پروفيسر محمد هارون سومرو صاحب

پروفيسر محمد هارون سومرو صاحب

علم، انسانيت ۽ وقار جو روشن سفر

خادم حسين مشوري

سنڌ جي تاريخ ۾ ڪجهه اهڙا ماڻهو پيدا ٿيا آھن، جيڪي صرف پنهنجي زندگي لاءِ نه، پر مستقبل جي نسلن لاءِ روشنيءَ جو سبب بڻيا. اهڙا ماڻهو علم، اخلاص، ۽ انسانيت جو اهڙو ميل رھيا آهن، جنهن کي لفظن ۾ بيان ڪرڻ مشڪل آهي. پروفيسر محمد هارون سومرو صاحب به اهڙو ئي انسان هو، جنهن پنهنجي زندگيءَ جو هر لمحو علم جي خدمت، شاگردن جي تربيت، سماج جي بهتري ۽ انسانيت جي فروغ لاءِ وقف ڪيو. سندس زندگيءَ جو هر پل، هر قدم، هر سوچ اهڙي ھئي ڄڻ ڪنهن وڏي مقصد سان لکيل هجي، ۽ سندس وجود هڪ روشن منارو بڻجي ويو، جيڪو وقت جي گهمڻ سان به ختم نه ٿيو.

هارون سومرو صاحب جي ٻچپن جو ماحول سادگي ۽ علمي محبت سان ڀريل هو. ۲۲ مارچ ۱۹۳۶ع تي ٺاروشاه ۾ جنم وٺندڙ هارون سومرو صاحب ننڍپڻ کان ئي خاموش، غور و فڪر ڪندڙ، سوال ڪندڙ ۽ هر شئي ۾ دلچسپي رکندڙ ٻار هو. سندس اکين ۾ علم جي روشني، دل ۾ محبت ۽ ايمانداريءَ جو عزم ۽ ذهن ۾ دنيا کي سمجهڻ جو اثر نظر اچي ٿو. هن جي ابتدائي تعليم عام اسڪولن ۾ ٿي، جتي سندس استادن کيس ٻين شاگردن کان الڳ ۽ ذهين ڄاڻو محسوس ڪيو. هو نه رڳو معلومات حاصل ڪندو هو، پر انهن کي منطقي انداز ۾ تجزيو ڪرڻ ۽ عملي زندگيءَ سان جوڙڻ جي ڪوشش ڪندو هو.

سنڌ ۾ تعليم جا وسيلا محدود هئا، پر محمد هارون سومرو صاحب انهن سڀني رڪاوٽن کي مات ڏئي اڳتي وڌيو. ۱۹۵۸ع ۾ B.Sc مڪمل ڪرڻ کان پوءِ هن B.T مڪمل ڪيو، جنهن سندس تدريسي زندگيءَ جو بنياد وڌو. هو شاگردن کي صرف ڪتابي علم نه ڏيندو ھو، پر انهن کي سوچڻ، تجزيو ڪرڻ ۽ پنهنجي زندگيءَ ۾ علم کي عملي طور اپنائڻ لاءِ همٿائيندو هو. سندس ڪلاس روم ۾ داخل ٿيڻ سان ئي ماحول بدلجي ويندو هو، شاگرد پنهنجو پاڻ کي وڌيڪ سرگرم، پر اعتماد سان محسوس ڪندا هئا.

هن جو اصل ڪمال اهو هو ته هو شاگردن کي ڪنهن هڪ ڏس ۾ قيد نه ڪندو هو، پر ذهن کي آزاد ڪرڻ لاءِ موقعو ڏيندو هو. هن جو شاگردن سان تعلق صرف علم تائين محدود نه هو، هو انهن جي زندگيءَ ۾ مشڪل وقت تي مددگار ثابت ٿيندو ھو، انهن جي مالي، جذباتي ۽ تعليمي ضرورتن کي سمجهندو ھو. ڪيترائي شاگرد جيڪي شايد زندگيءَ ۾ مايوس هئا، سومرو صاحب جي حوصلي ۽ دعائن سان ٻيهر اٿندا رهيا.

سومرو صاحب جو علم صرف ڪلاس روم تائين محدود نه هو. هو تعليم جي هر پهلو کي سمجهندي، شاگردن جي تربيت کي پنهنجي زندگيءَ جو مقصد بڻايو، ۽ سندن مستقبل لاءِ نوان رستا کولڻ ۾ پنهنجو سڀ ڪجھ وقف ڪيو. سندس تدريس جو انداز منفرد هو؛ هو ڪڏهن زور ڀريندو نه ھو، پر محبت، دليل ۽ فڪر سان شاگردن کي سمجهائيندو ھو. هو چوندو هو: “تعليم جو ڪم ڄاڻ ڏيڻ ناهي، پر ذهن کي خوف کان آزاد ڪرڻ آهي.”

هن جي اخلاقيات، وقار ۽ عاجزي سندس علم کان به وڏا هئا. هو ڪڏهن غرور يا پاڻ مٿان فخر نه ڪندو هو، ۽ شاگردن کي هميشه پنهنجي قابليت ۽ محنت سان اڳتي وڌڻ جو سبق ڏيندو هو. سندس زندگيءَ جو اهم سبق اهو ھو ته استاد جو اصل قدر منصب يا عهدي ۾ نه، پر شاگردن جي دلين ۾ هوندو آهي.

سومرو صاحب صرف استاد نه هو، پر هڪ مضبوط منتظم پڻ هو. جنهن ادارن ۾ هن ڪم ڪيو، انهن جو نظام، معيار ۽ شاگردن جي تربيت پاڻمرادو بهتر ٿي وئي. سندس ايمانداري، نظم ۽ اصولن سان وابستگي کيس اهڙو معزز شخص بڻايو، جنهن تي ادارا ۽ شاگرد ٻئي فخر ڪندا رهيا. ۱۹۹۷ع کان ۲۰۰۶ع تائين هو نوشهروفيروز جي انسٽيٽيوٽ آف ايجوڪيشن ۾ B.Ed ۽ M.Ed پروگرامز جو ڊائريڪٽر رهيو، جتي هن نه رڳو ڪاليج کي جديد تعليم ۽ تربيت جي معيار سان هموار ڪيو، پر سنڌ جي ڪيترن ئي استادن جي تربيت لاءِ نوان معيار مقرر ڪيا. سندس دور کي “سنڌ ۾ تدريسي تربيت جو بهترين دور” قرار ڏنو ويو، ڇو ته هن استاد ٺاهڻ جي فن ۾ پنهنجو سڀ ڪجھ لڳائي ڇڏيو.

سومرو صاحب جون انساني خدمتون پڻ تمام وسيع هيون. هو شاگردن، غريب والدين، سماجي ادارن ۽ تعليمي نظام جي ضرورتن لاءِ هميشه موجود هوندو هو. سندس خدمتون شاگردن جي زندگي بدلجڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو هو. ڪيترائي شاگرد جيڪي زندگيءَ ۾ مايوس هئا، سومرو صاحب جي لفظن، عملن ۽ دعائن سان نئين راهه اختيار ڪري ويا. هو هر ڪنهن جي درد ۾ شريڪ ٿيندو ھو، پر پنهنجي ڪم کي ظاهر نه ڪندو ھو. سندس زندگيءَ جو هڪ اهم پهلو اهو هو ته هو پنهنجو پاڻ کي شاگردن کان مٿاھون نه رکندو ھو، بلڪه انهن جي تعليم، حوصلہ افزائي ۽ مستقبل جي تعمير ۾ پنهنجو سڀ ڪجھ وقف ڪري ڇڏيو.

سومرو صاحب جي زندگيءَ جا ڪيترائي اهڙا قصا آهن، جيڪي ڪنهن روايتي تعارف ۾ نٿا سمائي سگهجن. هڪ شاگرد ٻڌائي ٿو ته سومرو صاحب وٽ ٽرانسپورٽ جا پيسا نه هوندا هئا، پر هو روز ۷ ڪلوميٽر پنڌ ڪري پڙهڻ ايندو هو. تنهن ڏينهن سومرو صاحب هن کي پنهنجي کيسي مان پيسا ڪڍي ڏنا ۽ چيائين: “پڙهڻ ڪڏهن نه ڇڏجانءِ، جيتوڻيڪ دنيا سڀ رستا بند ڪري ڇڏيندي آھي.” اهڙي قسم جا سوين قصا سومرو صاحب جي انسانيت جو ثبوت آهن؛ انسانيت جيڪا استاد ٿيڻ کان اڳ هڪ انسان ٿيڻ جو درس ڏئي ٿي.

سومرو صاحب جي شخصيت ۾ نرم دل، عاجزي، وقار، سچائي ۽ محنت جو ميل موجود هو. هو شاگردن کي ڳالهائڻ، سوال ڪرڻ ۽ سوچڻ جو حق ڏيندو، پر هميشه صحيح راهه ڏيکاريندو ھو. سندس زندگيءَ جو اهم سبق اهو آهي ته استاد هجڻ صرف منصب يا نوڪري نه، پر هڪ فرض، هڪ جذبو، ۽ هڪ روشنيءَ جي علامت آهي، جيڪا وقت سان نٿي مري.

سنڌ جي تاريخ ۾ ڪيترائي نالا اهڙا گذريا آهن، جيڪي ڪنهن وقت آسمان تي تارا بڻجي روشني ڪندا رهيا، پر وقت جي گم ٿيل ورقن ۾ سندن روشن وجود آهستي آهستي ڌنڌلا ٿيندا ويا. پر ڪجهه انسان اهڙا هوندا آهن، جن جي شخصيت، انهن جي اخلاص، انهن جي خدمت ۽ انهن جي فڪر جو اثر وقت جي ڪنهن به ڌوڙ سان لهي نٿو سگهي. انهن مان هڪ نالو آهي پروفيسر محمد هارون سومرو صاحب. جيڪو فقط استاد نه هو، پر هو پنهنجي وقت جو هڪ فڪر، هڪ روشني، هڪ راهه ڏيکاريندڙ مينار، ۽ هڪ اهڙو ٻج هو جنهن مان محبت، علم، سچائي ۽ انسانيت جا ٻيلا جنم وٺندا رهيا.

پروفيسر هارون سومرو جي زندگي ڪنهن ڪتاب جي ورقن ۾ نه ٿي سمائجي سگهي، ڇاڪاڻ⁠تہ هو خود هڪ جيئرو ڪتاب هو، جنهن جي هر صفحي ۾ درد، محبت، قرباني، سوچ ۽ قوم لاءِ جاڳيل راتين جا نشان موجود هئا. سندس شخصيت ۾ اها وقار ڀري سادگي هئي، جيڪا فقط انهن دلين ۾ پيدا ٿيندي آهي، جيڪي بنا دعويٰ جي خدمت ڪندا آهن. هو ڪنهن عهدي لاءِ نه، ڪنهن شهرت لاءِ نه، پر هو اُن اصول لاءِ زنده رهيو ته “جيڪو سکيو، اهو ٻين تائين پهچائڻ لازم آهي.”

هارون سومرو صاحب جو سياڻوپن سندس لفظن کان گهڻو اڳ سندس اکين مان پڙهجي سگهندو هو. انهن جي اکين ۾ اهڙي مٺاڻ ۽ اهڙو درد هو، جيڪو فقط ان دل ۾ پيدا ٿيندو آهي، جيڪو پاڻ کان وڌيڪ ٻين جي بهتري لاءِ ڌڙڪندي آهي. هو پنهنجي شاگردن کي محض ڪتابي علم نه ڏيندو هو، پر هو انهن جي اندر سوچ جا در کولي ڏيندو هو. سندس تدريس جو مقصد حافظو ڀرڻ نه، بلڪه ذهن جا قلف کولڻ هو.

سندس ڪلاس صرف درس نه هوندو هو، پر فڪر جون بتيون ٻارڻ جو مرڪز هوندو هو. ڪيترائي شاگرد اعتراف ڪندا ھئا ته هارون سومرو صاحب جو اصل ڪمال اهو هو ته هو شاگردن کي ڪنهن هڪ ڏس ۾ قيد نه ڪندو هو.

سومرو صاحب جي گفتگو ۾ هڪ عجيب احترام هوندو هو، جيئن هر لفظ ڪنهن دل کي زخمي ڪرڻ بدران جوڙي رهيو هجي. سندس لهجي ۾ اوچائي ڪڏهن به نه ملي، جيتوڻيڪ سندس علم ۽ درجو ڪيترن کان مٿاهون هو. هو علم جي وڏي المرتبي کي ڪڏهن به غرور نه بڻايو. هو ڊوڙي ڊوڙي هر شاگرد تائين پهچندو هو، پر ڪڏهن به ڪنهن شاگرد کي پاڻ تائين اچڻ جو بار محسوس ڪرائيندو نه هو.

پروفيسر هارون سومرو صاحب پنهنجي پيشوراڻي زندگيءَ ۾ فقط استاد نه هو، پر هڪ ادارو هو. ڪيترين ئي اسڪولن ۽ ڪاليجن جي فضا هن جي اچڻ سان بدلجي ويندي ھئي. هن جي محنت، سندس ايمانداري ۽ سندس اخلاقي جرئت جي ڪري ڪيترن ادارن ۾ رھيل بي حسي جا پردا هٽڻ شروع ٿيا. هو هميشه چوندو هو:

“ادارو ان وقت مضبوط ٿيندو آهي، جڏهن استاد پاڻ اڳيان هلڻ بدران شاگردن کي اڳيان هلائي.”

اهو ئي سبب هو جو جيڪو به شاگرد هن وٽ پڙهيو، اهو فقط امتحا پاس ن ڪيو، پر هن جي تربيت کيس زندگيءَ جو امتحان به پاس ڪرائي ڇڏيندي ھئي.

جيڪو ماڻهو پنهنجي ذات لاءِ گهٽ ۽ ٻين لاءِ وڌيڪ جيئرو رھي ٿو، اهو دنيا کان هليو به وڃي ته پوء ب ڄڻ زندھ ھجي. سومرو صاحب به ائين ئي هو — جسماني صورت هلي وئي، پر سندس فڪر، سندس درد، سندس مشڪبار يادون، سندس اصول، سندس استادن جون قطارون ۽ هزارين شاگردن جا بدلجي ويل رستا اڄ به سندس موجودگيءَ جو جواز آهن.

سنڌ جا ڪيترائي علمي گهراڻا، ڪيترائي پورهيو ڪندڙ غريب والدين، ڪيترائي خواب وٺي روز اسڪول ويندڙ ٻار، سڀ سندس دعائن ۽ محنت جا نتيجا آهن. ڪيترائي نوجوان جيڪي زندگيءَ کان هار کائي ويهي رهيا، سومرو صاحب جي لفظن سان ٻيهر اٿي بيهندا ھئا. ڪيترائي شاگرد جيڪي لڪل هنر رکندا ھئا پر اظهار جي جرئت نه رکندا ھئا، سومرو صاحب جي مسڪراهٽ سان لفظن ۾ بدلجي ويندا ھئا.

سندس زندگيءَ جو سڀ کان وڏو سچ اهو هو ته هو ڪنهن به شخص جي دل نه ڏکوئيندو هو. هو ماڻهن کي پنهنجي علم سان نه پر پنهنجي اخلاق سان قائل ڪندو هو. سندس ڪردار کان وڏو سندس منصب ٿين ئي نٿو سگهي.

هارون سومرو جي زندگيءَ جو هڪ پُرسوز پهلو اهو به ھو ته هو وڏن وڏن عهدي دارن وانگر پنهنجي خدمتن جا اعلان نه ڪندو هو. هن ڪيترين ئي اڪيلي راتين ۾ غريب شاگردن لاءِ وظيفن جو بندوبست ڪيو. ڪيترن جون فيسون ڀريون. ڪيترن جي ڪتابن جو خرچ برداشت ڪيو. ڪيترن جي مستقبل کي ان وقت سنڀاليو، جڏهن “معاشرو سندن پويان بيهڻ لاءِ تيار نه هو.”

هن جي حياتيءَ جا ڪيترائي اهڙا قصا آهن، جيڪي ڪنهن روايتي تعارف ۾ نٿا سمائي سگهجن.

اهڙي قسم جا سوين قصا سومرو صاحب جي انسانيت جو ثبوت آهن؛ انسانيت جيڪا استاد ٿيڻ کان اڳ هڪ انسان ٿيڻ جو درس ڏئي ٿي.

هو جتي ڪم ڪندو هو، اتي مقامي ماڻهن، غريبن، شاگردن، سمورن کي هڪ آسرو هوندو هو. سندس هٿ هميشه مدد لاءِ کليل هوندو هو. سندس در ڪڏهن بند نه ٿيو. پنهنجي ٻارن وانگر ماڻهن کي علم، محبت ۽ حوصلي سان پاليندو هو.

هارون سومرو جي زندگيءَ جو اختتام فقط حياتيءَ جو اختتام هو، پر سندس سفر جو اختتام نه ٿيو آھي. سندس نالو سنڌ جي هر ان گهر ۾ عزت سان ياد ڪيو وڃي ٿو جتي تعليم کي دولتمندي کان وڌيڪ قيمتي سمجهيو وڃي ٿو. هو دلين ۾ زنده آهي، سوچن ۾ زنده آهي، ۽ شاگردن جي ڪاميابين ۾ صدين تائين زنده رهندو.

پروفيسر هارون سومرو جهڙا ماڻهو هن ڌرتيءَ جي مٽيءَ لاءِ نعمت هوندا آهن. جيئن وڻ پنهنجو ڦر پاڻ نٿو کائي، تيئن هو به پنهنجو سڄو علم، سڄي محبت، سڄو وقت ٻين لاءِ خرچ ڪري ويو.

هو دنيان مان ضرور ويو، پر واقعي جيئن ڪنهن شاعر چيو آهي:

“ڪجهه ماڻهو مرندا ناهن، فقط نظرن کان اوجهل ٿيندا آهن.”

پروفيسر هارون سومرو به اهڙو ئي انسان هو —

هڪ اهڙو استاد، جنهن جي اکين جي روشني اڃا به ڪيترن دلين ۾ ٻري رهي آهي؛

هڪ اهڙو مسافر، جنهن جا نقش پير وقت به مٽائي نٿو سگهي؛

۽ هڪ اهڙو انسان، جنهن کي لفظن ۾ بيان ڪرڻ ممڪن ئي ناهي.

۲۰۱۶ع ۾ سندس جسماني وجود اسان کان جدا ٿي ويو، پر سندس اثر، شاگردن ۾ علم جو شوق، سندس اصولن ۽ اخلاق جو سبق ۽ سندس انساني محبت اڄ به زنده آهي. سندس زندگيءَ مان اهو سبق ملندو آهي ته حقيقي استاد ڪڏهن مري نه ٿو، ڇو ته هو پنهنجي شاگردن، تعليم ۽ سماج ۾ زنده رهندو آهي. سندس نالي تي قائم اسڪول، تعليمي ادارا ۽ يادگار صرف عمارتون نه آهن، پر علم، اخلاق، محبت ۽ انسانيت جون بتيون آهن، جيڪي اڄ به ٻري رهيون آهن.

پروفيسر محمد هارون سومرو جو وجود، سندس علم، سندس اخلاص، ۽ سندس انساني خدمات سنڌ جي تعليمي دنيا لاءِ هڪ روشن مثال آهن، جنهن کي نسلون صدين تائين ياد ڪنديون. جيئن وڻ پنهنجو ڦر پاڻ نٿو کائي، تيئن هو به پنهنجو سڀ ڪجھ شاگردن، علم ۽ انسانيت لاءِ وقف ڪري ويو. سندس زندگي اسان کي سيکاري ٿي ته استاد هجڻ صرف نوڪري يا منصب نه، پر هڪ فرض، هڪ جذبو، ۽ هڪ روشنيءَ جي علامت آهي، جيڪا وقت سان نٿي مري.

 

(نعمت الله سومرو جي فيسبڪ پوسٽ ۲۴ نومبر ۲۰۲۵ع تي رکيل)