ۽ انھن جي حل لاءِ طور طريقا ۽ تدبيرون ٻڌائي کين برپا ڪيل ڏاڍ ۽ ظلم خلاف ويڙهه لاءِ
اتساھيندو ھيو.
هت جن جن ماڻهن جنگ
لڙي،
تن ورتا
پنهنجا دنگ دڙي،
سي قومون ٿيون
آزاد ڀٽائي،
مارو زنده باد ڀٽائي،
سانگي زنده باد ڀٽائي.
فاضل راهو جڏھن
پورھيت طبقي جي آجپي جو سڏ کڻي جھر جھنگ نڪتو ته، ھارين پاڻ کي صدين جي غلامي مان
آزاد ٿيندي ڏٺو، ھو آزاديءَ جو اھو شعلو ھيو جيڪو ديس مان اونداھي جي خاتمي لاءِ ٻريو
ھيو، کيس ڏسي هيڻن ھارين جي گونگين زبانن مان سنڌ جو ڏاهو فاضل راهو جهڙن سچن لفظن
جي گونج جا پڙاڏا سنڌ جي ڪوني ڪوني ۾ پوڻ لڳا. هو ڏکي ڏيهه جو ڏاھو ھيو جنھن چرياڻ
سماج کي ڏاھپ جا ڏهه ڏهه ڏس ڏنا، ھن پنھنجي ڏاھپ، دانائي ۽ انقلابي سوچ سان ھارين
۽ پورھيتن جا حق کائيندڙن کي للڪاريو هيو. عوام جو پاسو کڻڻ جي جرم ۾ هن مڻيادار مڙس
کي يونان جي ديومالائي ڪردار سقراط جيان زھر به ڏنو ويو هيو. اتهاس جي ورقن ۾ پڙهيو
آهي ته ڏيهه جي ھر ڏاھي کي ڏيهه ۽ ڏوٿي بچائڻ جي جرم ۾ وقت جي جلاد قوتن ڪڏھن زھر ڏنو،
ڪڏھن دار جي دڳ تي پنڌ ڪرايو، ڪڏھن صليب تي چاڙھيو، ته وري ڪڏهن گولين سان گهايو.
هونئن به هر ڏاھي کي پنهنجي ڏات جو خون ڏئڻو پوي ٿو.
الا ڏاهي م ٿيان، ڏاهيون
ڏک ڏسن،
مون سين مون پرين ڀورائي
۾ ڀال ڪيا. (ڀٽ ڌڻي)
فاضل راھو ھارين جي
خوشحالي لاءِ سوين سورج اڀارڻ نڪتو ھيو، ھو ھارين جو حقيقي اڳواڻ ھيو، ھو اھو صبح
ھيو جنھن جو سپنو جنگشاھي جي جوڌي رسول بخش پليجي ڏٺو ھيو، ان سڀاڳي صبح ٿيڻ لاءِ
ھن ھارين ۽ پورھيتن کي ايترو ته منظم ۽ متحد ڪيو ھيو، جو مارشلا جي قھري دور ۾ هزارين
ھارين راھوڪي ۾ گڏ ٿي چئي ڏنو ته
ڪيڏو آ شور فضا ۾، ڏيهه
اڀا ڪيا ڏاٽا وو،
سنگن وانگي
سوئرتنھنجا، لڻبا اڄ ڳاٽا وو.
ھاري، پورهيت ۽
مزدور طبقو ڏيهه جي چرخي کي ھلائيندڙ آھي، اھي جڏھن گڏجي ھڪ آواز ٿيندا ته رھزنن
تي قائم راڄ ھڪ ڏينھن به ھلي نه سگھندو. هارين جي منظم ميڙ کي ڏسي وقت جي غاصب
جنرل ضياءُ کان ڇرڪ نڪري ويا هيا، سندس
وايون بتال ٿي ويس، ظلم ۽ قھر تي قائم قلعو ڪرندي محسوس ٿيس، اھڙي سمي کي پسي سنڌ
وطن جي مهان ڪوي شيخ اياز ٻھڪندي چئي ڏنو ته
سڄو ڏيهه ڏاٽا ڪري
جي اڀا،
لکين عيد
جا چنڊ اڀري پون.
فاضل راهو پورهيت
راڄ قائم ڪرڻ لاءِ سورهيه ساٿ سان سرويچ بڻجي هلندو رهيو، هو چاهي پيو ته سنڌ وطن
تي ڏاٽي، ڪوڏر ۽ هٿوڙي وارن ڏتڙيل ۽ ڦريل لوڪن جو راڄ قائم ٿئي. فاضل راهو هن جوءِ
جو اهو جوڳي هيو جيڪو نگري کي ڏنگيندڙ نانگن جي سسي چٿڻ ۽ پڇڙي ڪپڻ لاءِ ميدان تي
نڪري پيو هو، ان سفر ۾ هو اڪيلو نه هيو، هاري، پورهيت، مزدور، پيڙهيل، وساريل، ڌڪاريل
۽ غلامي جا ماريل ماڻهو هن سان گڏو گڏ هيا، هن سان ته سڄو ساٿ ساڻ هيو. فاضل راھو
رڳو لاڙ جو لال نه ھيو، پر سنڌ جي سمورن ڇيڙن، حدن ۽ سرحدن جي سرهي سڳنڌ ھيو جنھن
پنھنجي کٿوري سان ديس جا سڀئي ويڙھا ۽
وسنديون واسي ڇڏيون.
فاضل جي شهادت فقط
فاضل جي شهادت نه هئي، پر هڪ انقلابي دور، آدرشي تحريڪ ۽ ارڏي قافلي جي شهادت هئي،
هن جي شهادت انهن لکين هارين ۽ پورهيتن جي شهادت هئي جن آجپي جي ڏينهن جا سرخ سپنا
ڏٺا هيا، اهي سندر سپنا جڏهن تعبيرن جو روپ وٺن ها ته ڏکويل ڏيهه تي ڇانيل غلامي جي
اماس رات ختم ٿي وڃي ها. فاضل جي شهادت سنڌ جهڙي سٻاجهڙي سماج لاءِ وڏو هاڃو، ڪيس
۽ ڪلور هئي. بقول عظيم سياسي مدبر محترم رسول بخش پليجو جي ته فاضل منهنجو ساڄو هٿ
۽ عوامي تحريڪ جو روحُ روان هيو، فاضل ۾ اهي سڀ خوبيون هيون جيڪي اسانجي شاعرن،
اديبن، ۽ فنڪارن سنڌ جي سورمن بابت ڳايون ۽ چيون آهن فاضل صدين جي جدوجهد جو نچوڙ
هيو. هارين جي حق حڪمراني خاطر ڪيل طبقاتي ويڙهه جي پاداش ۾ فاضل راهو کي شهيد ڪيو
ويو، فاضل جي شهادت فقط عوامي تحريڪ ۽ رسول بخش پليجو جو سياسي نقصان نه پر سنڌ ۽
ملڪ ۾ هلندڙ سچي ۽ کري طبقاتي جدوجهد جو نقصان هيو، جنهن جو هن وقت تائين ازالو
ناهي ٿي سگهيو. اها مڃيل حقيت آهي ته سچن قومي، عوامي ۽ انقلابي ڪردارن کي موت ڪنهن
به صورت ۾ مات نٿو ڏئي سگهي، اهڙا ڪردار جڳ ۾ جيئرا رهڻا آهن، انهن جي ڪيل جدوجهد
مان هر وقت مظلوم ۽ محڪوم طبقا سوين سبق وٺندا رهندا.
ننگري ۾ نيٺ پنهنجي
نئين سر نياءُ ٿيندو،
هر خون کٿوري جو هڪ
ڏينهن هڳاءُ ٿيندو. (ڊاڪٽر آڪاش انصاري)
(ڏھاڙي عوامي
آواز ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
فاضل راھو
ٻيو ڪير سڏائيندو فاضل!
عبدالمجيد ملاح
شهيد عوام محمد
فاضل راهو پنهنجي سڄي زندگي هارين جي حقن خاطر پنهنجي عملي جدوجهد ڪري حق هارين کي
حق ڏيارڻ جو هڪ اهڙو مثال آهي جنهن کان ڪوبه باشعور ماڻهو چاهي اهي سياستدان هجي
يا ڪو ٻيو ليڪن فاضل جهڙي اڄ ڏينهن تائين ڪنه به جدوجهد نه ڪئي ان جو مثال سندس
شهادت جي رتبي تائين ملي ٿو. شهيد محمد فاضل راهو جنهن جو ٻانگ جو نالو ناٿو هو. جڏهن
هو بٺوري مان سندس ڪٽنب پڊ ڇڏي اچي راهوڪي ۾ آباد ٿيو. تڏهن کان ئي وٺي هن جي رت ۾
ظلم، جبر، ڏاڍ خلاف هن هميشه پنهنجو پاڻ کي عملي صورت ۾ جدوجهد ڪندي نظر آيو.
هن کي ايتري ته گهڻي
تعليم ڪونه هئي پر هن جو جيڪو عمل اهو اڄ به مڙسانه ڪردار جي مثل آهي. محمد فاضل
راهو ترائي مان جڏهن ايوب جي زماني ۾ بي ڊي واري اليڪشن ۾ ترائي جو چيئرمين ٿيو ان
وقت به سندس ڏات، ڏاهپ انصاف پسندانه طرف رهي. هن هارين کي زمينون ڏيارڻ لاءِ عملي
جدوجهد ڪري سيٽلر جيڪي ماڻهو هئا جنن کي ان وقت ماڻهن ڀڳڙن جي مٺ تي زمينن کي
نيلام پئي ڪيو ويو ته هن نيلام بند ڪريو تحريڪ هلائي ۽ غريب بي زمين مقامي ماڻهن
کي زمينون کڻت ڪرائي انهن کي زمينن جو حقدار بنايو. ۽ ان ۾ فاضل راهو حيدرآباد جي
بورڊ آف روينيو تائين پهچي ڪري انهن آفيسن اڳيان احتجاج ڪري عملي طور مفت مسڪين ماڻهن
بنا ڪنهن ذات ۽ پات، هندو توڙي مسلم هارين ۾ انهن کي زمينون کڻت ڪرائي ڏنيون ۽ جڏهن
به اهڙيون ڪچهريون ٿينديون هيون ته پاڻ ڪرسي لڳائي روينيو آفيسر جي اڳيان انهن مسڪين
ماڻهن جي پٺڀرائي ڪري پاڻ سڃاڻپ ڪري آر او کان زمينون ڏياريندو هو.
هن ڪافي جاگيردارن
جيڪي خاص ڪري ميرن جون هيون انهن مان به مقامي ماڻهن کي زمينون ڏياري انهن کي
زميندار بنايو. هو سنڌ پرست هئڻ جي ڪري هن ون يونٽ خلاف جدوجهد ڪندي پنهنجي ڪردار
کي هميشه سرخرو رکيو ۽ بنا ڪنهن لالچ جي غريب ماڻهن مان احساس محرومي ختم ڪرائي
چاهي ريلوي اسٽيشن تي سنڌي ۾ نالا ۽ صحافين جي جدوجهد ۾ پڻ شهيد عوام محمد فاضل
راهو سينو سپر ٿي بيٺو رهيو هو ۽ ووٽر لسٽون سنڌي ۾ شايع ڪرائڻ ۽ پنهنجي سنڌي ٻولي
کي سنڌي ادب جو مهور بنايو. شهيد عوام محمد فاضل راهو هن هميشه وڏيرن، جابرن ماڻهن
سان مهاڏو اٽڪائي حقيقي ماڻهن کي پنهنجو حق وٺي ڏيڻ ۽ فيصلن جو امين ٿي بيٺو. فاضل
راهو ءَ ضيا دور ۾ ڪاري قانون مارشل لا خلاف راهوڪي ۾ هڪ وڏي هاري ڪانفرنس ڪوٺائي
جنهن ۾ ۱۰هزار کان مٿي انهن غريب هارين مسڪين ماڻهن شرڪت ڪئي ۽ فاضل راهو کي بغاوت ڪرڻ
جي ڏوهه ۾ گرفتار ڪيو ويو جنهن ۾ سندس وڏو پٽ محمد صديق راهو به پنهنجي والد سان گڏ
گرفتار هيو، ان وقت ۾ هي تحريڪ وڌيڪ زور وٺڻ لڳي جنهن ۾ محترم رسول بخش پليجو صاحب
۽ ٻيا ڪيترائي اڳواڻ گرفتار ٿيا، پر هو حيدرآباد جيل سينٽر جيل ۾ قيد جون تڪليفون
برداشت ڪيون، ليڪن سامراجي قوتن جي آڻ قبول نه ڪئي ۽ هو جڏهن بدين جي ملٽري ڪورٽ ۾
حاضري لاءِ ايندو هو ڄڻ ته نمايان شخصيت هٿ ڪڙين جي جهنڪار سان گذرندي هر بدين شهر
جي ماڻهن کي هٿن جي وڪٽري جا نشان ڏيکاريندي ڪورٽ جي حاضري ۾ ويندا هئا وري واپس ٿيندا
هئا تڏهن به ساڳي منهن تي مرڪ ۽ انقلابي قدم کي قدم قدم سان ملائي هلڻ سندس محبوب
قائد جيئن عوام جو حقيقي هارين مسڪين ماڻهن جو روپ جو ڏيک ڏيندو هو.
محمد فاضل راهو جي
اڄ ۳۵هين ورسي ۱۷ جنوري ۲۰۲۲ع راهوڪي ۾ ملهائي پئي وڃي جنهن ۾ اڄ هزارن جي تعداد ۾ شهيد محمد فاصل راهو
جا شيدائي اڄ هر هڪ هٿ ۾ گلن جون چادرون کڻي ڪري پنهنجي محبوب اڳواڻ جي مزار تي نڇاور
ڪندا ۽ دعائون گهرندا. فاضل راهو جهڙا محبوب اڳواڻ ڪيترين صدين تائين عوام جي دلين
تي راڄ ڪندا.
(ڏھاڙي عوامي
آواز ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
فاضل راهو
هڪ اڻموٽ انقلابي
مقبول راهو
سنڌ ڌرتي جي مٽي ڏاڍي
زرخيز آهي. هن مٽي هميشه مڻيادار ۽ حسناڪ ماڻهن کي جنم پئي ڏنو آهي جن پنهنجي لاٽ
سان روشنيءَ کي پئي ڦهلايو آهي ۽ تاريخ تي پنهنجا اڻ مٽ نشان پئي ڇڏيا آهن. هن ڌرتيءَ
جي سيني ۾ ڪيترائي ماڻڪ موتي لال ستل آهن جن تاريخ جا رخ مٽائي ڏاهن جي هن چوڻيءَ
کي سچ پئي ثابت ڪيو آهي ته ”شخصيتون تاريخ جا پير هونديون آهن“ انهن پيرن جي پڻي
اهڙي تا سڀاويڪ هوندي آهي جنهن هر ڪوئي اچي سلامي ڀريندو آهي.
”ڪوڙئين ڪن
سلام، اچيو آسڻ ان جي“
شاهه سائين اها
لازوال سٽ اهڙن ئي ارڏن انسانن کي ارپيل آهي جن جا آواز اڄ به گڦائن ۾ پڙاڏو بڻجي
گونجي رهيا آهن، جن جا سڏ اڄ به سرير کي ننڊ مان ڌونڌاڙي اٿارڻ جي سگهه رکن ٿا. اهڙين
شخصيتن جو جڏهن ذڪر اچي ٿو ته کوڙ نالا منهنجي اکين جي ڪهڪشائن تي چمڪندي نظر اچن ٿا
مثال جي طور تي هيمو ڪالاڻي، روپلو ڪولهي، شهيد هوشو شيدي، دولهه دريا خان، نذير
عباسي، صوفي شاهه عنايت، ۽ مخدوم بلاول جهڙيون عظيم شخصيتون منهنجي وجود ۾ اتساهه ڀرڻ
لڳن ٿيون جن ساهه ڏئي ويساهه ڏنو ۽ ديس جي راهه کي پنهنجي شهادتن سان اجرو ڪيو.
۽ پوءِ اهڙين
شهادتن جي تسلسل ۾ شهيد فاضل راهوءَ جو نالو به اچي ٿو وڃي جنهن پنهجو رت ست ڏئي
تاريخ جي سينڌ سنواري ڇڏي.
ديوان چوندا آهن ته
هر ڌرتيءَ جي هر ٽڪري جو پنهنجو هڪ ڀاڳ هوندو آهي. ڀاڳائتي سنڌ ڌرتي جي لاڙ خطي جو
به پنهنجو هڪ ڀاڳ آهي جنهن فاضل راهوءَ جهڙي عظيم فرد کي جنم ڏئي جديد تاريخ جو
تسلسل برقرار رکيو.
فاضل راهوءَ جو جنم
۱۹۳۰ ۾ بدين ضلعي جي راهوڪي واري مقام تي احمد خان راهوءَ جي گهر ۾ ٿيو ۽
شروعاتي تعليم به اتان ئي حاصل ڪيائين. جيئن ته سندن ڳوٺ سنڌ جي ٻين ڳوٺن جيان هڪ
پسمانده ڳوٺ هيو تنهن ڪري هو اتي رڳو ابتدائي ٽن درجن تائين ئي تعليم حاصل ڪري
سگهيو. اهڙين ڏکين سکين حالتن ۾ نيٺ هن جي عمر اچي جوانيءَ کي ڇهيو.
جيئن ته هن جو گهر
تر جو اباڻو گهر هو انڪري سندس اوطاق هيمشه عام ۽ خاص ماڻهن سان ڀري پئي هوندي هئي
۽ اهڙي ماحول ۾ فاضل راهوءَ جي پرورش ٿي رهي هئي ۽ سمورا ڪسا ڪانڊا منظر سندس ذهن
۾ محفوظ ٿي رهيا هئا. ۽ اهڙن منظرن جو حصو هوندي لاشعوري طور تي عام ماڻهوءَ سان سندس
همدرديءَ وارو رويو پروان چڙهڻ لڳو ۽ هو انهن ماڻهن سان پنهنجائپ واري رويي سان
پيش ايندو هو ۽ اهڙو سڀاءُ اڳتي هلي هڪ مضبوط رشتي ۾ تبديل ٿي ويو. ان سان اهو به ٿيو
جو هن مختلف ماڻهن جي ملڻ جلڻ اٿڻ ويهڻ ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي ڪري هن جي شخصيت ۾ عجيب
قسم جو نکار ايندو ويو، جنهن ڪري ئي کيس آهستي آهستي سياسي کيتر ۾ سرواڻيءَ جو شرف
پلئه پيو ۽ پوءِ اهو ڏينهن به آيو جڏهن هڪ عظيم انقلابي ۽ ارڏو انسان ڪامريڊ جي
حيثيت ۾ سنڌ جي سياست هڪ سج جيان طلوع ٿيو ۽ سنڌ جي سياست ۾ سرواڻ طور مشهور ٿي ويو.
ان جو سبب شايد گڊمين ايس جي هنن لفظن ۾ ئي ملي ٿو ته ”جتي مسڪين ماڻهن ڏانهن
بندوق وڌي ٿي اتي هڪ انقلابيءَ جو جنم ٿئي ٿو.“
بهرحال اها ڳالهه پڌري
پٽ پئي آهي ته جيڪي ماڻهو قوم ۽ وطن خاطر وڙهندا آهن سي ماڻهن جي دلين ۾ گهر ڪري
ويهي رهندا آهن ۽ کين پيارا لڳندا آهن. اهو سبب آهي جو فاضل جو وجود مظلوم ۽ مسڪين
ماڻهن جي آجپي ۽ خوشحالي جي ساک هو. ڌرتيءَ جو هي سچو پٽ ۽ انقلابي سامراج جو سخت
مخالف هو. هن ارڏي انسان ڪڏهن به ظالم ۽ جابر آڏو پنهنجو ڪنڌ نه جهڪايو تنهن ڪري
هي پنهنجي عوام جو محبوب ليڊر بڻجي ويو.
هو ارادي جو اٽل هو
۽ هو هارمڃڻ وارن مان نه هو. جڏهن سامراجي قوتون کيس جيل ڏئي ٿڪا ته تڏهن آخري ڀيرو
کيس ان ڪري آزاد ڪيو ويو ته ڪنهن طريقي سان کيس صفحه هستيءَ تان مٽائي ڇڏجي، انڪري
هن کي هڪ سازش هيٺ ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ تي ٻنپهرن جو گولاڙچي شهر ۾ هڪ عام ماڻهوءَ هٿان دشمني ڄاڻائي مارايو ويو.
بهرحال هو بي گناهه شهيد ٿي ويو. بس سندس ايترو ئي گناهه هيو ته هن عام ماڻهوءَ جي
آجپي جو خواب ڏسي ورتو هو ان جو گناهه اهو هيو جو هو سامراج جو سخت مخالف هو، هن
جو گناهه اهو به هو ته هو مظلوم ماڻهن جو محبوب ليڊر هو.
فاضل کي شهادت نصيب
ٿي پر رات جي رکوالن کي ڪهڙي خبر ته شهيدن جو رت هڪ مقدس رت هوندو آهي جيڪو هڪ نه
هڪ ڏينهن ضرور رنگ لائيندو آهي ۽ اڄ به فاضل جي ريٽو رت عوام جو آواز بڻجي اڀ
تائين جهولي رهيو آهي. فاضل جو فڪر اڄ به مظلومن جو فڪر آهي.
جيئن ته فاضل
راهوءَ جي شهادت سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن لاءِ هڪ تمام وڏو سانحو هو، لکين ماڻهن جون
دليون غم جي گهٽائن ۾ هليون ويون هو ۽ هر طرف سوڳ جي منظر نظر اچي رهيو هو. هن
سانحي ته سنڌ جي هر اک آلي هئي. هر سنڌ جو هر دردمند ماڻهو هو سڏڪو بڻجي ويو هو ڇوته
هن قوم جي سجاڳيءَ لاءِ پير پٿون ڪيا هئا تن جو ڪوبه ماڻ يا ماپو موجود نه آهي. هن
جي گودڙيءَ ۾ جيڪي گل هئا تن وقت جي نوجوانن کي بيحد متاثر ڪيو هو.
ٿامس ڪارايل چيو
آهي ته جيڪڏهن ڪو پنهنجي زندگيءَ ۾ وڏو ماڻهو آهي ته پنهنجي موت بعد هو ڏهه ڀيرا وڏو
ماڻهو ٿي ويندو آهي. ڪارايل جي اها ڳالهه بنهه سچ آهي. هي غير معمولي انسان واقعي
وڏو ماڻهو هو. تاريخ جي چوواٽي تي غيرمعمولي شخصيتون تڪراري ضرور رهيون آهن ان ۾ سندن
مهانتا لڪل هوندي آهي.
اسپونزا جي لفظن ۾
ته غير معمولي شخصيتون جيتريون اڻ لڀ آهن ۽ اوتريون مشڪل پڻ آهن. بهرحال ڏاها ۽
عظيم ماڻهو زندگي ۽ انسانيت جي ڇيڙي تي ويٺل هوندا آهن اهي يا ته وڏا ماڻهو هوندا
آهن يا صفا ننڍا هوندا آهن. ان نسبت سان فاضل نه رڳو وڏو ماڻهو هو پر هو قومي شعور
جو هڪ اهم باب به هو.
هونئن به انساني
زندگي جو نالو رڳو کل ۽ خوشيءَ بلڪه انسان جي تڪميل جي حاصلات لاءِ وڏي ۽ ڊگهي
جدوجهد جي ٻيو نالو آهي جنهن جي پڄاڻي موت آهي ان ڪري ان چوڻ ۾ ڪوبه عار محسوس نه ٿيندو
ته شهيد فاضل راهو بحيثيت هڪ انسان جي هڪ انمول هيرو هو. سندس طبيعت ۾ خاڪساري، انسان
دوستي مظلومن ۽ هارين جي لاءِ همدردي سمايل هئي.
بهرحال شهيد جي
جدوجهد حق ۽ سچ لاءِ هئي. اسان تي اهو فرض ٿو لاڳو ٿئي ته هن جيڪا عملي جدوجهد ڪئي،
ان تي عمل پيرا رهي لاٽ کي جهيڻو نه ڪريون ۽ سندس ڪيل عملي جدوجهد کي سونهون بڻايون.
(ڏھاڙي عوامي
آواز ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
فاضل راھو
غريبن جو غلام
ڊاڪٽر خليل قاضي
شهيد فاضل راھو جو
تصور ايندي ئي لطيف سائين جون ھي سٽون ھانو تي ھرڻ لڳنديون آھن:
“ڪوڙين ڪاياؤن
تنھنجون لکن لک ھزار،
جيءُ سڀڪنھن جيءَ
سين درسن ڌارو ڌار،
پريم تنھنجا پار ڪھڙا
چئي ڪيئن چوان.”
شھيد فاضل راھو سنڌ
جي ھن دور جو ھڪ اڻ ميو انمول انسان ھو جيڪو صدين تي ڀاري آھي. سندس فڪري ۽ عملي ڪايا
کي سمجھڻ لاءِ اڃا به زمانا کپن پر ھن جي فڪر ۽ جدوجھد کي جيترو به سمجھيو وڃي ان
کي امانت سمجھي سندس حقيقي وارث پورھيتن، مزدورن، ھارين، مظلوم قومن ۽ بي پھچ لاچار
انسانن تائين پھچائڻ ھڪ قومي ۽ انساني ذميواري آھي. شھيد فاضل جي سوچ عمل ۽ جدوجھد
جو ھڪ پنھنجو منفرد انداز ۽ طريقيڪار آھي. ھن دنيا جي پورهيتن جي انقلابي فڪر ۽
جدوجھد کي ھن ڌرتيءَ جي خمير سان گڏي پنھجي سماج جي تاڃي پيٽي ۽ ثقافتي قدرن سان
ھم آھنگ ڪري وڏيون جمھوري قومي ۽ عوامي تحريڪون برپا ڪيون ۽ انھن ۾ عوام لاءِ سوڀ
حاصل ڪئي.
شھيد فاضل راھو بلا
شبه تحريڪن ۽ جدوجھدن جو ماھر انجنيئر ھو. ون يونٽ ۽ ايوبي آمريت خلاف تحريڪن کان
وٺي نيلام بند ڪريو ۱۹۷۸ جي صحافين جي جدوجھد جنرل ضياء جي
آمريت خلاف تاريخي ايم آرڊي تحريڪ تائين
ھن جي ڪابه جدوجھد لاحاصل نه ھئي ننڍي توڙي
وڏي مقامي توڙي قومي ۽ ملڪي وڏين عوامي جدوجھدن ۾ ھو سوڀ جي نشاني ھو. شھيد فاضل
جي عوام سان اھو ڏک سک ۽ جدوجھدن جي ان سچائيءَ جي ساٿ جو رشتو ھو جو ۱۹۶۴ جي بلدياتي اليڪشن ۾ تر جي جاگيردارن کي
ھارائي عوام کيس پنھجي يونين ڪائونسل جو چيئرمين چونڊيو. ھن ھميشه اليڪشن ۽ جمھوري
ادارن جي ڪارج کي اھميت ڏني ۽ ان کي غريب مسڪين ماڻھن جي طاقت بنايو. پنھجي پارٽيءَ
۽ بي پھچ مسڪين عوام لاءِ ھو شاهه خرچ ۽ پنھنجي ذات ۽ گھر لاءِ ھن عام غريب
پورھيتن جيان، ڪڏھن آھي ته ڪڏھن ڪونھي واري انتھائي سادي زندگي گذاري. ان جي جھلڪ
محترمه شھناز راھو جي سھيڙيل ڪتاب، “شھيد فاضل راھو- جيل جا خط” ۾ ڏسي سگھجي ٿي.
شھيد فاضل پنھجي
سوچ ۽ عملي ڪردار ۾ تمام مٿاھون ۽ نرورار نظر اچي ٿو. اسماعيل راھو ۱۹۹۰ع جي ڏھاڪي جي آخري سالن ۾ ايڪسائيز جو وزير
ھو ته وٽس آفيس ۾ کاتي جو ھڪ وچولي عمر جو ملازم ملڻ آيو. ھن کيس ھڪ فوٽو ڏيکاريو
جنھن ۾ ھو سکر جيل ۾ شھيد فاضل سان گڏ ھو. ٻڌايائين ته شھيد جيل ۾ ھڪڙي ڀيري کيس ٻڌايو
ته آئون پنھنجي آمدني جو پنجھتر سيڪڙو پارٽي تي ۽ پنجويھ سيڪڙو پاڻ تي خرچ ڪندو
آھيان. اھو پنجويھ سيڪڙو ھن جنھن “پاڻ” تي خرچ ڪرڻ جو چيو ھن اھو پاڻ به ھن پارٽي
۽ عوام جي لاءِ وقف ڪري ڇڏيو ھو. ھڪ ٻيو واقعو آھي جو ٻه سال کن ٿيندا، رات جو ڪراچي
ايندي ھاءِ وي تي جوکين جي جدہ ھوٽل تي ماني لاءِ گاڏي روڪيم. سردي جي مند ۾ ھوٽل
کي عرب اسٽائيل جي ننڍن ۽ ھڪ وڏي خيمي وانگر ڪور ڪيو ويندو آھي. آئون وڏي خيمي ۾ وڃي
ويٺس اتي ڪجھه ھمراھ پرڀرو ۽ ٻه منھنجي سامھون واري صندل تي ويٺا ھئا.
انھن ۾ ھڪ ڪجھه وھي
چڙھيل ھمراہ ۽ ساڻس مڇن جي ساوڪ وارو ڇوڪرڙو ھو۔ حالي حوالي ٿيندي نالو عبدالرحمان
ٻڌايائين. چيائين ته اصل منڇر جو ملاح آھي ۽ ھاڻي بلوچستان پسني جي پاسي شڪار جي
مزوري ڪندا آھن. چيومانس فاضل راھو ٻڌو اٿئي انھي جي پاسي جو آھيان. شھيد فاضل جو نالو
ٻڌندي ھو جھڪيل چيلھه اڀي ڪري سڌو ٿي ويٺو چيائين “راھي فاضل جي ڪھڙي ٿو ڳالھه ڪرين
اھڙو دلير ماڻھو اسان غريبن جو وڏو آڌار ھو.” ٻڌايائين ته سندن ھڪڙو ماڻھو پوليس
سعيدآباد ٿاڻي تي کڻي وئي ھئي. اتي راھن جي ھلي ٿي فاضل راھي جو ٻڌو ھوسون ته
غريبن جي مدد ڪري ٿو سو انھي وٽ حيدرآباد ۾ ھلي وياسين. ھو ٿوري دير لاءِ چپ ٿي
ويو ۽ پوءِ ھڪ خاص تاثر سان چيائين “اھڙا ماڻھو ڪٿي.!! اسان جي ڄاڻ نه سڃاڻ پر
مليو ائين جو اسين ڪي ھن جي ڳوٺ راڄ جا ھئاسين اسان کي ٽيم ڏنائين ۽ پوءِ انھي تي
سڌو ٿاڻي تي آيو اسان اڳئي اتي ھئاسين پوليس اڃا رپورٽ ڪونه ڪٽي ھئي ھمراهه کي
ائين بيگناھ لاڪپ ۾ ھڻيو ويٺا ھئا. راھو انھي ڏينھن آيو ھن کي اسان ٻيو ماڻھو ڏنو.
انسپيڪٽر کي داٻا ڏئي ھمراھ ڇڏائي ڏنائين.” ھن جو چھرو ۽ اکيون ھڪ گھري احساس سان ڀرجي
ويون ھيون. ٻڌايومانس ته آئون انھي جو ناٺي آھيان ته اٿي مون کي ڀاڪر وڌائين. ھو ۽
پريان ويٺل ھمراھن کي سڏي ملايائين اھي سڀ پاڻ ۾ گڏ ھئا ۽ پسني کان منڇر لاء موٽيا
ھئا.
ھلندي ملندي ڪيترائي
اھڙا مثال ۽ واقعا ملن ٿا جو شھيد فاضل بنا ڪنھن سڃاڻ، سياسي ۽ ڪنھن مطلب جي ھيڻن
جو حامي ٿيو ٿي. سندس تر جي ھڪ شڪاريءَ جا مئل جانورن جي بدبو ايندڙ ھڏن جي ھڙ
پنھجي گاڏي ۾ کڻي انھي کي منزل تي پڄايائين روڊ تي بيٺل ڳورهاري عورت جي وارثن
سندس گاڏي کي ھٿ ڏنو پنھنجو ڪم ڇڏي بنا خرچ اسپتال پھچايائين. اھو به وقت ھو جڏھن
ھن سڄي سنڌ کي جنرل ضياء جي ظالم آمريت خلاف ھڪ زنجير ۾ ڳنڍڻ لاءِ ڏينھن رات ھڪ ڪري
ڇڏيو. ائين به ٿيو ٿي جو رات جو سفر ۾ حاجي گاڏي ھلائيندو ھو ۽ پاڻ سندس سنگل ڪئبن
ٽويوٽا پڪ اپ جي ڊالي ۾ تختي تي اجرڪ تاڻي ڪي گھڙيون سمھي ٿڪ لاھيندو ھو، جو کيس اڃا
اڳتي سفر جو سانباھو ھوندو ھو. بي پھچ مسڪين ۽ پيرين اگھاڙن جو غلام ٿي انھن جي
لاءِ آزاد ۽ خوشحال زندگي جو وسيلو بنجڻ شھيد فاضل راھو جو عشق ھو. جيئن لطيف چواڻي
“اوءِ ڪو ٻيو فھم جنھن سان پسين پرينء کي” شھيد فاضل راھو اھو فھم غريبن جي غلامي
۾ پروڙي ورتو ھو. جنھن کي ھن پنھجي سڄي حياتيءَ جو اورڻ بنائي ڇڏيو.
حبيبن ھيڪار منجھان
مھر سڏ ڪيو،
مون سڀ ڄمار اورڻ
اھو ئي ٿيو. (شاہ).
(ڏھاڙي
پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
فاضل
فضيلت جو ڌڻي
سليمان ڏاھري
آءٌ ۽ ماما عارب
(گل حسن ڪيڙانو)، سن مان سائين جي ايم سيد جي سالگره تان موٽياسين. سج لهي انڌارو ٿي
چڪو هو. ڄامشورو ڦاٽڪ تي لهي نورنبي راهوجو جي گهر وياسين. اسان کي اتي خبر پئي ته
فاضل صاحب شھيد ٿي ويو آھي. اهڙي خبر ريڊيو تي به هلي آھي. ڳالھه ٻڌڻ سان زمين
پيرن هيٺان نڪري وئي. اسان پاڻ ۾ به ڳالهائڻ جو ست نه سمجهيو ، خاموشي سان هڪٻئي ڏانهن
چتائي پئي ڏٺوسون. ذھن ۾ڪئين خيال ۽ سوچون گردش ڪرڻ لڳيون. هيڏو قداور ڌڱ مڙس ڪيئن
شھيد ٿيو؟ ڪنهن جي سازش؟ ڪنهن جي جرات؟ عوامي تحريڪ هاڻ اوج تي هئي ته مٿان هيء
وار ٿيو آھي. پارٽيء جو ڇا ٿيندو؟ وغيره وغيره. انهي ئي پير تي واپس ٿياسون، سوزوڪي
تي حيدرآباد شهر ۽ پوءِ اتان ٽنڊو محمدخان پهتاسون. جتان پوءِ ڪنهن سواريءَ تي رات
جو دير سان راهوڪي پهتاسون. سڄيءَ سنڌ مان سڀ رڙندا، دانهون ڪندا پهچندا ويا. هن
قيامت خيز ڪاري ڏينهن لاءِ سندس چاهيندڙ ۽ ڪارڪن تيار نه هئا. ڪير سندس ڳالهيون ڳڻي.
سال ۱۹۷۹ع ۾ سندس ئي ڳوٺ راهوڪيءَ ۾ ضيائي مارشلا ۾
هزارن جي اجتماع ھاري ڪانفرنس جي ڏوھ ۾ پنهنجي سٿ سان سينٽرل جيل حيدرآباد ۾ ڀڀڪيون
ڏيندڙ ھيء ارڏو ۽ ڪنڌار قيدين جو واهرو ۽ ڌڻي ٿيو بيٺو آھي. نوجوان شاگردن سان
ونجھه وٽي راند، پڙھائي، رڌ پچاءُ، ماڙيءَ تي قيدين جي مسئلن کي حل ڪرائڻ. همٿون ڏيارڻ،
سزائن ۽ سختين کي منهن ڏيڻ سندس کاٻي هٿ جو کيل. ٻاهر نڪتو، رات ڏينهن هڪ ڪري،
تنظيم سازي ڪري، ٽيم ورڪ جوڙي، تحريڪ کي زور وٺرائڻ. ايم آرڊيءَ جا جلسا.
روپوشيون. وري گرفتاريون. مچ جيل، لانڍي جيل. سندس موڀي پٽ محمد صديق جي جيل دوران
وفات. زهر جا ڪيپسول، مچ جيل، سول اسپتال ۽ لانڍي جيل ۾ ملاقات. اي اين پي جي اڳواڻي.
دال چانور، رکي سکي ساٿين سان گڏ ماني ٽڪي. هر ڪنهن جي سنڀال. مسئلن کي ڳولهي
جانچي هٿ ڪري، هڙان وڙان ڏئي به حل ڪرڻ. ان کان به اڳي ون يونٽ خلاف ۽ سنڌ جون
زمينون نيلام بند ڪريو تحريڪ، صحافين ۽ ٻوليءَ جي جدوجهد. هارين کي بئراج جون
زمينون ڏيارڻ. راڄن ڀاڳن، برادرين جا فيصلا ۽ ٻيو گهڻو ڪجھ. هن ڪنڌار ۽ مٿير مڙس
جون ڳالهيون اڄ تائين ٻرن پيون .
”راڄن راڻو
راھو فاضل
قوم سڄيءَ جو ڪاھو
فاضل“
شھيد عوام محمد
فاضل راھو ۱۹۳۰ جي ڏھاڪي ۾ بدين ضلعي جي لاڙ پٽ راھوڪي ڳوٺ ۾ ھوند واري مالوند گھراڻي
احمد راھو جي گھر ۾ پيدا ٿيو. کين پٽ جو اولاد ڪونه بچندو ھو تنھنڪري رواجي سوڻ ڪري
کيس ناٿو به سڏيو ويندو ھو. سنڌ جي خمير مان پيدا ٿيل ھن ارڏي انسان ۾ ڀلي ھجڻ جون
سڀ خصلتون ننڍي ھوندي کان ئي موجود ھيون.
سخا، ھڙان وڙان ڏئي حاجتمندن جي مدد ڪرڻ، اخلاق، مظلومن جي واھر، بردباري، بھادري،
سچ، سادگي، ڏيان، ظلم خلاف پھاڙ ۽ ٻيون انيڪ انساني گڻن جون خصلتون سندس طبعي فطرت
۾ سمايل رھيون.
عوام جي خدمت، ڀلائي
۽ چڱاين جا سوين ھزارين سندس قصا پيا ڳائجن. لکين ھزارين ايڪڙ سرڪاري زمينون غريب
ھارين کي الاٽ ڪرائڻ، ون يونٽ خلاف تحريڪ، سنڌي ٻوليءَ جي ھلچل ۽ آمريت خلاف پراثر
لاڀائتي ايم آرڊي جي تحريڪ جو سپھه سالار شھيد فاضل راھو سنـڌ ۽ مظلوم انسانذات جي
تاريخ جو نو لکو ھار آھي، جنھن تي قوم ۽ انسانيت کي فخر آھي.
مرڪون نه تنھنجون
مرنديون ۽ وير تنھنجا ورندا،
فاضل جي رت ڦڙي مان
فاضل نوان نڪرندا.
۱۷ جنوري ۱۹۸۷ تي کيس گولاڙچي شھر ۾ آمر ضياء جي دور ۾ شھيد ڪيو ويو.
(ڏھاڙي
پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)
فاضل راهو
سنڌ جو عوامي ۽ نظرياتي
اڳواڻ!
شفيق وساڻ
سائين جي ايم سيد جو ۱۷ جنوريءَ تي جنم ڏينهن آهي ۽ فاضل راھوءَ جي ۱۷ جنوري تي ورسي آھي، سندس جدوجھد اڻ وسرندڙ آھي. سنڌ جي تاريخ تي نظر
وجھنداسين ته اھڙن سورمن سرواڻن ۽ جوڌن سان ڀري پئي آھي هتي ماڻھو پنھنجي مٽ پاڻ ۽
املھ موتي داڻو آھي، سنڌ جي تاريخ ۾ ٻه اھڙا املھ موتي آهي جيڪي عوام جي دلين ۾ اڄ
به زنده آھن، انهن مان ھڪ سن جي ڀوميءَ جو سنڌ ڌرتي ڄائو آھي ته وري ٻيو راھوڪي جو
راڻو ۽ سنڌ جي مظلوم ھارين جو آواز راھوڪي جي ڳوھيل مٽيءَ جي پيدائش آھي، جنھن سنڌ
جي لاءِ انقلابي جدوجھد ڪئي ۽ آمر ضياالحق سان مھاڏو اٽڪايو ۽ جيل ي ڪارن ڪوٽن کي
منھن ڏنو پر سنڌ جي مزدورن، ھارين، عورتن ۽ ٻارڙن جي حقن ۽ سنڌ جي حقن لاءِ وڙھيو
۽ آمرن کي ڳڻتيءَ ۾ وجھي ڇڏيو، ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڪي ڪي ماڻھو تاريخ ٿين ٿا جيڪي
سنڌو جي سونھن ۽ سنڌ جو آواز ھوندا آهن، سنڌ جو ساھ جنھن ۾ سمايل ھوندو آھي، جيڪي ڀلي
اوندھ ھجي پر ستارو ٿي ڪري اڀرندا آھن ۽ اُھي ھميشه ڌرتي تي ڪنهن ستاري جيان چمڪندا
آھن، ۽ اڄ به سندن عاشق ۽ سندن فڪر جا ساٿاري راھوڪي توڙي سن پھچن ٿا.
فاضل راھو، سنڌ جي سياسي اڳواڻ
رسول پليجو سان گڏ سياسي سفر شروع ڪيو پر فاضل راھو ڪير سڏائي جيڪو ڳالھائيندو ته
گھٽ ھو پر سڄو ڏينھن ۽ رات سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ نه ڏسندو ھو رات يا تات، هو راھوڪيءَ
کان نڪري پوندو ھو ۽ سنڌ جي حقن لاءِ پاڻ پتوڙيندو هو، سندس فڪر سندس سوچ ۽ نظريو
صرف سنڌ جي عوام جي لاءِ سنڌ جي حقن جي جدوجھد طور واضع نظريو ھو، ان ۾ ڪو شڪ نه
آھي ته فاضل راهو ھڪ موتيءَ داڻو ۽ وڪامڻ وارو نه ھو ۽ سنڌ جو سچو سپوت ۽ انقلابي
اڳواڻ ھو.
فاضل راھو ھڪ بھترين سياسي ڪارڪن
سان گڏ ھڪ بھترين نظرياتي انقلابي اڳواڻ ھو، جنهن عملي طور عوامي تحريڪ کي منظم ڪرڻ
۾ اھم ڪردار ادا ڪيو ۽ سنڌ جي ھر ننڍي کان ننڍي مسئلي کان ويندين ڪالاباغ ڊيم
خلاف، جمھوريت جي بحالي لاءِ، سنڌ سان ٿيندڙ ناانصافين خلاف جنگ وڙھيو، عوامي تحريڪ
لاءِ خود ڀٽو صاحب چيو هو ته سنڌ ۾ جيڪڏھن ٻي پارٽي پ پ کانپوءِ آھي ته اھا عوامي تحريڪ
آھي، جنھن ۾ عورتن ۽ ٻارڙن کي سنڌ جي حقن متعلق ڄاڻ ڏني وڃي ٿي، جنھن ۾ سنڌياڻي
تحريڪ سان گڏ سجاڳ ٻار تحريڪ به شامل آھي، فاضل راھو مڪمل حقيقي نظرياتي ۽ سنڌ جو
انقلابي اڳواڻ ھو.
شھيد عوام محمد فاضل راھو سنڌ
جو اھو اڻٿڪ ۽ عملي آواز ھيو جنھن سنڌ جي مزدورن، ھارين، پورھيتن، نوجوانن، ٻارڙن
۽ عورتن کي منظم ڪيو، جنھن عوامي تحريڪ جي پليٽ فارم تان جدوجھد شروع ڪئي. جنھن ۾
فاضل راھو ۽ رسول بخش پليجو اڳواڻ ھيا، شھيد فاضل راھو جو تعلق بدين جي تعلقي گولاڙچي
سان هو جتي سندس ڳوٺ راھوڪي آھي، هو بدين جي ماڻھن سان ڪورٽن، شناختي ڪارڊ ٺھرائي ڏيڻ،
زمينن کي بااثرن کان ڇڏائي ڏيارڻ جو ڪم ڪندو هو، ايم آر ڊي جي دور ۾ جلسن جلوسن تي
پابندي ھئي پر اھو فاضل راهو ھيو جنھن هڪ آمر جي دور ۾ جمھوريت خاطر جلسا جلوس ڪيا،
ان وقت جڏھن چار ماڻھو گڏ ويھي نه سگھندا ھئا، جيڪڏھن ويٺا ته انھن کي فوج کڻي ڪوڙا
ھڻندي ھئي. پر انھن جي ڪوڙن کان فاضل راھو نه ڊنو، هو ھڪ عوامي سياستدان ھيو، جيڪو
سنڌ جي پاڻي خاطر وڙھيو، سنڌي ماڻھن کي سجاڳ ڪيو، غريبن جي مدد ڪندو ھيو، پاڻ کي
هن وٽ هڪ ڊاٽسن گاڏي ھوندي ھئي جڏھن به گھر کان نڪرندو ھيو ته جيڪو به رستي تي هن
کي ھٿ ڏيندو ھيو ته ان سان لھي ملندو ھو ۽ گاڏي تي کڻندو ھيو، سچ ته هو سنڌي ماڻھن
جو سھارو ھيو، جنھن بدين ۾ ڌارين کان زمينن تان قبضا ختم ڪرايا. غريبن ۾ زمينيون
ورھايون. سچ ته اھڙا اڳواڻ صدين ۾ ڪي ورلي پيدا ٿيندا آھن ۽ شھادت به ڪنھن ڪنھن کي
نصيب ٿيندي آهي. حقيقت ۾ شھيد فاضل راهو جھڙن جوڌن جي سنڌ کي اڄ به ضرورت آھي. اھڙن
نظرياتي، عملي عوامي ۽ جمھوري اڳواڻن جي عوام کي به ضرورت آھي.
(ڏھاڙي عبرت حيدرآباد ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۳ع تي ڇپيل)
شھيد فاضل راهو
سورهيه اڳواڻ
الطاف ابڙو
فاضل راهو سنڌ جي سورهيه ۽ سچار سياسي اڳواڻن
مان هو. هو سنڌ جي عوام جي سياسي ۽ معاشي ڇوٽڪاري توڙي سماجي ۽ ثقافتي آزادي لاءِ
سدائين جاکوڙيندو رهيو. اهو ئي سبب آهي ته کيس نه صرف سنڌ ۾ تمام گھڻي شهرت ۽
مقبوليت ملي پر هو پاڪستان جي به اهم سياستدانن مان ليکجڻ لڳو. پر افسوس ته سنڌ
دشمن سياستدانن ۽ جاگيردارن کان سندس قومي ۽ عوامي مقبوليت برداشت نه ٿي سگھي ۽
کيس ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع واري ڏينهن ان وقت قتل ڪيو ويو جنهن وقت سنڌ جي هڪ عظيم ترين قوم پرست
قومي ۽ صوفي اڳواڻ سائين جي ايم سيد جي سالگره ملھائڻ جون تياريون ٿي رهيون هيون.
ڪن ماڻھن جي خيال ۾ ته اها
واردات محض هڪ اتفاق هئي پر ڪن سياسي مبصرن جي خيال مطابق سنڌ جي عظيم ترين سياسي
اڳواڻ جي سالگره واري ڏينهن هڪ ٻئي عظيم سنڌي سياسي اڳواڻ کي قتل ڪرڻ جي پويان ملڪ
تي مڙھيل ڏيهي ۽ پرڏيهي آقائن جي شعوري سازش هئي، جنهن جو مقصد سنڌ دوست سياستدانن
کي ڪو چتاءُ ڏيڻ به ٿي پي سگھيو.
۱۹۳۷ع ۾
بدين ضلعي جي راهوڪي واري ڳوٺ ۾ پيدا ٿيڻ وارو سنڌ جو مقبول ترين اڳواڻ فاضل راهو
جو والد هاري هو. فاضل راهو پاڻ به هارپو ڪيو ۽ سياسي اڳواڻ طور غريبن هم وطنن جي
خدمت لاءِ سدائين تيار رهندو هو. ۽ انهن جي مسئلن جي حل لاءِ هر قسم جي ذاتي ڪوششن
کان سواءِ سرڪاري ادارن ۾ پنهنجي اثر کي استعمال ڪرڻ کان به وسان نه گھٽائيندو هو.
فاضل راهو نه صرف زندگي جو هڪ وڏو
حصو مختلف جيلن، انويسٽي گيشن سينٽرن ۽ ٿاڻن ۾ گذاريو هو پر هن پنهنجي زندگي جا ڪيترا
ئي سال بنا عدالتي حڪم جي قيد ۾ ڪاٽيا هئا.
ڊسٽرڪٽ جيل بدين، ڊسٽرڪٽ جيل
خيرپور، سينٽرل جيل حيدرآباد، نارا جيل حيدرآباد، سينٽرل جيل سکر، سينٽرل جيل ڪراچي،
ڊسٽرڪٽ جيل لانڍي، سميت لاهور جي ڪوٽ لکپت جيل ۽ مڇ جيل بلوچستان سميت ڪهڙي جيل
هئي جنهن ۾ هن کي قيد نه ڪيو ويو هو. فاضل راهو نه صرف سنڌ جي سطح تي تمام گھڻي
سياسي شهريت، مقبوليت ۽ اهميت رکندو هو پر کيس پاڪستان جي سطح تي به اهميت حاصل
هئي خاص ڪري اي اين پي جي مرڪزي نائب صدر بنجڻ کان پوءِ هن جي شهرت ۽ اهميت ۾
اضافو ٿيو.
فاضل راهو پنهنجي سياست جو آعاز
۱۹۶۲ع کان بنيادي جمهوريت جي چونڊن ۾
شرڪت سان ڪيو. انهي کانسواءِ هن ون يونٽ جي خلاف تحريڪ ۾ به ڀرپور نموني حصو ورتو.
۱۹۷۰ع ۾ سنڌي ۾ ووٽر لسٽن ڇپرائڻ
واري تحريڪ ۾ به هن اهم ڪردار ادا ڪيو. جڏهن ته سنڌي ٻولي ۾ سڃاڻپ ڪارڊن جي جاري ٿيڻ
۾ به سندس ڪوششن جو وڏو دخل رهيو آهي.
پنهنجي سياست جي شروعات ۾ فاضل
راهو جي ايم سيد ۽ محمد ايوب کهڙي جي سنڌ متحده محاذ ۾ شامل هو پر بعد ۾ ڪن
اختلافن سبب فاضل راهو کان سواءِ رسو بخش پليجو، تنوير عباسي ۽ حفيظ قريشي جهڙن اڳواڻن
سان گڏجي هڪ نئين سياسي پارٽي عوامي تحريڪ جو بنياد وڌو ۽ انهي جي ذيلي تنظيم ۾
شاگرد، شاگردياڻيون مزدور هاري توڙي ٻار به شامل ڪيا ويا.
صدر ضياءُ الحق واري دور ۾ ۱۹۷۸ع ۾ جڏهن صحافت جي خلاف ڪات ڪهاڙا اڀا ڪيا ويا ته صحافت جي آزادي لاءِ هڪ
تحريڪ جاري ڪئي وئي ته فاضل راهو جيل ۾ قيد هئڻ جي باوجود به پنهنجي پٽ کي انهي
تحريڪ ۾ شموليت لاءِ موڪليو.
فاضل راهو ضياءُ الحق جي ڪاري
دور ۾ نه صرف ڀٽي جي ڦاهي کان پوءِ پنهنجي ڳوٺ ۾ هاري ڪانفرنس جو انعقاد ڪرايو پر
اڳتي هلي جڏهن سنڌ ۾ ۱۹۸۳ع ۾
جمهوريت جي بحالي واري تحريڪ (ايم آر ڊي) شروع ڪئي وئي ته انهي ۾ به سنڌ جي سطح تي
کيس جوائنٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو ۽ انهي تحريڪ ۾ پيپلز پارٽي کان سواءِ عوامي
تحريڪ جي ڪارڪنن به جمهوريت جي بحالي لاءِ ڀرپور ڪوششون ڪيون ۽ جان ۽ مال جي
قرباني ڏئي تحريڪ کي ڪامياب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
۱۹۸۶ع ۾
عوامي تحريڪ سميت مختلف سياسي پارٽين گڏجي عوامي نيشنل پارٽي جوڙي ته فاضل راهو کي
ان پارٽي جو مرڪزي نائب صدر چونڊيو ويو. ان پارٽي طرفان سندس ڪوششن سان چوڏهن لک
ايڪڙ زمين بي زمين هارين ۾ ورهائجي سگھي. هن شگر ملن ۽ تيل ڪمپنين جي مزدورن جي
حقن جي حصول لاءِ به ڪوششون ڪيون ۽ سندس ڪيتريون ئي ڪوششون ڪاميابي سان همڪنار ٿيون.
(ڏھاڙي پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۳ع تي ڇپيل)
راهوءَ جا رهيام، سنيها
سرير ۾
سرويچ ساريو
سنڌ وطن، هر دور ۾
اهڙا سورهيه ۽ سرواڻ پيدا ڪيا آهن، جيڪي پنهنجي زندگيءَ جو هر پل، ويڙهيچن جي
زندگين ۾ سکَ ۽ شانتيون آڻڻ لاءِ گهاريندا رهيا آهن. پنهنجي ديس ۽ ماڻهن جي حقيقي
آزاديءَ لاءِ، اتهاس جي ميدان ۾، پنهنجو جيون ارپيندڙ سورهيه ۽ سالار سورمن جي
قطار ۾ شهيد عوام محمد فاضل راهو جو قد، مان ۽ مرتبو به مٿاهون ۽ شانائتو آهي.
شهيد فاضل راهو، سنڌي
ماڻهن جي صدين جي صدائن جو وڪيل ۽ ناسورن جو ويڄ بڻجي، وقت جي فرعونن سان چوٽون
کائي، رت ۾ مينديءَ جي خوشبو پسي، مقتل ڏانهن جنهن بهادريءَ سان ڊوڙ ڪئي، سندس اها
ڊوڙ صدين تائين، سنڌين جي تقدير تبديل ڪندڙ موڀي، راوت، غيور ۽ غيرت مند پُٽن لاءِ
سونهون بڻجي، سندن عمل جي واٽ ۾ ڏيئا ٻاري، روشني ڪندي رهندي.
شهيد فاصل راهو، سنڌ
جو اهڙو ڪيهر شينهن هو، جيڪو زخمي پيرن سان ڏاڍ جي ڏونگرن کي لتاڙيندو اڳتي وڌندو
رهيو، ۽ موت کي مهڻو سمجهي، پنهنجو ريٽو رت وهائي، تاريخ جي ڪاغذن جي سرخ بابن تي
مقتل گاهه ڏانهن ڪيل پنهنجي پنڌ جا ريٽا نشان ڇڏي ويو.
شهيد فاضل راهو،
پنهنجي مزاج ۾ هڪ بهادر، بي ڊپو، ۽ ارڏو ڪردار هو؛ جنهن جي زندگي ۽ فطرت ۾ ڊڄڻ، هٽڻ،
جهڪڻ ۽ وڪجڻ جهڙن فعلن لاءِ ڪا به جاءِ باقي نه هئي.
منڌ نه منجهان تن،
پسي لڪ لڏن جي،
جا پر کاهوڙين، سا
پرِ سکي سسئي! (لطيف)
شهيد فاضل راهو، اڏول
ارادن ۽ سُچيت سوچن جو هڪ اهڙو مجسمو هو، جنهن ۾ پنهنجي مقصد سان سچائيءَ واري
سونهن جو جلوو، ايترو ته روشن هو، جو قوم جي تڙپ رکندڙ روحَ، ڪوهن کان ڇڪجي، سندس
موهه آڏو موهجي ويندا هئا.
جيهر لوڪ جهپَ ڪري،
اوهرَ اڏامن،
پٿون جي پاتار جون،
چيتاريو چڻن،
ڪوهه ڪندا کي تن،
پارهيڙي پههَ ڪري! (لطيف)
شهيد فاضل راهو، سنڌ
وطن جي ڪپڙا ڦاٽل ۽ پيٽ بکايل انسانن جي تنَ جو لٽو ۽ پيٽ جي ڍئو بڻجي، سندن
وهه-جيون بڻائيندڙ آمرن سان اکيون اکين ۾ ملائي، گجگوڙون ڪندڙ شينهن هو؛ جيڪو وکَ
وکَ تي پنجوڙ ڏسي به اڳرو ٿيندو اڳتي وڌندو رهندو هو.
جنهن آزاد گذاريو
آهي،
تنهن لاءِ موت ته ڪا
شيءِ ناهي،
وک وک تي پنجوڙ ڏسي،
ڇا
شينهن ڪڏهن گجگوڙ ڇڏي
آ؟
ڪنهن به عقابي
چنبي، ڀوَ ۾
آکيري جي اوٽ وتي،
آ؟!
ڏرِ جو ڏڍ گدڙ لاءِ
آهي،
جهرِڪي جهڙپ ڏسي ڏرندي
آ،
جنهن آزاد گذاريو
آهي،
تنهن لاءِ موت ته ڪا
شيءِ ناهي !
ساري عمر غلاميءَ
جي کان،
آزادي پل جي به چڱي
آ،
۽ تو پنهنجي
پوري جندڙي،
جنهن پل ۾ ڀرپور ڀري
آ،
سو پل سگهه صدين جي
آهي،
ان جي سڀ کان عمر وڏي
آ،
جنهن آزاد گذاريو
آهي،
تنهن لاءِ موت ته ڪا
شيءِ ناهي!! (شيخ اياز)
شهيد فاضل راهو،
جبل هو، هر ڏاڍ ۽ ظلم آڏو. شهيد فاضل راهو، مظهر هو، بهادريءَ جو، سرفروشيءَ جو،
همٿ جو، مردانگيءَ جو، دليريءَ جو، اڏولتا ۽ اورچائيءَ جو.
راهو تنهنجي ريت،
پرکنڊي پڌري،
گهڻا گهوڙن چاڙهيئي،
مسافر مسيت،
پڇن ڪانه وڏيت، جي
آيا سي اگهيا! (لطيف)
شهيد فاضل راهو،
گهوٽ هو، اڻموٽ هو، جو ڪوٽن جي قيد مان آجو ڪري، رڻ جي راهه تي روانو ڪيو ويو.
گهوڙن ۽ گهوٽن، جيئڻ
ٿورڙا ڏينهڙا،
ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن
راهي رڻ جا. (لطيف)
۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع واري سنڌ، پنهنجي سالار ۽ سرواڻ سورمي جي شهادت تي واويلا وڻڪار بڻجي
وئي؛ ڀٽائيءَ کي ڀاڪر پائي، سنڌ جا ڀريل سڏڪا، اڄ به پڙاڏو بڻجي، ڪيڏارو ڳائي رهيا
آهن.
سنڌ جو سڏ به آهي،
ته پڙاڏو به آهي، پر اهو سڏ سڻي، ڪلهي ڪيئرو پائڻ وارو فاضل ناهي؛ مارَي، متارو بڻجِي،
سوڀن کي پنهنجن ماڻهن جي پيرن ۾ ڪيرائڻ وارو فاضل ناهي!
سورهيه مرين سوڀ
کي، دل جا وهم سڀ وسار،
هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين،
آڏي ڍال مَ ڌار،
متاع تيغ ترار، مار
ته متارو ٿئين. (لطيف)
شهيد فاضل راهو،
پنهنجي دور جي انيرائن جي ديس ۾ سنڌ جو جکرو هو، جسَ کرو هو، ۽ جنهن مٽيءَ مان هو
جُڙيو، اها مِٽي، ان دور ۾ اصل ايتري ئي هئي.
جکرو، جس کرو، ٻيا
سڀ انيراءِ،
جهائين جڙيو جکرو،
تهائين نه ٻيا،
مٽي تنهن ماڳا، اصل
هئي ايتري. (لطيف)
شهيد فاضل راهو، سنڌ
جو ساهه هو، پساهه هو، ويساهه هو؛ چانڊوڪيءَ جو چاهه هو. شهيد فاضل، ڪارونجهر هو، ڪاڇو
هو؛ شهيد فاضل، ديبل، اروڙ، ٺٽو، ٽلٽي، سيوهڻ، مياڻي هو.
هن جنگ پنهنجي وطن
جي جهانگين لاءِ جوٽي، پنهنجو ساهه ڏئي به ويساهه نه ڏنو ؛ ۽ هر سنڌيءَ لاءِ ثابت
قدمي ۽ سچائيءَ جو مثال ڇڏي ويو.
جي تون وڙهندي
ماريو ويندين،
هن وستيءَ تي واريو
ويندين،
دودا! تنهنجو ساهه
ته ويندو،
ماڻهوءَ جو ويساهه
نه ويندو،
تنهنجا پٽ، نه ته
تنهنجا پوٽا،
رهندا تو سان، پور-وڇوٽا،
آزاديءَ لاءِ رڙهندا
آخر،
رڙهندي رڙهندي وڙهندا
آخر،
تن جي لاءِ مثال ڇڏي
وڃ،
۽ جي چاهين
خال ڇڏي وڃ! (اياز)
شهيد فاضل راهو، سنڌين
جي اڻ-مٽ سک ۽ سلامتيءَ لاءِ وقت جو حسينُ بڻجي، ظلم جون دهشت ڀريون ديوارون ڪيرائي
ڇڏيندڙ، گهوٽ اڻموٽ هو.
سڀ ڪو سکي شال،
راهوءَ جي ريت،
نڀائي پريت، سر ڏنائين
سنڌ تي. (اياز)
شهيد فاضل راهو، سنڌين
جي امنگن ۽ خواهشن جو ترجمان بڻجي، پنهنجي مقصدن سان وفائون ڪندي، تاريڪ راهن ۾
مري، نئون جيون ماڻي، امر بڻجي ويو.
مرڻا اڳي جَي مئا،
سي مَري ٿين نه مات،
هوندا سي حيات،
جيان اڳي جي جِئيا. (لطيف)
شهيد فاضل راهو، ٻاروتڻ
کان ڏکن جي تخليق هو؛ هو زندگيءَ جي بازار ۾ سيني تي گهاءَ سجائي، وڏا پنڌ ڪندو
هو.
شهيد فاضل، ڏيئو
هو، جنهن کي لالچ، ڏک ۽ خوف جا طوفان تمام طاقت آزمائڻ باوجود اجهائي نه سگهيا، ۽
هو آخري گهڙيءَ تائين ٻرندو رهيو.
اوندهه ۽ اويرَ،
منجهايو هو ماڳ کي،
کِلي ڪيرُ کِنوڻ،
چمڪائي ويو چِت ۾. (اياز)
شهيد فاضل راهو،
سچ-سفر جو راهي هو، جوڳي هو، ڪاپڙي هو، کاهوڙي هو، جيڪو سک پائي، ڪڏهن نه ستو، کيس
پنڌ جو اوسيئڙو، هر گهڙي رهندو ئي رهيو.
کِرڪڻا لاهي، سک نه
ستا ڪڏهن،
اوسيئڙو آهي، کاهوڙين
کي پنڌ جو. (لطيف)
شهيد فاضل راهو، ٻاٽ
۾ لاٽ هو، روشن سنڌ، سچ، سماج جي واٽ هو، ۽ ان واٽ ۾ ئي ڪاٽَ ٿي ويو.
شهيد فاضل راهو،
انياءَ سان اٽڪيو، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ سان جهيڙو جوٽيو. شهيد فاضل، آزاريل ۽ عليل ماڻهن
جي قيدي امنگ جو چنگ هو، ۽ چارڻ هو؛ ۽ هو پنهنجن ماڻهن جي صدين جا سڏڪا، آڌيءَ جا
اڊڪا ۽ ننڊ نهوڙيل راتيون، ديس جون درديليون دانهون، پيڙهين جا پڙلاءَ، صدين جا
گهرا گهاءَ، سيني تي سجائي، چنگ چوريندو رهيو ۽ اڄ تائين، پنهنجي غير موجودگيءَ جو
خال نه ڀرجڻ جو اڀاڳ ڏئي هليو ويو آهي.
ڪيڏي ڪاري ٻاٽ، ڍول
لٿي آ ڍٽ تي،
نه ڪو تارا اڀ ۾،
نه ڪا ڏيئي لاٽ،
او شال جرڪي جاٽ،
چارڻ تنهنجي چنگ مان. (اياز)
شهيد فاضل راهوءَ پڄاڻان،
سنڌين جو سگهارو آواز، وري نه اڀريو آهي؛ کڳن جا کٽراڳ وڌيا آهن، سنڌي-دشمن مارين
جا ڄار اڻڻ وارا انداز وڌيا آهن؛ ڌاريا ته ٿيا ئي ڌاريا، اهي مٽَ مئيءَ جا ٿي ئي
نه ٿا سگهن، پر پنهنجا به ڪوڙ جي ڪاڄ ۾ شامل ٿي، ان جو راڄ ڀاڳ بڻجي ويا آهن.
سنڌين جي حال ۽
آئيندي تي انڌ ڇانيل ڏسي، ۽ ڪاري رات مان ٻي ڪاري رات ڄايل ڏسي، شهيد فاضل جي سنڌ،
۽ ان وقت سندس سرواڻ فاضل جا سنڌين جي تقدير تبديل ڪرڻ واسطي نيون واٽون، نيون
راهون، نوان پنڌَ ۽ پيچرا تخليق ڪرڻ وارو فن ۽ ڏانءُ ڏسي، دشمن جو ساهه سڪائيندڙ
هوڪارون ۽ للڪارون ڏسي، اندر ۾ وڍَ پونِ ٿا ته سنڌ ۾ اڄ به اهو هلچل جو ماحول آهي،
سنڌين ۾ دشمن خلاف ڪروڌ ۽ ڪاوڙ، ان دور کان اٿاهين آهي؛ وسيلا به وڌيڪ آهن،
سهولتون به سوايون آهن، پوري دنيا هڪ ڳوٺ ۾ به تبديل ٿي چڪي آهي؛ پر جي ناهي، ته
فاضل ناهي.
نون سرن ۾ زندگيءَ
جا نوان گيت ڳائڻ، ڊاهڻ کان پوءِ ٺاهڻ، دٻاءَ، ڦر رهزنيءَ جا کيل سڀ بگاڙڻ، خزان
کي پناهه ڏيندڙ باغ کي اجاڙڻ، ۽ خزان جو گهر ئي جلائڻ جو سمورو ماحول آهي، پر
ناهي، ته شهيد فاضل ناهي.
آفتاب جو ٻهڪندڙ
جلوس ڪڍي، انڌيري رات جو ڪفن ليڙون ليڙون ڪرڻ؛ ٻوڏ جيان حيات جو قافلو وڌائي،
قيامتن پٺيان قيامتون اٿارڻ جو سمورو ماحول آهي، پر ناهي، ته شهيد فاضل ناهي.
آسمان تي جڳمندڙ سج
کي زمين تي جڳمڳائڻ، ۽ چنڊ کي لاهي به پنهنجن ماڻهن جي پيرن ۾ جهڪائڻ، بهشت، جنتن
جي خوابن کي حقيقتن ۾ آڻڻ، بهارن کي مرڪائڻ ۽ حسين گيت ڳائڻ، جو سنڌ ۾ سمورو ماحول
آهي، پر ناهي، ته فاضل ناهي.
شهيد فاضل واري
سرواڻي، اڄ انهن ”سرواڻن“ حوالي آهي، جيڪي اسٽيجن تان گر گر گڦ گڦيو، پوري قوم جو
غم غلطان ڪن ٿا. جاهل، ڪاهل، علم عقل کان ڪورا، ڌارين جي چمچاگيري ڪرڻ ۾ ڀڙُ ۽
پنهنجن سان هيرا ڦيري ڪرڻ ۾ پورا، ڀڳڙن ۽ ٽامي جي ڪجهه ٽڪرن تي ڌرتي وڪڻڻ جا ڪوڏيا،
قبضو ڪري ويٺا آهن، ۽ ”گرينڊ الائنس“ جي اسٽيج تان گدڙ ڀڀڪيون ڏئي، نه رڳو شهيد
فاضل جو روح تڙپائين ٿا، پر ڄڻ، ابراهيم منشيءَ جي لفظن ۾ هو اهو چوڻ تي مجبور ٿئي
ٿو.
تون روڳي روپ وٺي
هت آئين،
ڪالهه به قاضي قاضن
جو،
۽ بابو، نائومل
چنيسر،
ڄام فيروزي پارن جو.
مون ڪالهه به روپا،
دٻي مياڻي،
جهيڙيو گڏ جهونجهارن
سان.
ٿو، اڄ به توکي
چورن سان گڏ،
چوڪيءَ تي چوبند ڏسان؛
۽ جيجل جي جلادن
سان،
ٿو، حاضر هر هنڌ ڏسان،
۽ اڄ به
منهنجي جنگ آ جاري،
غدارن تو پارن سان
!
اڄوڪي سنڌ ۾ ماڻهن
تائين لطيف به پهتو آهي، ته اياز به. ۽ لطيف ۽ اياز جي خوابن جي تخيل واري سنڌ کي
عملي روپ ۾ آڻڻ وارو فاضل ناهي؛ ۽ شهيد فاضل راهوءَ جي نئين جنم تائين، سنڌ، ائين
ئي ڀوڳيندي رهندي، جيئن ڪروڙين ڌرتي ڌڻين هوندي ڀوڳنائون سنڌ جو، سنڌين جو مقدر مقدر
بڻايون ويون آهن.
راهوءَ جا رهيام،
سنيها سريرَ ۾،
ٻيا در وسريام، ڏٺي
جادم جکري! ( لطيف )
راهو جا رهيام، سنيها
سرير ۾
منان چانڊيو
اڄ کان اوڻٽيهه سال
اڳ ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع تي لاڙ جي لعل ۽ راهوڪي جي راڻي فاضل راهو کي هڪ ڪرائي جي قاتل فضل چانگ
هٿان قتل ڪرائي اهو تاثر ڏنو ويو ته ذاتي دشمني جي بنياد تي راهو کي قتل ڪيو ويو،
پاڻ فاضل صاحب جي شهادت جي سببن تي لکڻ کان پهرين عرض ڪندس ته ايم آر ڊي اتحاد سنڌ
جي جوائنٽ سيڪريٽري جي حيثيت ۾ فاضل صاحب ۱۹۸۲ع جي پڇاڙي ۾ وارهه شهر ۾ هاري اڳواڻ حڪيم قاضي غفار جي
اوطاق نما اسپتال تي آيو ۽ اتي اهو طئه ٿيو ته ايم آر ڊي تحريڪ کي منظم ڪرڻ خاطر
اتحاد ۾ شامل پارٽين جي گڏيل گڏجاڻي ٿيڻ گهرجي، ۽ اهو فيصلو ڪيو ويو ته ڳوٺ نهال
تنيو ۾ عبدالله عرف ڀاوندو چانڊيو جي اوطاق تي رات جو هڪ گڏجاڻي ٿيندي، ۽ مقرر وقت
تي ان گڏجاڻي ۾ عوامي تحريڪ کانسواءِ پ پ ۽ جي يو آءِ جي اڳواڻن پڻ شرڪت ڪئي، اتي
فاضل صاحب ايم آر ڊي تحريڪ جي جي مقصدن ۽ مول متن تي زبردست ڄاڻ ڏني، ۽ ان گڏجاڻي
جي ڪجهه مهينن کان پوءِ هڪ ڀيرو ٻيهر فاضل صاحب ساڳي سلسلي جي ڪڙي طور لعلورائنڪ ۾
هاري اڳواڻ قاضي غفار وٽ آيو، ۽ ان گڏجاڻيءَ ۾ ايم آر ڊي تحريڪ ۾ رضاڪاراڻا طور تي
ضلعي اندر عوامي تحريڪ جي دوستن جا نالا طئه ڪيا ويا، مٿين ڳالهين ڪرڻ جو مقصد اهو
آهي ته مون ان کي زندگيءَ ۾ صرف ٻه دفعا ڏٺو. فاضل راهو بدين ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ
راهوڪي ۾ هڪ مالوند ۽ هڪ ننڍڙي زميندار احمد خان راهوءَ جي گهر ۾ اک کولي سندس ننڍپڻ
ٻين ٻارن وانگر گذريو، ۽ جڏهن ان ۾ ڪجهه سمجهه آئي ته پنهنجي والد سان ٻني ٻاري ۽
مال متاع جي سار سنڀال ڪرڻ لڳو، ۽ هو جڏهن وڏو ٿيو ۽ سندس سمجهه ۾ واڌارو آيو ته
هن جي نظر پنهنجي مال متاع کا هٽي ڪري آس پاس جي هارين ۽ پورهيت پنهوارن جي حالت
تي نظر پئي، جيڪا ان وقت ڏڍي ڪٺن هئي، اها حالت ڏسي فاضل راهو جي دل ۾ ڏکويل مسڪين
ماڻهن لاءِ همدردي پيدا ٿي، پر هو جڏهن قومي طبقاتي ڦرلٽ ۽ اڻ برابري واري نظام جي
گهرائي ۾ ويو ته معلوم ٿيو ته اهو نظام قدرت طرفان رائج ٿيل ناهي پر، هٿ ٺوڪيو
آهي، فاضل صاحب ان پس منظر کي ڏسي، سمجهي اهو دل ئي دل ۾ فيصلو ڪيو ته مظلومن ۽ محڪومن
جي ابتر حالتن کي سڌارڻ ۽ بهتر بڻائڻ لاءِ جاکوڙ ۽ جدوجهد جي ضرورت آهي، ۽ اهڙي
طرح هن شروعات ۾ بنا ڪنهن سياسي سماجي ڌر جي پليٽ فارم تان انفرادي طرح هارين جي
بيدخلين، مزدورن جي برطرفين ۽ سنڌي قوم ۽ عوام جي حقن تي لڳندڙ ڌاڙن خلاف آواز
بلند ڪندي مانجهي مڙس ٿي ڪڏي ڪاهي پيو، جيڪا ڳالهه هڪ طرف علائقي جي مظلوم محڪوم
طبقن جي ماڻهن کي گهڻو پسند آئي، جنهن ڪري عوام جو وڏو حصو سندس حامي ۽ مداح بڻجي
ويو، اتي وري علائقي جا پير، مير، وڏا زميندار، چوڌري، آفيسر شاهي هن جا ويري بڻجي
ويا، جنهن وقت ۾ فاضل راهو سنڌي قوم ۽ عوام جي درد کي پنهنجو درد سمجهي جدوجهد ڪري
رهيو هيو، ان دور ۾ ڏکڻ سنڌ جي ڪيترن ضلعن جنهن ۾ بدين ضلعو پڻ شامل هيو، ڌارين
پنجابين جن ۾ حاضر، رٽائرڊ فوجي آفيسر ۽ سول آفيسرن کي زرخيز ۽ سرسبز زمينون ڏنيون
پيون ويون شايد اهو دور ون يونٽ وارو دور هيو، جنهن ۾ سنڌ جون زمينون ڪارخانا نوڪريون،
۽ گذر جا ٻيا وسيلا غير سنڌين ۽ ٻين صوبن سان تعلق رکندڙ خاص طرح پنجابين لاءِ
مالي غنيمت بنجي چڪا هئا، اننهن سمورين بيواجين ۽ ارهه زوراين کي ختم ڪرڻ لاءِ سنڌي
هارين، مزدورن کي ساڻ ڪري باقائدا جدو جهد شروع ڪئي، ان جدوجهد ۾ مظاهرا، جلسا،
جلوس، بک هڙتالون، شامل هيون، ۽ جڏهن فاضل راهو جي قائدانه صلاحيتن جي خبر ان وقت
سنڌ جي هڪ ٻئي کاهوڙي ڪردار مرد مجاهد رسول بخش پليجي کي پئي ته ان فاضل سان ملڻ
جي خواهش ظاهر ڪئي، ۽ جڏهن اهي ٻئي هڪ ٻئي سان مليا، ته هنن جون سوچون نظريا، گس
پسند ۽ پيچرا ڄڻ ته ساڳيا هئا، ڀٽائي صاحب جي هن سٽن وانگر ته،
هئا اڳي ئي گڏ، ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا.
چوڻ جو مطلب ته جڏهن
ذهن ساڳيا، منزل ساڳي، مول متا ساڳيا، ته پوءِ ڀلا ڌار ڇو رهجي، ان ڪري ٻنهي اڳواڻ
اهو محسوس ڪيو ته ڌار ڌار ۽ انفرادي طرح سنڌي قوم ۽ عوام جا مسئلا مشڪلاتون حل ڪونه
ٿينديون، ڇو نه هڪ عوامي، قومي، جمهوري نظريو رکندڙ پارٽي ٺاهجي، ۽ ان مقصد جي
حاصلات لاءِ ۱۹۶۹ع ۾ سنڌ سطح جي هڪ پارٽي وجود ۾ آئي، جنهن جو نالو سنڌي عوامي تحريڪ رکيو
ويو، جنهن جو پهريون ڪنوينر حفيظ قريشي، جنرل سيڪريٽري رسول بخش پليجي کي مقرر ڪيو
ويو، ۽ فاضل راهو کي به اهم ذميواريون ڏنيو ويون، چوڻ وارا چون ٿا ته ان وقت عوامي
تحريڪ ۾ شامل ٿيندڙ وچين طبقي جا پڙهيل لکيل باشعور، اديب، دانشور، شاعر، ليڪچرار،
پروفيسر، وڪيل، ڊاڪٽر، ۽ محب وطن، عوام دوست سنڌي آفيسر ۽ ٻيا هئا، چوڻ جو مطلب ته
جنهن وقت عوامي تحريڪ جو وجود پيو، ان وقت هڪ طرف ڀٽو جي قيادت ۾ پ پ هئي، ٻئي طرف
سائين جي ايم سيد جي قومپرست تحريڪ به سرگرم هئي، ته ٽئين طرف سنڌ ۾ ڪميونسٽ به
خاص حيثيت رکن پيا، ان سڄي سياسي منظر نامي م عوامي تحريڪ جو ٺهڻ ۽ سرگرم ٿيڻ هڪ وڏي
اهميت رکي پئي.
پاڻ ڳالهه پئي ڪئي
سين فاضل صاحب جي جدوجهد ته جڏهن فاضل صاحب عوامي تحريڪ ۾ شامل ٿي ويو ته فاضل
صاحب جي سياسي طاقت اڳئين کان ڪيترا ڀيرا وڌيڪ موثر ٿي وئي، ياد رهي ته بدين ضلعي
۾ جيڪي تيل جي کوهه دريافت ٿيا ته انهن جو ٺيڪو آمريڪا جي هڪ ڪمپني يونين ٽيڪساس
کي مليل هيو ۽ ان تيل جي ملندڙ يا حاصل ٿيل ذخيرن کي سنڀائيندڙ ملازمن جي اڪثريت
پنجاب سان تعلق رکندڙ پنجابي ماڻهن جي هئي، ۽ علائقي جي ماڻهن کي هڪ ته ان تيل جي
رائلٽي ڪونه پئي ڏني وئي ته ٻئي طرف کين ان ڪمپني ۾ هلڪيون ڦلڪيون ملازمتون به ڪونه
ڏنيون پئي ويون، انهن ناانصافين خلاف فاضل صاحب وڏي جدوجهد ڪئي، جنهن تي هڪ طرف ان
ڪمپني جا ڪرتا ڌرتا به ناراض هئا ته وري ٻئي طرف پنجاب کان آيل ڪمپني جا وڏا ملازم
۽ ٺيڪيدار به فاضل صاحب خلاف گهات گهڙي رهيا هئا ٽئين طرف وري علائقي جا پير، مير،
چوڌري، ۽ ڪرپٽ آفيسر به فاضل صاحب جي جان جا ويري بڻجي چڪا هئا، ۽ انهن سڀني
فرعوني قوتن جي سرپرسرتي جنرل ضياءَ جي مارشلا شاهي ڪري رهي هئي، ڇو ته ۱۹۸۳ع ۾ ايم آر ڊي جي جمهوري تحريڪ دوران فاضل
راهو جي قيادت ۾ عوامي تحريڪ جو اهم ڪردار هيو، ۽ اڃا اهم ڳالهه اها به هئي ته جڏهن
فاضل صاحب کي ڪرائي جي قاتل هٿان شهيد ڪرايو پئي ويو ته ان وقت عوامي تحريڪ پاڪستان
جي سڀ کان وڏي کاٻي ڌري جي نئين پارٽي عوامي نيشنل پارٽي ۾ ضم ٿي چڪي هئي، ۽ ان
وقت فاضل صاحب عوامي نيشنل پارٽي جو مرڪزي سينئر نائب صدر جي اهم عهدي تي فائز
هيو، هي اهو وقت هيو جڏهن افغانستان ۾ سوويت يونين جي سياسي، مالي ۽ فوجي سهڪار
سان ڪامريڊ ڊاڪٽر نجيب الله افغان عوامي انقلابي حڪومت جو سربراهه هيو، ۽ ڪامريڊ
جا عوامي نيشنل پارٽي جي قيادت سان تمام ويجها سياسي لاڳاپا هئا، جيڪا ڳالهه به
آمريڪي سامراج ۽ ان جي ڪٺپتلي جنرل ضياءَ جي مارشلائي راڄ ۽ ملڪ جي اسٽبلشمينٽ کي
پسند ڪان هئي،
هتي اها ڳالهه به
ياد ڏياريندا هلون ته جنهن ڏينهن فاضل صاحب کي شهيد ڪيو ويو ته ان کان ٻه ڏينهن اڳ
۾ اي اين پي جي هڪ اعلى سطح جي وفد سان گڏجي ڪامريڊ نجيب جي دعوت تي زميني رستي ڪابل
وڃڻو هيو، ۽ اهو وفد جڏهن طورخم سرحد تي پهتو ته پاڪستاني ايجنسين فاضل صاحب کي
سرحد پار ڪرڻ ڪون ڏني ۽ هو واپس پنهنجي ڳوٺ پهتو، اسان جي نظر ۾ فاضل صاحب کي قتل ڪرڻ
۾ پاڻ جن مٿين غير ملڪي ۽ ملڪي قوتن جو ذڪر ڪيو آهي انهن جو هٿ شامل هيو، باقي فضل
چانگ نالي جنهن شخص فاضل کي قتل ڪيو ان سان بذات خود ڪو به تڪرار ڪونه هيو، ۽ هرو ڀرو
ان معاملي کي نام نهاد ذاتي دشمني ۽ پلاند جو نالو ڏنو ويو، حقيقت ۾ فاضل صاحب
علائقي واسين هارين ۽ پورهيتن لاءِ ڀرجهلو ۽ ڇپر ڇانو هيو هن ذاتي طور تي يا سياسي
طور تي ڪنهن سان به ناانصافي ڪانه ڪئي هئي، وقت جي ستم ظريفي رڳو اها نه آهي ته ان
اسان کان فاضل جهڙا انقلابي ڪردار کسي ورتا پر وقت جي ستم ظريفي اها به آهي ته جتي
اڳ راهوڪي ۾ ڳاڙها جهنڊا جهوليندا هئا اڄ اتي ڳاڙهن جهنڊن جي جاءِ ساون جهنڊن
والاري ڇڏي آهي. آخر ۾ شاهه سائين ءَ جون هي سٽون عرض ڪندا سين ته،
راهو جا رهيام،
سنيها سرير ۾،
ٻيا در وسريام، پسي
ڄام جکري.
فاضل راهو
سنڌ جي روح جو راڻو
علي احمد جوکيو
شهيد محمد فاضل
راهو جي زندگي جو هرپل جدوجهد ۽ عمل آهي. هن کي پنهنجي مقصد ۽ منزل تي پهچڻ لاءِ اڻ
ٿڪ محنت ۽ جنون جي حد تائين اڻ تڻ ۽ تڪڙ هئي، تنهن ڪري هو جدوجهد دوران گھڻو عرصو
جيل ۾ رهيو ۽ جڏهن آزاد ٿيو ته هو ظلم جي خلاف هلندڙ جدوجهد ۾ سرگرم عمل رهيو ۽ هن
ڪڏهن به ٿڪ محسوس نه ڪيو ۽ آرام جي لاءِ به هن وٽ وقت نه هو. آمريت خلاف جيڪي
جدوجهدون هليون، شهيد فاضل راهو انهن سڀني جدوجهدن جو حصو رهيو ۽ سندس ڪردار اڳواڻي
وارو هو. هن ملڪ جي ڊڪٽيٽرن، فوجي حڪمرانن جي دؤرن ۾ جمهوريت ۽ مظلومن جي حقن لاءِ
پاڻ پتوڙيو ۽ جيلن جون صعوبتون برداشت ڪيون ۽ تحريڪن کي ڪاميابي جي ڪنارن تي
پهچايو ۽ نتيجا خيز معرڪا سرانجام ڏنا. شهيد فاضل راهو ايوب خان، يحيى خان ۽ ماڊل ڊڪٽيٽر
ضياءَ الحق جي ظالمانه دؤرن جو ثابت قدمي سان مقابلو ڪيو. هن ظلم جي ماريل ماڻهن
جو ساٿ پوري سچائي سان ڏنو. هن سنڌ جي زمينن کي نيلام ٿيڻ کان بچائي، مقامي ماڻهن
کي زمين جو مالڪ بنايو، جنهن ۾ اڪثريت بي زمين هارين جي هئي، جن خواب ۾ به نه ڏٺو
هو ته هو به ڪڏهن پنهنجي زمينن جا مالڪ ٿي سگھن ٿا.
شهيد فاصل آمريت ۽
آپيشاهي جو مخالف هو. هو جمهوريت جو سروان هو، ضياءُ الحق جي دور ۾ جمهوريت جي
بحالي لاءِ ايم آر ڊي جي پليٽ فارم تان ۱۹۸۳ ۽ ۱۹۸۶ ۾ جيڪي تحريڪون هليون، انهن ۾ شهيد فاضل سرواڻي جو ڪردار
ادا ڪيو. پاڪستان ۾ جمهوريت لاءِ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي ته سڀ کان وڏي قرباني ڏني،
جنهن جا پٽ ۽ نياڻي جمهوريت لاءِ قربان ٿيا. شهيد بينظير ڀٽو، شهيد شاهنواز ڀٽو،
شهيد مرتضى ڀٽو سڀ جمهوريت لاءِ آمريت سان وڙهندي تاريخ جو امر ڪردار ٿي ويا.
انهيءَ کانپوءِ شهيد فاصل راهو به سندس موڀي پُٽ محمد صديق راهو سميت آمريت سان
مهاڏو اٽڪائيندي پنهنجون جانيون قربان ڪيون.
هن ملڪ جي تاريخ ۾
جيڪا حڪمراني رهي آهي، ان ۾ انساني حقن جي لتاڙ ۽ عوام جي جمهوري حقن تي غاصبانه
وار ٿيندا رهيا آهن. ننڍين قومن جا قومي حق غصب ڪرڻ ۽ انهن تي ظالماڻي روش هميشه
کان رهي آهي. سنڌ به انهيءَ ظلم جي نشاني تي رهي آهي. سنڌ جا ماڻهو به پنهنجي
جمهوري ۽ قومي حقن لاءِ وڙهندا رهيا آهن پر شهيد فاضل راهو پنهنجي پوري سچائي ۽ اٽل
ارادي سان پنهنجي زندگي جو پل پل جمهوريت دشمن قوتن سان مهاڏو اٽڪائيندو رهيو. هن ڪڏهن
پنهنجي جان جي پرواه نه ڪئي.
تاريخ ۾ اهي ماڻهو
ياد ڪيا ويندا آهن، جيڪي پنهنجي مقصد تي اٽل ٿي بيٺا ۽ جان جي پرواهه نه ڪئي.
پنهنجي اصول ۽ واعدي تي قائم رهيا ۽ زندگي جي آخري گھڙين ۽ ساهه جي آخري هڏڪي
تائين ثابت قدم رهيا. وقت انهن ماڻهن کي ياد ڪري ٿو ۽ اهي ماڻهن جي دلين تي صدين
تائين بادشاهي ڪن ٿا ۽ هو قومن جا هيرا ٿين ٿا ۽ زمانن تائين قومن ۽ نسلن جي روحن
۾ اوطاقون ڪري رهن ٿا.
لطيف سرڪار چوي ٿو
ته جيڪو ماڻهو عشق جي دعويداري ڪري ٿو، جيڪو ڪنهن به مقصد جي حاصلات لاءِ پنهنجو سڀ
ڪجھ قربان ڪرڻ جو عزم ڪري ٿو، انهي لاءِ زندگي ۾ هڪ اهڙو مرحلو اچي ٿو، جتي وقت ان
کان هڪ فيصلو گھري ٿو. جتي وقت سچائي جي پرک ڪري ٿو. اها گھڙي اهڙي گھڙي آهي، جيڪا
بهادر ۽ سچي ماڻهون جو امتحان آهي. هڪڙي پاسي دنيا جون سڀ آسائشون خواهشون عيش
آرام، دولت سڀ ڪجھ هجي، ۽ ٻئي پاسي صرف پنهنجي ڌرتي جي عشق ۽ عوام سان واعدي جي
پاسداري هجي. اتي سورهيه سچا ۽ دلير ماڻهو مقتل جي چونڊ ڪندا آهن ۽ پنهنجي زندگي
پنهنجي وطن ۽ عوام مٿان نڇاور ڪندا آهن ۽ سدائين لاءِ امر ٿي ويندا آهن. انهيءَ گھڙي
لاءِ لطيف سرڪار هيئن چوي ٿو:
ڳئورا ٻئي پار، هنيون حيرت ۾ پيو،
ويهان ته ويرم ٿئي، نيهن ۾ پئي نهار،
وڃان ته واڪو ٿئي، پاڙي پوئي پچار،
هُت ٿي واعدي جي وار، هِت سوٽون ڏيئنم سرتيون.
لطيف سرڪار چوي ٿو
انهي مرحلي ۾ ٻنهي طرفن مان هڪ طرف جي چونڊ ڪرڻي آهي. هڪڙي ڳالهه تي بيهڻو آهي.
زندگي يا موت جو فيصلو ڪرڻو آهي. اها ئي گھڙي زندگي جي اهم گھڙي آهي ۽ اتي ئي
سچائي جي خبر پوندي آهي ۽ پوءِ لطيف سرڪار پاڻ ئي چوي ٿو:
ته ڪر ڪين سوئي، جي سير نه گھڙي سهڻي،
هِت حياتي ڏينهڙا، هڏين تان نه هئي،
چڪي تنهن چري ڪئي، جا هن ڏنس ڏُهي،
سُهڻيءَ کي سيد چوي، وڌو قرب ڪُهي،
هِئين هوند مُئي، پر ٻڏي جا ٻيڻا ٿيا.
فاضل راهو اهو قول
نڀايو. هن زندگي تان هٿ کنيو، دنيا تان هٿ کنيو، پنهنجا اصول قائم رکيا، شهادت ماڻي
۽ سنڌ جي روح جو راڻو بڻجي ويو.
(ڏھاڙي
پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۶ جنوري ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)
محمد فاضل راهو
ان سوال جو جواب ڪير ڏيندو؟
ڊاڪٽر ايوب شيخ
پاڪستان جي سياسي اڳواڻ
محمد فاضل راهو جي ۳۵ هين ورسي راهوڪي بدين ضلعي ۾ ملهائي وئي. کيس ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع تي بدين جي علائقي ڪڙيو گهنور ۾ ڪهاڙي جا
وار ڪري قتل ڪيو ويو. محمد فاضل راهو سنڌ جي سياست جو يگانو ڪردار هو، سندس جنم ۱۹۳۴ع ڌاري راهوڪي ۾ ٿيو، جنهن جي ورسي هر سال
راهوڪي ۾ ملهائي ويندي آهي. سنڌ جي عوام محترم محمد فاضل راهو کي ان وحشياڻي قتل
تي کيس “شهيد عوام” قرار ڏنو هو.
سنڌي عوام جو هاڪارو
اڳواڻ محمد فاضل راهُو ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع تي صبح جي پهرئين پهر ڪڙيو گهنور تعلقو گولاڙچي ۾ (هاڻي شهيد فاضل راهو) ڪهاڙين
سان قتل ڪيو ويو. چانگ ذات جي هڪ ڄڻي قانون کان بچڻ لاءِ اهو چئي کيس قتل ڪيو هو
ته هن ڏانهن سندس ڪئين سال پراڻو غيرت جو پلئه رهيل هو. جناب محمد فاضل راهوءَ جي
پونيئرن قانون جي پوئواري ڪندي، قاتل کي ڦاسيءَ تائين پهچايو هو.
ملڪ جي پراڻي نسل
کي يادگيري طور ۽ نئين نسل جي ڄاڻ لاءِ کين ٻڌائجي ٿو ته، جناب محمد فاضل راهو ۱۹۳۴ع ۾ ڄائو ۽ ۱۹۸۷ع تي قتل ڪري عوام کان ڌار ڪيو ويو. سندس ڪل
ڄمار ۵۳ ورهيه هئي. هن کي پٽن ۽ نياڻين جو اولاد آهي. جنهن مان سندس وڏو پٽ محمد
صديق راهو جيلن جون سختيون سهندي بيماريءَ کانپوءِ سندس جيئري ئي گذاري ويو هو.
محمد صديق جي وفات وقت فاضل صاحب جيل ۾ هو. کيس پئرول تي هڪ هفتي لاءِ آزاد ڪيو
ويو هو. محمد فاضل راهوءَ صاحب کي نياڻين جي اولاد ۾ شهناز راهو، شهربانو راهو،
حسنا، رخسانا ۽ فرزانا راهو ۽ پٽن جي اولاد ۾ چار پُٽ محمد اسماعيل راهو، محمد
اسلم راهو، محمد سليم ۽ محمد فياض شامل آهن. فاضل صاحب جي چاليهي تي جناب رسول بخش
پليجي جيڪا شاندار تقرير ڪري شهيد فاضل کي ڀيٽا ڏني هئي، تنهن ۾ اسان کي شاهه جي
انهن بيتن بابت خبر پئي هئي، جيڪي “راهو” ذات لاءِ شاهه صاحب اچاريا هئا. جن بيتن
۾ راهن جي لاءِ هاڪاري سوچ شامل آهي.
راهوءَ جا رهيام، سنيها سرير ۾
ٻيا در وسريام، ڏٺي جا دم جکري (شاهه)
جناب محمد فاضل
راهوءَ جي لاءِ “وڪي پيڊيا” ۾ لکيل آهي ته هو ولايت مان پڙهيل هو. اصل ڳالهه اها
آهي ته هو رڳو ٽي درجا سنڌي پڙهيل هو، پر ڌرتي ڌڪاڻن ماڻهن جي سورن ۽ ڏکن جي پي ايڇ
ڊي جي ڊگري هن پليجي صاحب جي دوستي ۽ سرواڻيءَ ۾ هلندڙ “عوامي تحريڪ” مان حاصل ڪئي
هئي. ڌرتيءَ جي مٽيءَ مان ڳوهيل هو. ان ڪري هن جي بدن جي هڪ هڪ ذري ۾ ڌرتي سمايل
هئي ۽ هڪ هڪ ڳالهه ۾ ڌرتيءَ جي نمائندگي شامل هئي. چيو وڃي ٿو ته فاضل راهوءَ جي
پهرين ويڙهه پنهنجي والد احمد خان سان ننڍپڻ ۾ ٿي هئي. جڏهن به محمد فاضل والد کان
اهو سوال پڇندو هو ته توهان مهمانن کي ماني به کارايو ٿا، پر وڃڻ وقت کين ٻه چار ٻڪريون
ڪهڙي اجرت ۾ ڏئي رهيا آهيو، جڏهن هن کي ڪوبه جواب نه مليو ته هن جي ذهن ۾ آهستي
آهستي سوال اڀرڻ لڳا.
سندس پهرين سياسي
جنگ سنڌ جي روينيو کاتي سان ٿي هئي، جڏهن ڪوٽڙي بئراج جي اڏاوت کانپوءِ جنرل ايوب
خان بدين ۾ پنجابي آبادڪارن لاءِ کليل عدالتون قائم ڪري زمينون الاٽ ڪرڻ شروع ڪيون.
نيلام شروع ٿيڻ کان اڳ ئي فاضل صاحب به حاضر ٿي ڪرسي تي قبضو ڪيو. نيلامي جا واڪ شروع
ٿيڻ وقت فاضل ڪرسي تي بيٺو پنهنجو موقف پيش ڪيو ۽ چيو هو ته سنڌ جون زمينون سنڌين
کي ۽ پنجاب جون زمينون پنجابين کي ڏنيون وڃن. تقرير شروع ٿيندي ئي پهريان روينيو
وارن ۽ پوءِ آبادڪارن ۾ ڀاڄ پئي هئي. ايوب خان جي منصوبي خلاف ويڙهه جي نتيجي ۾
کيس قتل ڪرڻ ۽ ختم ڪرڻ جون ڪيتريون ئي سازشون ڪيون ويون ۽ سندس ئي ماڻهن هٿان کيس
قتل ڪرڻ جون چار پنج ڪوششون ڪيون ويون.
فاضل راهو جن ماڻهن
جي دلين کي ڌڙڪايو هو، تنهن کي عوام ۽ وڏيرن جي تضادن کان ڀليءَ ڀت واقفيت هئي.
کيس خبر هئي ته جيڪو به کين مارڻ يا سياست تان هٽائڻ لاءِ ايندو، اهو انهن ماڻهن
مان ئي هوندو، جنهن جي زبان هو ڳالهائيندا هئا. جن ماڻهن کيس قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي،
تن مان ڪي اڄ به زنده آهن، جيڪي اڳتي هلي جناب محمد فاضل راهوءَ جو ساڄو هٿ بڻجي
ويا. انهن مان هڪ جمعو نوحاڻي هو، جيڪو اڳتي هلي سنڌي هاري تحريڪ جو مرڪزي صدر ٿيو.
هن پنهنجي يادگيرين ۾ چيو ته هن ڪيترائي ڀيرا فاضل راهو کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽
علائقي جي وڏيري جي حڪم تي گينگ ٺاهي هئي. اسان وٽ هٿيار هئا ۽ سامهون هن جون
اکيون ڏسندي ئي اسان اتان کسڪي ويندا هئاسين.
تاريخي طور هن جي هڪ
اهم ملاقات عدالت جي هڪ ٻڌڻيءَ جي موقعي تي ملڪ جي نامور وڪيل جناب رسول بخش پليجو
سان ٿي هئي جتي جناب رسول بخش پليجي ساڻس سنڌ ۾ زمينن جي نيلامي بند ڪرڻ واري تحريڪ
بابت ڳالهايو. اهي هڪ ٿي ويا ۽ جناب محمد فاضل راهو زندگيءَ جي آخر تائين عوامي
تحريڪ ۾ رهيو. فاضل راهو جي حياتيءَ جا ٻه وڏاڪم آهن. هڪ ته هن جڏهن به جيڪو به ڪم
هٿ ۾ کنيو، ان جي باري ۾ ڪڏهن به موٽ نه کاڌي. هن پنهنجي زندگي ۾ هڪ رويو پنهنجي
ساهه سان ڳنڍي ڇڏيو هو ته جيڪا به ڳالهه درست آهي ان جي باري ۾ بيهڻ سڀ کان بهتر ڪم
آهي. ان ڪري هن پنهنجي زندگي ۽ پنهنجي سياسي روييي کي مڪمل عوامي بڻائي ڇڏيو.
اهو رويو عوامي
تحريڪ اندر به رهيو ته ايم آر ڊي جي شاندار تحريڪ ۾ پاڻ ارپي سنڌي قوم کي اڳتي
آندو. اسان کي ياد آهي ته هو ايم آر ڊي جي دور ۾ سڄي سنڌ ۾ جهر جهنگ ۾ هر ڏکئي
سکئي ماڻهو سان مليو. انهن کي پنهنجو ڪيو. فاضل صاحب لاءِ جيئن پنهنجي ذات ڪجهه نه
هئي تيئن هن لاءِ ڏک به ڪجهه نه هئا. وڏيرا هن جا مخالف هئا ۽ هي انهن جو مخالف
هو. وڏيرا سنڌ جي زمين، ان مان نڪرندڙ تيل ۽ گئس جي خزانن کي لٽڻ جي چڪرن ۾ هئا ۽
فاضل راهو وري انهن خلاف جدوجهد لاءِ سرگردان هوندو هو. چون ٿا ته، تر جي رهزن وڏيرن
کي هن جو وجود مهانگو پئي پيو. ان ڪري “غيرت” جي نالي ۾ کيس قتل ڪري ڇڏيائون.
ان ئي ڏينهن، ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع تي سن ۾ عوامي تحريڪ جو مرڪزي وفد سائينءَ
جي سالگرهه تي موجود هو. فاضل راهو جي قتل جي خبر سبب سالگرهه جون تقريبون ختم ڪيون
ويون. اتي موجود نامياري تاريخدان پروفيسر ڊاڪٽر حميده کهڙو صاحبه عوامي تحريڪ جي
وفد کي ٻڌايو هو ته “کيس ڪراچيءَ ۾ خبر پئي هئي ته اڄوڪي ڏينهن تي ڪو وڏو واقعو ڪيو
ويندو”.
سنڌي ماڻهن جا
مختلف شهر ان ڏينهن کي ٻن مختلف نمونن سان ملهائيندا آهن. فاضل راهو جنهن کي ۱۷ جنوري تي قتل ڪيو ويو هو ان وقت عوامي
نيشنل پارٽي جو سينئر نائب صدر هو. سندس قتل کان هڪ هفتو اڳ عوامي نيشنل پارٽيءَ
جو هڪ اعليٰ سطحي وفد سندس اڳواڻي ۾ ڪابل وڃڻو هو، سڀني کي ڪابل وڃڻ جي اجازت ڏني
وئي، رڳو وفد مان محمد فاضل راهو کي واپس ڪيو ويو. هڪ هفتي بعد ۱۷ جنوري تي هن کي ڪڙيو گهنور ۾ قتل ڪيو ويو جڏهن
هو پنهنجي ڪار ۾ پنهنجي دوست جي ڪپڙن جي دڪان تان واپس اچي رهيو هو. اها افسوسناڪ
خبر سڄي پاڪستان ۾ جهنگ جي باهه وانگر پکڙجي وئي، ان وقت سنڌ جي ضلعي دادو جي
علائقي “سن” ۾ سائين جي ايم سيد جو جنم ڏينهن ملهايو پئي ويو.
۱۷ جنوري تي سنڌ جا ماڻهو هڪ طرف محمد فاضل راهو جي ورسي ته ٻئي پاسي سائين
جي ايم سيد جو جنم ڏينهن ملهائيندا آهن. هاڻ ۳۵ سالن کانپوءِ جڏهن سياسي ۽ سماجي انگ اکر
پيش ڪيا وڃن ٿا ته محمد فاضل راهو يا عوامي تحريڪ يا پاڪستان پيپلز پارٽي يا ملڪ
جون سڀئي وڏيون ۽ ننڍيون پارٽيون ۽ گروهه ان هڪ سوال تي سخت پريشان نظر اچن ٿا.
چيو وڃي ٿو ته ۱۹۳۰ع کان ۲۰۰۷ع تائين لڳ ڀڳ هر ڏهن سالن بعد سنڌ جو هڪ اهم ۽ نامور سياستدان قتل ڪيو ويو
آهي. جن ۾ سورهيه بادشاهه، الله بخش سومرو، ذوالفقار علي ڀٽو، نذير عباسي، محمد
فاضل راهو، مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ محترمه بينظير ڀٽو ۽ ٻين کي قتل ڪيو ويو. هڪ سوال اهو
آهي ته انهن کي ڪيئن قتل ڪيو ويو ۽ انهن جا اثر ڪهڙا پيا آهن؟ اسان صرف ايترو ئي
چئي سگهون ٿا ته اڄ پاڪستان ۾ جيڪا سياست خاموش آهي، ان جو سبب اهو آهي ته اڄ پاڪستان
۾ سياست ۽ غير سياسي شين جي وچ واري فرق واري ليڪ ختم ٿي وئي آهي. اڄ اصول ۽ بي
اصولي هڪ ٿي ويا آهن. انهن ڳالهين جو ذڪر ڪيترائي سوال اٿاري ٿو. انهن سوالن جو
جواب پاڪستان کي ڏيڻو پوندو. انهن سوالن جا جواب پاڪستان جي يونيورسٽين کي ڏيڻا
آهن. انهن سوالن جا جواب پاڪستان جي سياست ۽ پاڪستان جي سياستدانن کي ڏيڻا آهن.
عوام چاهي ٿو ته ڪاش! اهڙي لڪير ٺهي وڃي، جنهن ۾ هڪ طرف محمد فاضل راهو هجي ۽ ٻئي
طرف بي اصوليون هجن.
(ٽائيم نيوز
ويب سائٽ تي ۱۸ جنوري ۲۰۲۲ تي شايع ٿيل مضمون کي فاضل راهو جي ۳۷هين ورسي جي موقعي تي ٻيهر پبلش ڪري رهيا
آهيون).
(ڏھاڙي ھمسري
حيدرآباد آنلائين ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)
فاضل راھو
راهو تنهنجي ريت پرکنڊين
پڌري!
سچل ڀٽي
۱۷ جنوري سنڌ جي تاريخ ۾ وڏي اهميت جوڳو ڏينهن آهي. هڪ طرف هي ڏينهن سائين جي
ايم سيد جو جنم ڏينهن آهي ته ٻئي طرف فاضل راهو جي شهادت جو ڏينهن! سنڌ دشمنن هن ڏينهن
کي تڪراري بڻائڻ لاءِ فاضل راهو جهڙي عظيم رهنما کي اسان کان ڇني ڌار ڪري ڇڏيو.
سر جدا، ڌڙ ڌار، دوڳ جنين جا ديڳ ۾،
سي مَر ڪن پچار، حاضر جنين هٿ ۾.
سڀاش چندر بوس جي
جهاز حادثي ۾ مارجي وڃڻ جي خبر ڦهلي ته سندس سخت مخالف مهاتما گانڌيءَ کي ايترو
صدمو رسيو، جو هن لڙهندڙ دل سان خبر جي تصديق ڪرڻ بنا سندس امڙ سان ٽيليگرام ذريعي
پنهنجو ڏک ونڊيو. شهيد فاضل راهو جي شهادت جي خبر به سنڌ تي ايئن وڄ جيان ڪري، جو
سندس ساٿين کي ته هانءَ ۾ هٿ پئجي ويا پر سندس مخالف به خبر ٻڌندي دهلجي ويا. فاضل
جي نظرياتي لائين سان اختلاف رکندڙ به سندس همٿ، حوصلي، جذبي ۽ ڪردار جي اورچائي
جا دل سان قائل هئا.
منهنجي شهيد فاضل
سان پهرين واقفيت سندس شهادت جي خبر سان ٿي هئي. ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع جي اها شام اڄ به ياد اٿم، جڏهن ٻالڪپڻ ۾
راند رهندي مون کي پنهنجي پڦاٽ سارنگ ٻڌايو هو ته، “تنهنجي بابا (رشيد ڀٽي) جي
دوست فاضل راهوءَ کي شهيد ڪيو ويو آهي”. ان ڏينهن پهريون ڀيرو شهيد جي نالي کان
واقف ٿيو هوس ۽ مون لاءِ اتساهه جو سبب بڻيو.
راند رس ۾ ڇڏي گهر آيس. گهر جو ماحول سوڳ ۾ ورتل هو. سڀ ڀاتي سخت صدمي ۾ هئا. بابا
اڳ ئي سخت بيمار هو ۽ تازو ئي شگر جي مرض سبب آڱوٺو ڪٽرايو هئائين، تنهن ڪري آخري
رسمن ۾ شرڪت لاءِ منهنجن وڏن ڀائرن کي ترت راهوڪي روانو ڪيائين. بابا شهيد فاضل جو
هڪ وڏو پورٽريٽ ٺهرائي گهر جي ديوار تي آويزان ڪري کيس گهر ڀاتي بڻائي ڇڏيو.
شهيد فاضل پاڻ کي
مظلوم هاري پورهيت جدوجهد سان سلهاڙي “ڊي ڪلاس” ڪري ڄڻ ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ
جو نئون روپ ورتو هو. هن هاري تحريڪ ۾ نئون روح ڦوڪيو. سندس سياسي جدوجهدن جو دؤر
هڪ هلچل وارو دؤر هو. هن جي ولولي سبب تحريڪون ڇوليون بڻجي سنڌ دشمنن جي سيني تي مڱ
ڏري رهيون هيون. جيل جون سختيون سندس اٿاه ۽ مضبوط حوصلي کي ٽوڙي نه سگهيون.
رختِ دل بانڌ لو، دل فگارو چلو،
ڦر همين قتل ہو آئين يارو چلو.
ضيائي مارشل لا جي ڪاري
دؤر ۾ پليجي صاحب جي جيل ۾ هئڻ باوجود ايم آر ڊي تحريڪ کي منظم ڪيائين ۽ پليجي
صاحب جي مشورن تي ثابت قدمي سان عمل ڪرايائين.
شهيد فاضل ۽ رسول
بخش پليجي جي ڄڻ ته هڪ ٽيم هوندي هئي. عوامي تحريڪ اندر ان چوڻي جي بازگشت اڄ به ٻڌي
سگهجي ٿي ته ذهن پليجي جو ۽ عمل شهيد فاضل جو. مطلب ته هن ٽيم جي قول ۽ فعل جي
حسين امتزاج ڪيئي معرڪن کي جنم ڏنو ۽ عوامي تحريڪ جي روپ ۾ سنڌي ماڻهن کي پنهنجي
نجات جي راھ نظر پئي آئي، جيڪا ڳالهه سنڌ دشمنن ۽ ملڪ جي حقيقي حڪمرانن کان هضم نه
ٿي ۽ شهيد فاضل جي شهادت جي روپ ۾ عوامي تحريڪ ۽ سنڌ کي هڪ گهرو گهاءُ ڏنو، جيڪو اڄ
۳۶ سال گذرڻ باوجود به ڀرجي نه سگهيو آهي.
مون ڌرتي تنهنجا ڌِڱ ڏٺا، مون جا لويل لِڱ ڏٺا،
جن وڙهندي وڙهندي جان ڏني، سي وارا وير وڄائي ويا. (اياز)
رشيد ڀٽي پنهنجي ڪتاب
“جيءَ جياريو جن” ۾ شهيد فاضل راهو کي ساريندي لکي ٿو ته، “رسول بخش پليجي عوامي
تحريڪ جو بنياد رکڻ لاءِ ساڻس رابطو ڪيو ۽ اها ابتدائي گڏجاڻي تاريخي هنڌ اروڙ ۾
منعقد ٿي. شهيد فاضل به موجود هو ۽ عوامي تحريڪ جو بنياد رکيو ويو.” ۽ پوءِ سنڌ ڏٺو
ته شهيد فاضل ۽ پليجي صاحب جي قيادت ۾ عوامي تحريڪ جهر جهنگ پهتي ۽ سنڌ کي هڪ سجاڳيءَ
جي اميد نظر آئي!
شهيد فاضل سواءِ
عوامي تحريڪ اڄ به اهو عروج ماڻڻ لاءِ جستجو ۽ جدوجهد جي پيچرن تي آهي.
ڀل اها افرادي قوت ڀڃ
ڊاهه جي حملن سبب نه رهي هجي پر اڄ به عوامي تحريڪ جي هر قدم کي سنڌ کيڪاريندي
آهي. ها پر اسان، پليجي صاحب کي سندس غير موجودگي سدائين ڪکندي محسوس ڪئي! ڄڻ ته
هو فاضل جي راھ نهاريندو نيٺ پاڻ به وڃي ڀونءِ ڀيڙو ٿيو.
سمجهو ٿا لوڪو
راهو مرڻو ناهي
مري ويو ٻيو ڪو
اڄ شهيد فاضل کي
سندس شهادت جي ڏهاڙي تي ساريندي قومي ۽ سرخ سلام پيش ڪجي ٿو!
(ڏھاڙي
پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)
فاضل راھو
دلير داناءُ، جُنگ جوان
کي سنڌ ساري ٿي!
ڊاڪٽر سريش
ھوتچنداڻي
ھر ويندڙ سال، جڏھن ڪروڙين اکين جا لڙڪ ڳاڙيندي
مخلوق کان موڪلائي روانو ٿئي ٿو، ۽ ٻي صبح جو جتي نيون آسون اميدون، نوان واعدا
وچن ڪري ڌرتيءَ جي مخلوق سان گڏ نڪري نروار ٿئي ٿو، ۽ جتي اھو خوشين جو سنيھو ڏئي ٿو
ته اُتي ھو انساني تاريخ جي لکين سالن جي ناحق، ڏاڍاين، ظلمن خلاف جدوجھدون ڪندڙن
جي ياد به ڏياري ٿو ته سنڌ تي صدين کان پيل زنجيرن کي ٽوڙڻ جي جدوجھد ڪندڙ شھيد ٿيندڙ
شھيدِ عوام فاضل راھو جي ياد ڏياريندو رھي ٿو. ۱۷ جنوري ۱۹۸۷ع کان اھو سلسلو جاري آھي ۽ هر شام ۾ اڄ به
نه صرف لھندڙ سج جي لالاڻ، پر ان ۾ شھيدِ عوام فاضل راھوءَ جي خون جي لالاڻ به
شامل آھي.
اڄ شام لھوءَ سان رڱيل آ، ڪنھن ڪاريھر جي ڏنگيل آ،
اڄ سورج لھندي سنڌوءَ تان، ڇو پنھنجو سيس نوايو آ.
اڄ شھيد عوام فاضل
راهو جي ۳۷هين ورسي آھي. اڄ به شھيد فاضل راهوءَ کي ياد ڪندي اکين مان لڙڪ لڙي پون ٿا.
ياد آھي اھا اڀاڳي گھڙي، اھا اڀاڳي شام، اھو اڀاڳو ڏينھن ۽ ھا جڏھن رابطي ۽ تازين
خبرن جو واحد ذريعو صرف ۽ صرف بي بي سي ريڊيو ھو ۽ جنھن وقت بي بي سي لنڊن تان اھا
خبر نشر ٿي ته، “پاڪستان ۾ عوامي نيشنل پارٽي جي سينيئر نائب صدر فاضل راھو کي اڄ ڏينهن
ڏٺي بدين ضلعي جي ڳوٺ گولاڙچي ۾ مٿي تي ڪهاڙيءَ جا وار ڪري قتل ڪيو ويو آهي.”
منھنجي ھٿن مان تاش جا پتا ڪري پيا ھئا، (ان وقت يعني ۱۷.۱.۱۹۸۷ جي شام جو اسان ڪجھ ذاتي دوست ايم بي بي ايس جي ٻئين
سال جي امتحانن مان تازوئي ڪجھ ڏينهن اڳ ئي فارغ ٿيا ھئاسين ۽ تاش جي پتن سان سائي
چانھن جي ڪوپ سان سرد شامن کي گرم به ڪري رهيا ھئاسين ۽ تاش جي پتن سان رنگوار
راند به کيڏي رهيا ھئاسين.) واقعي اھا شام فاضل جي بي گناھ قتل سان سندس رت سان رڱجي
وئي ھئي. مان تڪڙو عوامي تحريڪ جي دوستن ڏانھن ڀڳس، ڇو جو ان دور ۾ سوشل ميڊيا جو
ته ڪو تصور ئي نه هو ۽ نه ئي موبائيل جو دور ھو. مٿان وري جنرل ضياءُ چيف مارشل لا
ايڊمنسٽريٽر ھو. نالي ۾ نھال محمد خان جوڻيجو صاحب وزير اعظم ھو. دوستن سان ملي
خبر پئي ته کين اھو اطلاع شام ڪنھن ذريعي وٽان مليو آهي.
تون اتي ھج، رات ڏھين
وڳي گاڏيون نڪرنديون، صبح جو فاضل صاحب جي جنازي ۾ شريڪ ٿينداسين. مان سمجھان ٿو تڏهن
لاڙڪاڻي مان ٻه يا ٽي گاڏيون نڪتيون ھيون، جيڪي دوست وڃي سگھيا ويا. پر جڏھن
چاليھو ھو ته لاڙڪاڻي مان ۲۷ بسون نڪتيون هيون، جن ۾ پنج بسون عورتن جون ھيون ۽ ڪجھ
دوست سڄي سنڌ مان پيادل جٿن جي صورت ۾ راھوڪيءَ ۾ پنھنجي محبوب ۽ دلير اڳواڻ جي چاليھي ۾ شريڪ ٿيا ھئا.
شھيد فاضل توڻي جو
پنج درجا پاس ھو پر ھن جي ڏاھپ واري جدوجهد ڪئي. اڄ ان جو جائزو وٺبو ته، شھيد
عوام فاضل راهو ھڪ ديومالائي ۽ ڏندڪٿائي ڪردار لڳندو. ھو رڳو پلاننگ ڪري نه پر جڏھن
۽ جتي به خلق مٿان ڪنھن پوليس واري، ڪنھن ڪاموري يا ڪنھن وڏيري جي ناجائزي ڏسندو
هو ته ھڪدم انھن سان گڏ وڃي نه صرف احتجاج ڪندو ھو پر مسئلا حل ڪرائي به ڏيندو ھو.
ھو نه صرف خلق جا ذاتي مسئلا حل ڪرائيندو هو پر کين سياسي شعور به ڏيندو ھو. کين
پنھنجن حقن بابت آگاھي ڏيندو هو،
انھن کي منظم به ڪندو
ھو. اُھوئي سبب آھي ته نه صرف نيلام بند ڪريو تحريڪ، ووٽر لسٽون سنڌيءَ ۾ڇپايو
تحريڪ به ڪاميابيءَ سان ھمڪنار ٿي. بدين مان نڪرندڙ پيٽرول ۽ گئس جي رائلٽي واري
جدوجھد به ڪامياب ٿي. اھوئي سبب آھي جو اڄ جن ضلعن مان گئس، پيٽرول نڪري ٿو، ان جي
رائلٽي، گئس ۽ تيل فيلڊس مان ٿيندڙ اُپت جو ڪجھ حصو ضلعي انتظاميا کي ملندو ھو، جيڪا
ان ضلعي جي اندر اسڪول، اسپتالون ۽ روڊ رستا ٺھرائڻ جي پابند ھئي.
شھيد فاضل جيتوڻيڪ ڪي وڏا فلسفا ۽ فڪر پڙھيل نه ھو، پر ھو پنھنجي
امير ۽ خوبصورت سنڌ جي مسڪين پورھيت ماڻھن جي دردن ۽ ڳوڙھن کي ماھر نفسيات کان وڌيڪ
بھتر نموني سمجھي ويندو ھو. شهيد فاضل جي ھڪ وڏي خوبي اھا به ھئي جو سنڌ ۽ سنڌي ماڻھن
تي ٿيندڙ آمريتي ظلم خلاف سيني سپر ٿي ميدان تي بيھندو ھو. اھڙن مثالن مان ھڪ مثال
شھيد ذوالفقار علي ڀٽو جي ڦاسيءَ تي جيڪو پھريون احتجاج ھو. اھو به رسول بخش پليجي
۽ شھيد فاضل راهوءَ جي اڳواڻيءَ ۾ ٿيو ھو. بينظير ڀٽو ۽ نصرت ڀٽو کي جنرل ضياءَ جي
آمريت خلاف جدوجھد ھلائڻ جي آڇ به عوامي تحريڪ ڪئي ھئي ۽ پوءِ جڏھن ۸۳ع ۽ ۸۶ع ۾ ايم آر ڊيءَ جي تحريڪ ھلي ته سنڌ ۾ ڪاميابيءَ سان
منظم ۽ ڪامياب ڪرائڻ ۾ شھيد فاضل راهوءَ جو اڳواڻيءَ وارو ڪردار ھو، جنھن جو ذڪر
سنڌ، پاڪستان جون حدون ٽپي روس تائين پھتو، جنھن جو ذڪر روسي ليکڪ ايوان ترگنيف
پنھنجي ڪتاب “سنڌ تاريخ جي آئيني ۾” ۾ به ڪيو. ۸۳ع واري تحريڪ ۾ عوامي تحريڪ مبصر جي حيثيت
سان شامل ھئي پر پوءِ عوامي تحريڪ مستقل ميمبر طور ان ۾ شامل رھي.
اڳتي ھلي نه صرف
ايم آرڊي جي اڳواڻي ڪئي پر اھا قرارداد به منظور ڪرائي ته، ايم آرڊيءَ ۾ شامل ڪا
به ڌر اقتدار ۾ آئي ته اھا ان قرارداد تي عمل ڪرائيندي ته، مرڪز وٽ دفاع، ڪرنسي،
پرڏيھي، ۽ داخلا جا مامرا ھوندا ۽ باقي سمورا اسم صوبا پاڻ هلائيندا. ان سان گڏ
اھو نعرو به ھنيو ويو ته، “صوبن سان سٺا ناتا، مرڪز کي چار کاتا”، هيترا سال گذرڻ
کان پوءِ به پاڪستان قومي اڻبرابري جو شڪار رھندو اچي. اڄ شھيد فاضل ڏاڍو ياد پيو
اچي. اھڙو دلير داناءُ، ڪو جنگ جوان اڃا پئدا ناھي ٿيو، جيڪو سنڌ جي ھھڙي نڌڻڪي
حالت تي اورچ ۽ سورھيائيءَ واري جدوجھد ھلائي، سنڌ جي مالڪيءَ جا حق مڃرائي سگهي.
(ڏھاڙي
پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۷ جنوري ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)
No comments:
راءِ ڏيندا