عبدالغفور ڀرڳڙي - لياقت راڄپر

عبدالغفور ڀرڳڙي

سنڌ جي نامياري شخصيت

لياقت راڄپر

سنڌ جي سينيئر شخصيتن ۾ هڪ شخصيت عبدالغفور ڀرڳڙيءَ جي آهي، جنهن زندگيءَ جا تمام گهڻا لاها چاڙها ڏٺا آهن ۽ اهو تجربو ۽ مشاهدو هن کي لکڻ ۽ پڙهڻ ۾ ڏاڍو ڪم آيو. هن پنهنجي زندگيءَ جو محور سڄي عمر پڙهڻ جي چوڌاري رکيو آهي، پوءِ اهو قانون جي ڪتابن سان جڙيل هجي يا ادب سان. هو مزاج ۾ ماٺيڻو آهي، پر جڏهن ڪنهن ڳالهه تي بحث ڪندو آهي ته پوءِ ان کي پورو ڪري پوءِ ئي ڇڏيندو آهي.

عبدالغفور ڀرڳڙي ۶ جنوري ۱۹۵۳ع تي لاڙڪاڻو ميونسپل ڪميٽيءَ تي صدر طور ڪم شروع ڪيو. ان لاءِ هو اليڪشن ذريعي چونڊجي آيو، هيءَ اليڪشن ڊسمبر ۱۹۵۲ع تي پهريون ڀيرو آزاديءَ کان پوءِ ٿي هئي، هن قاضي فضل الله جي مدد سان ميونسپل ڪميٽيءَ ۾ ڪافي سڌارا آندا. محمد ايوب کهڙو هن جو مخالف هيو، هن کي صدر ٺاهڻ ۾ مسز عطيق الزمان جو وڏو ساٿ رهيو، جيڪا پڻ ميونسپل ڪميٽيءَ جي ميبر هئي. ان کان علاوه بيگم خير النساءِ جيڪا هڪ سوشل ورڪر هئي، ان به قاضي فضل الله کي ڀرڳڙي لاءِ سفارس ڪئي هئي.

ڀرڳڙيءَ صاحب ۱۹۴۶ع ۾ ايم اي ۽ پوءِ ايل ايل بي علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ مان ڪئي. جنهن جي ڊگري هن کي ۱۴ جولاءِ ۱۹۴۷ع تي ملي، جنهن کانپوءِ هن سنڌ جي مشهور وڪيل عبدالفتاح ميمڻ جي استاديءَ ۾ پريڪٽس شروع ڪئي. شروع ۾ هن سول ۽ ڪرمنل ڪيس وڙهڻ شروع ڪيا، پر پوءِ قاضي فضل الله جي صلاح تي هن ڪرمنل ڪيس وٺڻ شروع ڪيا. ان وقت هندو مسلمانن کي اڻ پڙهيل ۽ جاهل سمجهندا هيا ۽ چوندا هيا ته مسلمان سول ڪيس نٿا وڙهي سگهن، ڇو جو مسلمانن کي ڄاڻ نه آهي ۽ نه وري هو هوشيار آهن، جنهن لاءِ هن وري سول ڪيس کڻڻ شروع ڪيا ۽ ڪرمنل ڪيس بلڪل ڇڏي ڏنا. جڏهن کان هن ميونسپل ڪميٽيءَ جي چارج سنڀالي ته هن گهڻو ڌيان شهر جي مسئلن تي ڏيڻ لڳو ته جيئن شهر کي خوبصورت ٺاهجي ۽ گهربل سهولتون ڏجن ۽ اهو ڪمال آهي جو هن ڪڏهن به ميونسپل لاءِ حڪومت کان فنڊ نه ورتا ۽ ميونپل جي ذريعن تي ڪم هلايو.

ڀرڳڙي هڪ دفعو ٻڌايو هيو ته ان وقت ميونسپل ڪميٽيءَ طرفان شهر ۾ هڪ هاءِ اسڪول، هڪ اسپتال ۽ ڊسپينسري هلندي هئي، صفائي ڪرڻ وارو عملو صبح جو سوير گهرن جا پائخانه به صاف ڪندا هيا جنهن لاءِ هر گهر کان ۱۲ آنا ورتا ويندا هيا، جيڪي سالانه چارجز هيا. جو بحيثيت ميونسپل ڪميٽيءَ جي صدر بنا پگهار جي ڪم ڪندو هيو ۽ ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي کيسي مان به خرچ ڪندو هيو. ميونسپل ڪميٽيءَ کي هلائڻ لاءِ آڪٽراءِ ٽيڪس خاص مالياتي حاصل ڪرڻ جو ذريعو هيو. ان کان علاوه ڊرينيج ٽيڪس به وٺبي هئي. هر روز صبح جو سج اڀرڻ کان اڳ ڀنگي هر روڊ ۽ گهٽيءَ کي ٻهارو ڏئي صاف ڪندا هيا ۽ گندي پاڻي جي نالين کي صاف ڪرڻ لاءِ پکالي نالين تي پاڻي هاريندو هيو ۽ ڀنگي ٻهاري سان صاف ڪندو هيو. ڪڏهن به مينهن جو پاڻي گهٽين ۽ روڊن تي نه بيهڻ ڏنو ويو. ڀرڳريءَ جي دور ۾ جيڪي ڳالهيون هيون ان ۾ اهو به ڏٺوي ويو ته جج تمام گهڻا ايماندار، سخت ۽ انصاف پسند هوندا هيا ۽ وڏي ۾ وڏي جج جي پگهار ۲۲ سون کان مٿي نه هئي. هو اڪثر پنڌ يا وري ٽانگي تي ڪورٽ ايندا هيا. هو ڪنهن سان به ميل جول نه رکندا هيا. عدالتون پنهنجي ذميداريءَ کان واقف هيا ۽ ڊيوٽي عبادت سمجهي ڪندا هيا. ان ٽائيم تي ڏوهه تمام گهٽ هيا، ان ڪري وڪيلن جو تعداد به گهٽ هيو. آبادي به ٿوري هئي، مهانگائي ڪونه هئي، ماڻهو سچا ۽ ايماندار ۽ خدا ترس هيا.

ان دوران پوليس جي ڀرتيءَ ۾ خاص ڪري فيملي جي بيڪ گرائونڊ کي نظر ۾ رکيو ويندو هيو. جيئن جيئن پوليس جي نفري وڌندي وئي تيئن تيئن ڏوهن ۾ اضافو ٿيندو رهيو ۽ رشوت ڏيڻ ۽ وٺڻ به وڌي وئي آهي. سنڌ بمبئي کان ڌار ٿيڻ کان پوءِ سڄي سنڌ لاءِ هڪ ڊي آءِ جي هوندو هيو. ان کانسواءِ ان دور ۾ سياسي مداخلت نه هئي ۽ آفيسر آزاديءَ سان ۽ انصاف سان ڪم ڪندا هيا. پر پوءِ آهستي آهستي سنڌ جا سياسي اڳواڻ پاور حاصل ڪرڻ لاءِ ويڙهه شروع ڪئي ۽ سنڌ اندر سياسي، انتقامي ۽ اقتصادي گڙ ٻڙ شروع ٿي وئي. جنهن جو وڏو مثال ان وقت اهو هيو ته سنڌ جو گورنر هيو غلام حسين هدايت الله ۽ وزير اعليٰ هيو محمد ايوب کهڙو جيڪي هميشه هڪ ٻئي سان وڙهندا هيا ۽ بجاءِ سنڌ ۽ ان جي ماڻهن جي خدمت ڪرڻ جي هو هڪ ٻئي جي مخالفت ۾ رڌل رهيا. ان جي نتيجي ۾ ترقي نه ٿي سگهي ۽ نه وري ادارا ڪو خاص ڪم ڪري سگهيا. ان مقابلي ۾ سرحد ۾ خان عبدالقيوم خان پاور ۾ هيو ۽ جنهن لاءِ چوندا هيا ته هو ڊڪٽيٽر آهي، پر ان ڪيترائي تعميراتي ڪم ڪيا ۽ اهي ڪم ڪري ڏيکاريا جن سان عوام کي فائدو مليو، جڏهن ته سر سڪندر حيات به پنهنجي صوبي لاءِ گهڻو ڪجهه ڪيو.

محمد ايوب کهڙو سنڌ جو وزير اعليٰ هيو هن وفاق کي سنڌ جي خزاني مان ۳۲ ڪروڙ روپيا ڏنا جڏهن ته ٻئي ڪنهن به صوبي ڪجهه نه ڏنو. ان مقابلي ۾ قاضي فضل الله جي لاءِ مشهور آهي ته هڪ دفعو هن وٽ رتوديرو سان تعلق رکندڙ عبدالوهاب سومرو هن وٽ آيو ۽ چيائينس ته توهان جي هڪ همدرد منهنجي خلاف ڪيس ڪرايو آهي ته مان هن کي چاقو هنيا آهن، جنهن تي قاضي ڊي ايس پي کي فون ڪئي ته اهو ڪيس خارج ڪيو وڃي ڇاڪاڻ جو عبدالوهاب سومرو ائين نٿو ڪري سگهي. محمد ايوب کهڙو به پاڻ اهڙو ماڻهو نه هيو جو هن هرو ڀرو ڪنهن خلاف ڪيس داخل ڪرايا هجن، پر ان جا پٺو پنهنجي مخالفن خلاف غلط ڪم ڪندا رهندا هيا.

سر شاهنواز ڀٽو جڏهن ڏٺو ته قاضي فضل الله کي پنهنجي ڪا اولاد نه آهي ته هن پنهنجي پٽ ذوالفقار علي ڀٽي جو هٿ هن کي ڏنو ته هن جي تربيت ڪريو. جڏهن ته ڀٽو پاڻ ئي هوشيار ۽ تيز هيو، جنهن لاءِ سڀني اڳواڻن اها راءِ ڏني هئي ته هو تمام جلد پاڪستان جي نقشي تي اڀري ايندو. ان دوران ڀٽو ٻه ڀيرا ٻاهرين ملڪن ۾ پاڪستان جي نوجوانن جي وفد جي اڳواڻي ڪري چڪو هيو، جڏهن EBDO قانون لاڳو ٿيو ته ان سان ۹۰ کان وڌيڪ پراڻا سياستدان ميدان مان ٻاهر نڪري ويا، جيڪو سياست ۾ هڪ وڏو نقصان هيو. آرميءَ جي جنرل ۱۹۵۳ کان سياست ۾ مداخلت ڪرڻ شروع ڪئي پر ۱۹۵۸ ۾ اهي کلي طرح ظاهر ٿي آيا ۽ جنرل ايوب خان اقتدار تي قبضو ڪيو. هن ڳالهه مان مشرقي پاڪستان جا سياستدان به خوش نه هيا ۽ ملڪ جي گاديءَ جو هنڌ ڪراچيءَ مان اسلام آباد شفٽ ڪيو ويو. جسٽس منير پنهنجي ڪتاب ”جناح ٽو ضياء“ ۾ لکيو آهي ته ايوب خان ذهني طور تيار هيو ته مشرقي پاڪستان اسان سان گڏ نه هلي سگهندو، ان لاءِ ان کي الڳ ٿيڻ ڏنو وڃي. اها سوچ تڏهن پوري ٿي جڏهن جنرل يحيٰ خان اقتدار ۾ آيو ۽ ۹۰ هزار پاڪساني فوجين هٿيار ڦٽا ڪيا، جيڪو دنيا ۽ پاڪستان جي تاريخ ۾ هڪ ڪارو داغ آهي. مشرقي پاڪستان جي عليحدگيءَ جو الزام وري ڀٽي تي لڳايو ويو، جيڪو غلط آهي، جنرل يحيٰ جيڪو عورتن ۽ شراب جي لت ۾ پورو هيو، شيخ مجيب اهو الزام هنيو هيو ته مشرقي پاڪستان ۾ ۳۰ لک ماڻهو ماريا ويا ۽ ٻه لک عورتن ۽ ڇوڪرين جي عزت لٽي وئي. هن صورتحال کي ڪوبه ماڻهو منهن نه پئي ڏئي سگهيو، ان لاءِ ڀٽي کي گهرايو ويو ته هو اچي باقي رهيل ملڪ جي حصي کي بچائي.

عبدالغفور ڀرڳڙي ۱۹۸۴ ۾ سنڌ ڪيبنيٽ ۾ روينيو جو وزير ٿيو. هن کي جڏهن خبر پئي ته ٺٽي، بدين ۽ دادوءَ ۾ هاءِ وي جي ڀرسان تقريباً ۴ لک ايڪڙ سرڪاري زمين ڪجهه ماڻهن کي ليز تي ڏني وئي آهي، جيڪا غلط آهي. جيڪا ڳالهه هن عام ماڻهن جي ڌيان تي آڻڻ لاءِ ميڊيا ذريعي ٻڌايو ته اها زمين رٽائرڊ فوجي آفيسرن ۽ ڪارخانيدارن کي ڏني وئي آهي. جن جو تعلق سنڌ سان نه آهي. هن ڳالهه تي ان وقت جي گورنر جنرل جهانداد خان ڀرڳڙيءَ کي گهرائي چيو ته تو اهو سياسي بيان ڇو ڏنو آهي. هن کان علاوه ڊپارتمينٽ ۾ ٻيا به اهڙا مسئلا هيا جيڪي ان وقت جهڳڙن ۾ هيا جنهن تي به هن ڪافي ڳالهايو، اهڙين شين کي روڪڻ لاءِ هن هڪدم حڪم نامو جاري ڪيو ته روينيو رڪارڊ کي ڪمپوٽرائزڊ ڪيو وڃي ته جيئن ڪنهن به قسم جي ريڪارڊ سان هٿ چراند نه ٿي سگهي. ان کان علاوه ٻيا به اهڙا قدم کنيا ته جيئن حقدارن جا حق ڪوئي کائي نه سگهي، ڇو جو ڪيترن ماڻهن جون ملڪيتون ٻين جي نالن تي ڪيون ويون هيون، رڪارڊ ۾ گهوٻيون، غلط داخلائون وغيره ڏٺيون ويون هيون، جن کي روڪڻ ضروري هيو.

هن ۱۹۸۵ع واري اليڪشن ۾ لاڙڪاڻي، ڏوڪري واري تڪ تان ايم اين اي جي سيٽ تي فارم ڀرايو هيو، جنهن تي حڪومت، وڏيرا ۽ آفيسر هن جي مخالفت ڪري رهيا هئا، ڇاڪاڻ جو هو پ پ پ جي مدد ڪري رهيو هيو. اهي اليڪشن غير سياسي هيون ۽ هن سان مقابلي ۾ هيو محمد پاشا کهڙو جيڪو محمد ايوب کهڙي جو پٽ هيو. بهرحال هن کي اليڪشن ۾ هارايو ويو.

ڀرڳڙيءَ ۱۹۸۳ع ۾ ۱۹۹۵ع ۾ ٻه ڀيرا گڏيل قومن جي اداري  (United Nations) ۾ هڪ وفد سان وڃي چڪو آهي. ذوالفقار علي ڀٽي جي دور ۾ هو گورننگ باڊي سنڌي ادبي بورڊ جو ميمبر ۵ سال رهيو. هڪ ڀيرو ڀرڳڙيءَ ڀٽي صاحب کي چيو هيو ته هو محترمه فاطمه جناح جي مخالفت ۾ ايوب خان جي مدد نه ڪري ها، جڏهن ۱۹۷۶ع ۾ ڀٽي صاحب ڀرڳڙيءَ کي پ پ پ ۾ آندو ۽ عيد ڏهاري گهرائي چيو ته هو سرڪٽ هائوس لاڙڪاڻي ۾ عام ماڻهن جا مسئلا ٻڌندو ۽ هن کي باقاعده اختيار ڏنا ويا ۽ ڪنهن کي به جرئت نه ٿي ته هن جي ڪيل فيصلي خلاف وڃي.

ڀرڳڙي جيڪو قائد اعظم محمد علي جناح تي هڪ مڪمل ۽ جامع ڪتاب لکيو آهي، ان لاءِ بينظير هن کي چيو هيو ته ان جو اردو ۽ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري حڪومت طرفان ڇپايو وڃي، پر بي بي جي حڪومت وڃڻ کانپوءِ پاڪستان مسلم ليگ (ن) ان لاءِ پئسا نه ڏنا ۽ اهو ڪم رهجي ويو، ڀرڳڙيءَ هڪ ٻيو ڪتاب لکيو آهي، جيڪو تصوف ۽ مذهب تي آهي، جنهن کي سٺي موٽ ملي آهي. هن قانوني ڪمن مان به وقت ڪڍي ادبي ڪم کي وقت ڏنو آهي. حالانڪه وڪالت جهڙي پيشي مان وقت ڪڍڻ ڏاڍيو ڏکيو هيو، ڇو جو اهو هڪ خشڪ ڪم آهي. هن جو چوڻ آهي ته جناح تي ڪتاب ان ڪري لکيو هيو ڇو جو هن کي جناح سان عقيدت ۽ محبت هئي. ۽ ان کان اڳ جناح تي سنڌيءَ ۾ ڪوبه ايڏو جامع ڪتاب نه هيو، قائد اعظم سنڌ جو هيو، اتي ئي پليو ۽ جوان ٿيو ۽ هو سنڌي هيو ۽ هن جو مزار به ڪراچي ۾ آهي، جناح جي پيدائش واري هنڌ تي ڪوبه جهڳڙو نه آهي، ڀل اهو جهرڪ يا ڪراچي مينشن، هجي ٻئي سنڌ ۾ آهن.

ڀرڳڙيءَ جو موقف آهي ته سنڌ ۽ پاڪستان اندر جيڪا تخريبڪاري لساني جهڳڙا ۽ مذهبي فرقيواريت جيڪا هڪدم اڀري آئي آهي ان جو سبب ڪمزور ۽ نااهل انتظاميه ۽ حڪومتون آهن ۽ ان کان علاوه اسان جناح جي ڳالهين ۽ اصولن کي ڇڏي ڏنو آهي. جناح جي ڳالهين ۽ اصولن کي ڇڏي ڏنو آهي. جناح جون تقريرون اسان جي لاءِ صلاحون آهن. قائد اعظم پاڪستان جي آئين لاءِ چوندو رهيو پر ۱۹۴۷ع کان ۱۹۵۱ع تائين اهو ڪونه ٺاهيو ويو، جنهن جي ڪري مشرقي ۽ مغربي پاڪستان ۾ هڪ خال پيدا ٿيندو رهيو. جڏهن ته هندستان ۾ ۱۹۴۹۾ ئي آئين تيار ڪيو ويو. ۱۹۵۰ ۾ اليڪشن ڪرائي وئي ۽ اتي باقاعدي اليڪشن بنا ڪنهن روڪ جي پنهنجي وقت تي ٿئي ٿي، جتي آزاديءَ کان وٺي هن محل تائين جمهوريت هلي رهي آهي. بعد ۾ وجود ۾ آيل بنگلا ديش ۾ به اليڪشن باقاعده ٿي رهيون آهن، پر پاڪستان ۾ مارشل لا جو وقت جمهوريت کان وڌيڪ رهيو آهي ۽ هتي ريفرينڊم جو رواج پئجي چڪو آهي. ايوب خان، ضياءُ الحق ۽ پرويز مشرف ريفرنڊم ڪرائي چڪا آهن. ملڪ جا بيورو ڪريٽس ۽ وڏيرا مارشل لا مان خوش هوندا آهن.

ڀرڳڙي جو خيال آهي ته ٻين شهرن جي ماڻهن جي ذهن ۾ اها ڳالهه آهي ۽ هئي ته لاڙڪاڻو پئرس ٿي ويو آهي، پر ائين نه آهي لاڙڪاڻي کي ذوالفقار علي ڀٽي ۽ ان کان پوءِ بينظير ڀٽو ڪجهه ترقي وٺرائي جنهن لاءِ لاڙڪاڻي وارا هنن جا ٿورائتا آهن. باقي ٻين ليڊرن لاڙڪاڻي لاءِ ڪجهه نه ڪيو آهي. ڀٽي صاحب کي وقت ئي نه مليو ته هو ملڪ ۽ لاڙڪاڻو ٺاهي پر پوءِ به جس اٿس. بينظير کي به ڪڏهن سک سان ويهڻ نه ڏنو ويو. ڀٽو خاندان خود ڪم ڪرڻ ۽ عوام سان محبت ۽ خدمت ڪرڻ وارا هيا، پر ان جي ويجهو رهڻ وارا سچا نه هيا. ڀٽي خاندان جون خدمتون ملڪ، عوام ۽ جمهوريت لاءِ لازوال آهن. ڀٽي صاحب کي ڦاهي ڏني وئي، بينظير ماري وئي ۽ ڀٽي جا ٻه شينهن ڪونڌر پٽ ماريا ويا. ڀٽي خاندان جي قربانين کي تاريخ ۽ عوام نه وساري سگهندو. ڀٽي جنهن ملڪ کي نيو ڪليئر پاور ٺاهيو، او آءِ سي ٺاهي، ۹۰ هزار جنگي قيدي واپس ڪرايا، ٻاهرين ملڪن ۾ پاڪستان جي عزت ۽ ساک ٻيهر بحال ڪرائي، ان کي ئي ڦاهي چاڙهيو ويو.

عبدالغفور ڀرڳڙي ڳوٺ غلام نبي ڀرڳڙيءَ تعلقو شهدادڪوٽ ۾ ۱۹۲۱ ۾ ڄائو هيو. هن پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ مان حاصل ڪئي ۽ ڪجهه شهدادڪوٽ شهر مان، ان کانپوءِ هو لاڙڪاڻي شهر لڏي آيا ۽ انگريزي ۳ کان ميٽرڪ تائين مدرسو، هاءِ اسڪول ڪارڪاڻي مان پس ڪئي. اهو سن هيو ۱۹۳۹. F.C جهونا ڳڙهه مان پاس ڪيائين ۽ بي.اَي جو امتحان سي اينڊ ايس ڪاليج شڪارپور مان پاس ڪيو. ان کانپوءِ ايم اي، ڊي جي ڪاليج ڪراچي مان ڪئي،

ڀرڳڙي صاحب ڊي جي ڪاليج جو ماحول ڏسي عليڳڙهه ويو جڏهن ته ٻيا مسلمان شاگرد جهونا ڳڙهه جو رخ ڪيو، جتي نواب مسلمانن شاگردن کي مفت تعليم ڏياري رهيا هيا. ڀرڳڙي پاڪستان تحريڪ ۾ به شريڪ هيو ۽ ان ۾ هڪ اهم رول ادا ڪيو هيو ۽ خاص ڪري جڏهن ۱۹۳۸ع ۾ محمد علي جناح لاڙڪاڻي آيو ان جو استقبال ڪيو. ۱۹۳۸ع جي اليڪشن ۾ سنڌ جا زميندار ۽ اهم شخصيتون حصو نه وٺي رهيا هيا، جن کي مسلم ليگ جي پليٽ فارم تان اليڪشن وڙهڻ لاءِ چيو ويو هيو. هن صورتحال جي ڪري جي ايم سيد، سر عبدالله هارون، محمد ايوب کهڙو، محمد علي جناح کي دعوت ڏني ته هو اچي هنن کي سمجهائي. ان موقعي تي هڪ وڏي ڪانفرنس ٿي جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد پاڪستان جي قرارداد پيش ڪئي وئي، جنهن کي متفقه طور تي پاس ڪيو ويو.