جاويد ڀٽو

جاويد ڀٽو

جيڪو جمعو۱ مارچ ۲۰۱۹ تي واشنگٽن ۾ قتل ڪيو ويو..

دانشور ۽ فلاسافر شھيد جي زندگي جو مختصر خاڪو

جاويد ڀٽو ولد لعل خان ڀٽو جو تعلق شڪارپور سان ھيو. سندس والد لوئر مڊل ڪلاس سان واسطو رکندڙ ھيو. کيس ٽن پٽن ۽ ٻن ڌيئرن جو اولاد ھيو. ھو صدر محلي ۾، ريلوي مال گودام سامھون، رھندا ھئا. ھو وڏو محنت ڪش ۽ ذھين شخص ھيو. ھو عورت ۽ مرد جي تعليم ۾ ھڪ جيترو يقين رکندڙ ھيو. ھو اکين جي بيمارين جو وڏو ڄاڻو ۽ تجربيڪار ھيو. ڇو جو وڏو وقت شڪارپور جي مشھور پراڻي ڊاڪٽر آغا حيدر خان سان وابسته رھيو. سندس سڄو آپريشن ٿئيٽر ھو پاڻ سنڀاليندو ھو. سندس وفات کانپوءِ، ھن پنھنجي ڪلينڪ قائم ڪئي ۽ اکين جا ڪامياب آپريشن به ڪيائين جيتوڻيڪ کيس ڪا ڊاڪٽري ڊگري به ڪونه ھئي. پر جيئن چوندا آھن ته؛ تجربو طاقت آھي. ان وقت اکين جي شعبي کان علاوه شھر ۾ ڪواليفائيڊ ڪمپائونڊر ئي ڊاڪٽر طور ڪم ھلائيندا ھئا. جيئن اول شاه پڌر ۾، تلسيداس. خانپوري در ۾، پيسو مل. ڀٽا محلي ۾، پڃو مل. صدر ۾، نارائڻ داس. ھزارِي در تي، ٻلرام داس. ميھر شاھ قبي وٽ، اتم چند وغيره. اھي ڊاڪٽرس جي نالي سان سڏبا ھئا. لوڪ کي ڪا لکا ڪو نه پوندي ھئي ته ڊگريءَ واري ڊاڪٽر ۽ ڪمپائونڊر ۾ ڪھڙو فرق ھوندو آھي. ٻيو ته ان زماني ۾ ميڊيڪل ڪاليج به اٽي ۾ لوڻ برابر ھوندا ھيا.

لعل خان ڀٽو جا سڀ ٻار شعور وارا ھيا ۽ سندن اخلاق به بلند ھيو. سندن تعليم ۾ گھري دلچسپي ھئي. ان ڪري ھو سڀ اڳتي وڌندا ويا.

جاويد ڀٽو بلغاريه جي صوفيه يونورسٽيءَ مان فلاسافي ۾ پي ايڇ ڊي ڪئي ۽ واپس اچي سنڌ يونورسٽيءَ ۾ فلاسافي ڊپارٽمينٽ ۾ پروفيسر طور ڊيوٽي سر انجام ڏيڻ لڳو. نوي جي ڏھاڪي ۾ سندس ڀيڻ ڊاڪٽر فوزيه ڀٽو سان ھڪ ناگھاني واقعو پيش آيو. جنھن ۾ ھوءَ قتل ٿي وئي. اھو واقعو ھتي دھرائڻ مناسب نٿو لڳي، ڇو جو ھن جو قاتل به رب پاڪ جي انصاف سان پنھنجي دردناڪ انجام کي ڪجھ سال اڳ پھچي ويو. مالڪ وٽ دير آھي انڌير ڪونھي. ادي فوزيه جي ڪيس ۾ نفيسه ھود ڀائي سندس بي جگريءَ سان مدد ڪئي. جيڪا ان وقت ڊان اخبار جي رپورٽر ھئي ۽ بينظير ڀٽو جي به سٺي دوست ھئي. ان کان پوءِ ھن کيس پاڻ شادي جي آفر ڪئي ۽ ائين ٻنھي جي شادي ٿي وئي. شادي جي ٿوري عرصي کان پوءِ اڳتي وڌڻ لاء ھنن آمريڪا جو رخ ڪيو ۽ گذريل ويھن سالن کان واشنگٽن ڊي سي ۾ رھندا ھيا.

ڪالھ جمعي واري ڏينھن ۱ مارچ ۲۰۱۹ تي، واشنگٽن پوسٽ رپورٽ مطابق؛ سندس پاڙيسري ڪرمنل نيگرو ۴۵ ساله ھلمن جارڊن، جيڪو شرابي، خشڪ ۽ ھنبوشيون ھڻي، پاڙيوارن جو سڪون تباھ ڪندو ھو. اھا شڪايت ھن مالڪ مڪان سان ڪئي. جنھن شايد پوليس سان ڪو رابطو ڪيو ۽ ڪاري ان سبب کيس ڊيوٽيءَ تان واپسيءَ تي ۱۱ بجي صبح جو ھڪ ڪنويننس اسٽور وٽ گوليون ھڻي، قتل ڪري ڇڏيو. قتل وقت، جاويد ڀٽو جي عمر ٦۴ سال ھئي. پوليس قاتل تي جاويد ڀٽو جو قتل ڪيس داخل ڪري، ملزم کي گرفتار ڪيو آھي.

ادي نفيسه ھود ڀائي وائس آف آمريڪا ۾ اينڪر پرسن ۽ پروڊيوسر آھي، جنھن کي پڻ حفاظتي قدمن طور اتان شفٽ ڪيو ويو آھي. جاويد ڀٽو جا ٻه ڀائر؛ شاھد ڀٽو ميوزڪ ڊئريڪٽر پي ٽي وي ۽ ڊاڪٽر زاھد ڀٽو سوشل سڪيورٽي ۾ ڊاڪٽر آھن. ٻئي ھن وقت ڪراچيءَ ۾ آھن ۽ سندن ھڪ ڀيڻ پرڻيل ۽ ھائوس وائيف آھي. جاويد ڀٽو ۽ ڀاڀي نفيسه ھود ڀائي کي ڪو به اولاد ڪو نه آھي. دعا آھي ته رب سائين، بيٺلن جو خير ڪري ۽ ظالم کي پنھنجي ظلم جي سزا ڏئي_آمين.

جاويد ڀُٽو

سندس تعزيت ڪنهن سان ڪجي

محمد خان دائود

بابا فريد لکيو هو ته،

”لک واري قربان ٿي وان

ميڏا ناز ڀريا معشوقي

گل رخسار ڪوُ هين نال سيوان

ميڏا ناز ڀريا معشوقي

هر دم قدم بيٺ منڊيوان

ميڏا ناز ڀريا معشوقي

غلام فريد ۾ ڏيک ڪي جي وان

ميڏا ناز ڀريا معشوقي!“

اُهو جاويد ڀٽو هليو ويو، جنهن کي سنڌ سان عشق هو. اُهو جاويد ڀٽو هليو ويو، جيڪو ديس کان ڏور رهندي به ديس جي دل ۾ سمايل رهيو. اهو جاويد ڀٽو هليو ويو، جيڪو فيس بڪ تي رکيل زورآور پوسٽون پڙهي، ان شخص کي ضرور ساراهيندو هو جنهن اُها پوسٽ رکي هوندي هُئي. اهو جاويد ڀٽو هليو ويو، جنهن جي دل ۾ سنڌ لاءِ هڪ درد سمايل هو. اهو جاويد ڀٽو هليو ويو، جيڪي مصيبت ماريل ڏيهه جو هڪ عظيم دانشور هو. جيڪو استاد هو. جيڪو صوفي هو. پر کڻي ائين چئجي ته هو قديم ديس جو جديد صوفي هو؛ اهو جاويد ڀٽو هليو ويو. اهو جاويد ڀٽو جيڪو سنڌ جي سورن جي سڳي کي ڪنهن تسبيح وانگر آمريڪا ۾ ويهي به چوريندو رهيو.

نه هو پاڻ کان غافل هو، نه سنڌ کان غافل هو ۽ نه ئي وري سنڌ جي سورن کان. هوُ سنڌ سان ڳنڊيل رهندو هو. جاويد ڀٽو جي سنڌ جي حوالي سان اهڙي حالت هُئي جنهن لاءِ بابا فريد لکيو هو ته؛

”غلام فريد ۾ ڏيک ڪي جيوان،

ميڏا ناز ڀريا معشوقي!“

هوُ سنڌ جو معشوق هو ۽ سنڌ ان جي محبوبه!

اهڙي محبوب انسان جي تعزيت ڪنهن سان ڪجي؟

ڇا پرويز هوُد ڀائي کي سيني سان لائجي ۽ ان کي اهو درد ڀريو دلاسو ڏجي ته

”سائين!جاويد ڀٽو وڏو عالم هو!“

يا جاويد ڀٽي جي تعزيت ان امر سنڌو سان ڪجي جيڪا وڏي واڪي اهو چوندي رهي آهي ته؛

”جاويد ڀٽو ان جو استاد آهي!“

يا جاويد ڀٽي جي تعزيت ان خانه بدوش ڪيفي سان ڪجي جنهن جي حال ۾ ويهي جاويد ڀٽي سنڌ کي آخري ليڪچر ڏيندي چيو هو ته؛

”سنڌ واسين صوفيءَ جهڙي وصف کي مذاق ڇو بڻائي ڇڏيو آهي. جڏهن ته صوفي علم جي آخري حد آهي. اهي صوفي ناهن جيڪو سستي سگريٽ جو اڌ ڇڪي سُلفي پي، حق جو نعرو هڻي، رستي تان لنگهي ويندا آهن. پر صوفي ته اُهي آهن، جنهن لکين ڪتابن جا ورق اُٿلايا هوندا آهن، جنهن جون دلون ۽ نيڻ مشعلن جيان ٻرندا آهن.“

يا جاويد ڀٽي جي تعزيت انهن صوفين سان ڪجي، جيڪي جڏهن به جاويد ڀٽي سان ملندا هُئا ته پنهنجون ٻئي ٻانهون ٻڌي، ان جي سامهون بيهي رهندا هُئا ۽ جاويد ڀٽو به انهن کي ايندو ڏسي، پنهنجي جاءِ ڇڏي اُٿي بيهي رهندو هو!

ڇا جاويد ڀٽي جي تعزيت انهن دوستن سان ڪجي جيڪي وڏي فخر سان ان ڳالهه جو اقرار ڪندا رهيا آهن ته جاويد ڀٽو انهن جو دوست آهي. يا انهن سان تعزيت ڪجي جيڪي هميشه ان ساڙ ۾ رهيا ته آخر جاويد ڀٽو اهڙو ۽ ايڏو علم جو اڪابر ڪئين ٿي ويو؟

يا انهن ٻارن سان تعزيت ڪجي جيڪي اڄ به واشنگٽن ۾ پنهنجي امان جو پانڌ جهلي هلي رهيا آهن جن ٻارن کي اها خبر هر گز نه هُئي ته انهن جو بابا ڪو علم جو ڏاهو هو، اُهي ٻئي ٻار ته ان جاويد ڀٽي کان واقف هُئا جيڪو انهن جو بابا هو. هوُ ٻار ان جاويد ڀٽي کان هر گز واقف نه هُئا جيڪو هڪ صوفي، عالم، اديب. استاد ۽ دانشور هو!

يا ان نفيسا هوُد ڀائيءَ سان تعزيت ڪجي جيڪا ٻين انسان جون سٺيون بريون خبرون پڙهڻ ۽ انهن تي تبصرو ڪرڻ وائيس آف آمريڪا تي پنهنجي نوڪري ڪرڻ ويل هُئي. ان کي اها خبر بلڪل به نه هُئي ته اُها جڏهن پنهنجي ڊيوٽي تان واندي ٿي گهر ايندي ته هڪ ٻي خبر ان جي منتظر هوندي جنهن خبر سان ان جي جيون ۾ وڏي اٿل پُٿل ٿيندي،

جاويد ڀٽو هڪ وحشي جي هٿان قتل ٿي ٿڏي تي پنج ڪلاڪ پيل رهيو جڏهن ته اهو جاهل پنهنجي نئين بندوق مان گوليون هلائي اتان ويندو رهيو.

آخر جاويد ڀٽي جي تعزيت ڪنهن سان ڪجي؟!!

يا جاويد ڀٽي جي تعزيت ان عوامي تحريڪ سان ڪجي جيڪا پاڻ هن وقت اگهاڙي جي ڦاٽل قميض ٿي چڪي آهي جنهن سان نه ته اگهاڙي جو ننگو بدن  ٿو ڍڪجي نه اگهاڙو ان قميض کي لاهي ٿو.

بهتر اهو ئي آهي ته جاويد ڀٽي جي تعزيت پنهنجي اکين پنهنجي ئي نيڻن سان ڪجي. پنهنجي اکين کي لڙڪن سان ڀرجي.پنهنجي نيڻن کي اشڪ بار ڪجي ۽ انهن لڙڪ هارين اکين کي پنهنجي ئي دامن سان اگهي ڇڏجي!

يا ته جاويد ڀٽي جي تعزيت ان ديس سان ڪجي جنهن ديس سان آخري وقت تائين ڳنڊيل رهيو جاويد ڀٽو هوُ پنهنجو موقف سوشل ميڊيا زرئعي بيان ڪندو رهندو هو جڏهن سنڌ ۾ رمشا وساڻ زلفو وساڻ هٿان قتل ٿي وئي هُئي ان قتل تي آمريڪا ۾ ويٺل جاويد ڀٽي ڏاڍو ننديو هو.

پر اهو ئي جاويد ڀٽو جيڪو عالم هو،دانشور هو.استاد هو.فلسفي هو هڪ جاهل جي هٿان قتل ٿي ويو. ڇا ايترو آسان آهي هڪ جاهل جي هٿان عالم جو قتل ٿي وڃڻ؟!!

ڀلي جاويد ڀٽي جي طبعي عمر سٺ سال هُجي پر ڪير ڪيئن ڄاڻي سگهندو ته هن علم جون منزلون ڪئين طي ڪيون هيون جيڪي صدين تي ٻڌل هيون.اهو جاهل اهو ڇو نه ڄاڻي سگهيو ته جيڪو ان جي گولي جو شڪار ٿي رهيو آهي اهو ڪو عام انسان ناهي پر اهو اهڙو عالم آهي جنهن تي علم کي به ناز آهي. پر اُهي گوليون جيڪو هلائيون وڃن ٿيون اُهي گوليون اهو ڪئين ڄاڻي سگهنديون ته جيڪي ان جي سامهون بيٺو آهي اُهو ڪير آهي. گوليون انڌيون هونديون آهن اهو ته اسان ڄاڻون ٿا پر اهي انڌا ڇو ٿي ويندا آهن جنهن جي هٿن ۾ بندوق هوندي آهي ۽ هوُ پنهنجي انا جي لاءِ ان بندوق مان گولي هلائي ڇڏيندا آهن ۽ هڪ عالم مقتول ٿي اتي ئي پئيل رهندو آهي.اُهو جاويد ڀٽو جيڪو شڪار پور کان هليو ڪراچي تائين پهتو ڪراچي کان ٿيندي بلغاريه تائين ويو اتان کان آمريڪا تائين پهتو.

اُهو جاويد ڀٽو جيڪو عالم هوندي عشق کان هار کائي ويو هو تڏهن ته ان کي پنهنجو ديس به ڇڏڻو پيو.جيڪڏهن اڄ جاويد ڀٽو حيات هُجي ها ته مان ان کان اهو ضرور پُڇان ها ته علم، عشق کان هار ڇو کائي ويندو آهي اگر ائين نه هُجي ها ته نه ته جاويد ڀٽو نفيسه هوُد ڀائيءَ سان شادي ڪري ها ۽ نه ئي ماءُ جهڙي سنڌ کي ڇڏي ها.پر هڪ عالم عشق جي هٿان هارايل هو.اهو ئي جاويد ڀٽو هاڻي هڪ جاهل جي هٿان پنهنجي زندگي به هارائي ويو آهي.

پر اهو جاويد ڀٽو هليو ويو جيڪو سنڌ جي ڪنهن پيرونءَ جهڙو هو هاڻي سنڌ ۾ ان پيرونءَ کان سوائي بس ماتم ئي رهجي ويو آهي.

جاويد ڀٽو سنڌ کان تڏهن وڇڙي ويو آهي جڏهن سنڌ ۾ سيءِ وڃڻ جي ڪري رهيو آهي ۽ پيرون پنهنجي دامن ۾ سرخ ،گلابي پيرون پيدا ڪري رهيا آهن تڏهن جاويد ڀٽو سنڌ کي پنهنجي آخري چُمي به نه ڏئي سگهيو جنهن لاءِ بابا فريد چيو آهي ته

”آيا پيلون چُنن دي سانگي، اُڙڪ ٿيا فريدان وانگي،

ڇوڙ آرام قرار، مکيان، بکيان ني وي.“

جاويد ڀُٽو

سنڌ جي دانشور جو يادگار انٽرويو

انٽرويو: بخشل ٿلهو، جاويد راڄپر، ابراهيم ٻرڙو

اپريل ۲۰۱۷ ۾ سائين جاويد ڀُٽَي جو سماجواد ميگزين کي ڏنل انٽرويو پڙهندڙن لاءِ وري رکجي ٿو ته جيئن نوان پڙهندڙ به سائين جي تعارف ۽ خيالن جي وسعت کان واقف ٿي سگهن (بخشل ٿلهو)

سوال؛ هونئن ته سنڌ جي سياسي ۽ فڪري حلقي ۾ توهان جو تعارف موجود آهي. پر بهتر رهندو ته توهان پنهنجو اوائلي زندگيءَ جو ٿورو تعارف پاڻ ڪرايو.

جاويد ڀٽو: مون کي پنهنجو گهڻو تعارف ڪرائڻ پسند ڪونهي، سولو ڪري توهان کي ٻڌايان ته منهنجو نالو جاويد آهي اصل شڪارپور جو آهيان. آئون ڪراچي يونيوسٽيءَ ۾ فلسفي جو شاگرد رهيس تنهن کانپوءِ بلغاريه ويس اتان ماسٽرس ڪري ۱۹۸۹ع ۾ واپس آيس ۽ پوءِ مون سنڌ يونيورسٽي جوائن ڪئي. اتي مون ۱۰ سال پڙهايو، اسسٽنٽ پروفيسر ٿيس، پوءِ يونيورسٽي ڇڏي هليو ويس ۽ نوڪري به ڇڏي ڏنم. ۲۰۰۱ ع کان آئون آمريڪا ۾ رهان ٿو پيو. اتي آئون سوشل سروسز ۾ ڪم ڪار ڪندو آهيان ۽ ان سان گڏوگڏ منهنجو جيڪو پراڻو پڙهڻ وارو شوق آهي ان کي لاڳيتو جاي رکندو پيو اچان. سنڌ سان منهنجو اخبارن ۽ انٽرنيٽ ذريعي واسطو رهندو آهي. منهنجي روزمره جي زندگي جو گهڻو حصو اِن تي صرف ٿيندو آهي ته مان سنڌ سان لاڳاپيل رهان ۽ پنهنجي orientation بحال رکندو اچان. آئون اخبارن ۾ مضمون پڙهندو آهيان ۽ جيستائين ادب ملندو آهي ان کي پڙهندو آهيان. آئون ڏاڍو خوش آهيان ته سنڌ ۾ نئون ادبي فڪري ماحول پيدا ٿيو آهي. ان کان آئون تمام گهڻو متاثر آهيان. خاص طور تي سنڌي نوجوان جيڪي فڪري طور تي اڳيان وڌيا آهن. اهو ڪافي اتساهيندڙ آهي جڏهن مان انهن نوجوانن جي عمر جو هئس جنهن کي آئون هاڻي ڏسندو آهيان مون کي رشڪ ٿيندو آهي ته ڪاش مان چي ائين هجان هان. ڇاڪاڻ ته مون کي ياد آهي جڏهن مان انهن جي عمر جو هئس ته نه مان ايترو پڙهيل هئس نه ايترو داناءُ هئس ۽ نه ئي ايترا وسيلا هئا پر آئون خوش آهيان جو انهن وٽ اِهي وسيلا موجود آهن.

سوال؛ توهان هتي فلسفي جي شعبي ۾ رهي ڪري انهن نوجوانن لاءِ جيترا پيداواري  ٿي پئي سگهيا. هاڻي آمريڪا وڃي ايترو ٿي سگهو ٿا؟

جاويد ڀٽو: منهنجي خيال ۾ ها به ۽ نه به، اهو انڪري جو مون کي اهڙو عرصو کپيو ٿي. اُتي روزمره جي سرگرمين ۾ ٿورو وقفو ملي جو آئون ٻيهر revisit ڪيان پنهنجي thought تي پنهنجي خيالن تي. انهيءَ نقطه نظر کان آئون متفق آهيان ته هتان (سنڌ) ڇڏي مون کي ايترو وقت ملي وڃي ٿو، ادبي وسيلا ملن ٿا جو آئون اهو ڪيان. جيڪڏهن مان لاڳيتو استاد رهان ها ته شايد منهنجي پيداوار ايتري نه هجي ها.

سوال؛ يونيورسٽيءَ ۾ فلسفي شعبي جا توهان سربراهه رهيا، ڪامريڊ عاصم جا استاد رهيا. سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ فلسفي جو ڊپارٽمينٽ صفا سُڪڙجي ويو آهي. اسان جي سماج ۾ ان شعبي جو مستقبل توهان ڪيئن ٿا ڏسو؟ ساڳئي وقت اهو به ٻُڌائيندا ته بين الاقوامي سطح تي فلسفي جا ڪهڙا لاڙا هلن ٿا؟ هڪڙي راءِ اها به آهي ته دنيا ۾ فلسفي جو ڪارج ڏينهون ڏينهن گهٽجندو وڃي پيو يا ختم ٿيندو پيو وڃي. هاڻي دور ناهي جو ماڻهو فلسفي ۾ ڦاسي. ڇا اِها ڳالهه صحيح آهي؟

جاويد ڀٽو: نه اِها ڳالهه درست ناهي ته فلسفي جو ڪو مقصد ناهي. آئون ڀائيان ٿو ته سڄي ويهين صديءَ ۾ مختلف وقتن تي مختلف دورن ۾ اُهي ڏاها، اهي لکندڙ جيڪي فلسفي سان لاڳاپيل هئا، انهن بار بار مجموعي شعور کي ترقي وٺرائڻ ۾ ڪردار ادا ڪيو آهي. ٻين ملڪن ۾ توهان کي نظر ايندو جيڪي فلسفي سان رغبت رکندڙ دانشور ۽ ليکڪ آهن، انهن جيڪو نئون thought پيدا ڪيو آهي ۽ نوان نوان فلاسافيڪل لاڙا متعارف ڪرايا آهن. فرانس هڪ اهڙو ملڪ آهي، جنهن جون يونيورسٽيون، مڊل ڪلاس، پڙهيل لکيل دانشور، ٻڌ جا شاگرد آزاد آهن مٿن يورپ جي ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ سرمائيداري جي ايتري گرفت ناهي. سڄي ويهين صدي ۾ جارج لوڪاچ جو ڪردار، جان پال سارتر جو ڪردار ۽ ٻين فرينچ ليکڪن جو ڪردار آهي جن جي شاندار خيالن تي اڃا تائين بحث مباحثو هلندڙ آهي. جيئن هيگل ۽ مارڪس جو فلسفو آهي اهو ۱۹هين صدي جو فلسفو هوجيڪو اڃان زيرِ بحث آهي. اهي انهن جا اٿاريل سوال آهن جن جا جواب ڳوليا پيا وڃن. باقي جيڪي فڪر (پوءَ) اٿيا آهن جن ۾ وجوديت وارو فلسفو يا مابعد جديديت (Post Modernism) ۽ Post Structuralism آهن سي ڪجهه ناهن جو اِهي مارڪس کي ۽ هيگل کي انهن جي سوالن ۽ نظريي جا جواب ڏين. ان جو مطلب اهو ناهي ته سماجي سوال فڪري سوال تي غالب ٿي ويا. اڃا هڪ نئين شيءِ پيدا ٿي آهي ته اڳي اهڙا ڪهڙا علم هئا جن ۾ فيلسوف گهٽ شوق رکندا هجن ۽ انهن تي reflection نه هوندي هئي. مثال طور ادب ۽ ادبي تنقيد اڳي ايڏي پئماني تي نه هئي، انهن ۾ فلسفياڻا نظريا بهرو نه وٺندا هئا پر هاڻي هي جديد لاڙو آهي جو ادب ۽ ادبي تنقيد فلسفي جو فوڪس ٿيو آهي ۽ نتيجتن توهان کي ڪافي خود ادبي تنقيد ۽ لسانياتLinguist  ملندي جن کي philosophize ڪن ٿا پيا. جن کي پنهنجي ئي انهيءَ فيلڊ field کي فلسفي جي ٻوليءَ ۾ اظهار ٿا پيا ڪن ۽ اهو تمام شاندار آهي ۽ سڀاڻي اهڙيون ٻيون به سائنسون اچن جن جا ماهر سندن سوچڻ جو طريقو philosophisation آهي پنهنجن موضوعن گهڻو ڪري حياتيات Probably Biology، اخلاقيات، گهڻو ڪري اخلاقيات جو حياتيات ۾ ڪردار اهي سڀ معاملا ٿي سگهن ٿا پيا.

سوال؛ اهو سوال وري به رهجي ويو ته فلسفي جو ڪارج ڪهڙو آهي؟ هن وقت ميڊيڪل سائنس آهي ته ان ۾ ماڻهن جو علاج ٿئي ٿو، ماڻهو دوائون کائي ٺيڪ ٿين ٿا. جنهن کي Applied سائنس چئون ٿا، جيڪا ڪٿي نه ڪٿي عمل ۾ اچي ٿي. سياستدان پارٽيون ٺاهين ٿا، پارليامينٽ ٺاهين ٿا، قانونسازي ڪن ٿا. مطلب ته سياست، معيشت ۽ ميڊيڪل سائنس کي ڪٿي نه ڪٿي عمل ۾ ايندي ڏسون ٿا، فلسفي جو ڪارج ڪهڙو آهي؟ ماڻهو ڪيئن سمجهن ته هتي فلسفو عمل دخل ڪري ٿو؟

جاويد ڀٽو: I will go basic to generalization هي جيڪي گرامر جا ۽ ٻولي جا سوال ٿيندا آهن مطلب ته آسان سوال جهڙوڪ؛why, when, what, how. اهي (ڇو، ڪڏهن، ڇا ۽ ڪيئن) سوال آهن جيڪي توهان جي وجود جي هئڻ Being کي ظاهر ڪن ٿا.  جيڪڏهن توهان کي ڇو، ڇا، ڪڏهن ۽ ڪيئن جي سوالن جو جواب نٿو ملي ته مطلب توهان جي Orientation ناهي، دنيا سان ۽ سماج سان. وڏي ۾ وڏو سوال آهي ”ڇو“. هي تمام اهم سوال آهي. ”ڇو“؟ اُن جو جواب آهي فلسفو. فلسفو ڇو؟ ان جي ڪا ظاهري افاديت نظر نٿي اچي، افاديت جو سوال فلسفي سان لاڳاپيل گهٽ آهي. فلسفو انڪري ناهي ته افاديت ناهي. درحقيقت ”ڇو“ سوال جو جواب توهان کي افاديت نه ڏيندو. انسان ذات هميشه اهو سوال ڪندي رهي آهي هيءَ دنيا ڇو آهي؟ زندگي ڇو آهي؟ سوچ جي مخصوص بناوت ڇو آهي؟ هميشه اسين ”ڇو“ ڏانهن ڏسندا آهيون. اوهان کي ”ڇو“ جو جواب Bigger سائنس ڏيندي. ”ڇو“ جي افاديت توهان تي هڪدم پيدا ٿيندي. تنهنڪري افاديت جو سوال فلسفي ۾ ثانوي آهي.

سوال؛ توهان جي باري ۾ ٻڌو آهي ته توهان هيگلين Hegelians آهيو؟

جاويد ڀٽو: مون پنهنجي ليڪچرز ۾ ڪاوڙ ۾ اچي اهو چيو هوندو ته آئون هيگلين آهيان پر ٻيءَ صورت ۾ آئون دعويٰ نه ڪندو آهيان ته مان ڪنهن سان تعلق رکان ٿو. آئون فلسفو پڙهائيندو آهيان يا هئس اهو purely استاد جي حيثيت سان. آءُ جنهن به فيلسوف جي باري ۾ پڙهائيندو آهيان ته پنهنجن شاگردن آڏو ايمانداريءَ سان ان جي تشريح ڪندو آهيان جيئن اهي فيلسوف آهن پر اهو ضرور آهي ته ماڻهو پسند جي حيثيت سان ڪنهن نه ڪنهن کان متاثر ٿيندو آهي. هيگل تمام وڏو فلسفي هو ۽ ايترو ئي ان جو اثر هو. هو تمام Powerful فلسفي آهي ان جي ٻولي، ان جي لکڻي، ان جو طريقيڪار، ان جا موضوع، هن جو لهجو، ان جي سوچ جي formation، هُو تمام powerful آهي، جو ماڻهو capitulate ٿي وڃي ٿو. تنهنڪري آئون به ان جي اثر هيٺ رهيو آهيان هو Amazing آهي، هن جي لکڻي ايئن آهي جيئن شاعري. ان جي لکڻي ائين آهي جيئن ڪو نئون مذهب هجي، ان جي لکڻي ائين جو ڪا نئين سائنس هجي ۽ انهي نقطي نظر تي مون هميشه ڪوشش ڪئي ته شاگردن کي پنهنجي Teaching دوران اها تاڪيد ڪندو آهيان ته اصل لکڻيون پڙهن، فلسفي جي تشريح کي نه پڙهن، يا فلسفين جي تشريح کي نه پڙهن. پر خود فلسفين کي پڙهن. انڪري مون پنهنجا courses ٻيهر ترتيب ڏنا ۽ جن ۾ اسپائينوزا، هيگل، ڊيڪارٽ، مارڪس، افلاطون، ارسطو آهن، آئون چاهيندس ته اُنهن کي سڌي ريت پڙهجي ۽ انهن جا جيڪي خاص پورهيا آهن خاص paragraph آهن اهي ڪلاس ۾ پڙهندا به هئاسين ۽ Discuss به ڪندا هئاسين ۽ پورو semester آئون هيگل تي پڙهائيندو هئس ۽ انهيءَ معنى ۾ شاگرد متاثر به ٿيندا هئا. حقيقت اها آهي ته هڪڙو وجد هوندو هو، انهن جي اثر ۾ اچڻ کان پوءِ جنهنڪري ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن اهو Impression ورتو هجي ته آئون Hegelian آهيان.

سوال؛ انگليند جي فيلسوفن ۾ عام ڳالهه آهي ته هيگل کي سمجهي نٿو سگهجي. ڏاڍو ڳوڙهو آهي ۽ ان جي باري ۾ تمام گهڻو مذاق ڪندا آهن ته توهان هيگل کي سمجهي ورتو آهي!

جاويد ڀٽو: ايئن ته مختلف Approaches ٿينديون آهن. توهان جڏهن حڪمت عملي ٺاهيندا آهيو مختلف Tactics ٺاهيندا آهيو، پنهنجي خيال کي Justify ڪرڻ لاءِ يا پنهنجي Opinion کي justify ڪرڻ لاءِ ته اهو صحيح آهي. ڪڏهن ڪڏهن ڪي خيال توهان کي پسند نه ايندا آهن توهان جي لاءِ ڪارآمد نه هوندا آهن يورپ ۾ خاص طور تي Anglo Saxon فلسفي آهن انهن جا لاڙا ٿورا مختلف آهن انهيءَ ڪري يورپ ۾ مشهور آهي ته Continental فلاسافي ٻي آهي، هي Anglo-Saxon فلاسافي آهي. هيگل انهيءَ نقطه نظر کان صحيح آهي ته اها ڪانٽيننٽل فلسفي جو حصو آهي، اها تجريدي ٻولي آهي. ان جي افاديت ناهي، سمجهه ۾ نه ايندڙ آهي، بيڪار آهي. انهيءَ نقطه نظر کان ان کي Anglo-Saxon نظر انداز ڪندا آهن. هيگل کي فرينچ، رشين، يا جرمن ايئن نظرانداز نه ڪندا آهن صرف Anglo-Saxon جو پنهنجو نقطه نظر آهي. هيگل ڏکيو آهي ان ۾ ڪو شڪ ناهي. هو پنهنجي ٻولي استعمال ڪندو آهي ۽ vocabulary اهڙي استعمال ڪندو آهي. هن ائين سادي انداز ۾ فلسفي کي لکڻ جي ڪوشش ناهي ڪئي جيئن Anglo-Saxon ڪندا آهن ارسطو ۽ ڪانٽ به ڪي ايڏا آسان ناهن. انهن جي ٻولي به ايڏي مشڪل ۽ پيچيده آهي. اسپائينوزا جي ٻولي اها ايتري آسان ناهي. ته پوءِ ڇا انهن کي نه مڃون، انهن کي نه پڙهون.

سوال؛ هن وقت عالمي طور تي ٻيا ڪهڙا رجحان آهن؟ توهان انهن جي درجا بندي ڪيئن ڪندا؟ انهن کي ڪيئن سمجهائيندو ۽ post modernism جو ٻڌون ٿا. اهو ڏاڍو غيرفلسفياڻو لاڙو آهي. توهان انهن ٻين لاڙن کي ڪيئن ٿا ڏسو؟

جاويد ڀٽو: ائين آهي ته ۲۰ صدي ۾ هڪڙو وڏو اثر نطشيNietzsche  جو هو انهيءَ کان علاوه ٻيو وڏو اثر فرائيڊ جو هو. ٽيون وڏو اثرSuasion  جو هو. انهيءَ کان پوءِ Anglo-Saxon philosophy ۾ Logical Positivism 20 صدي جي شروعات ۾ آيو. جنهن هڪڙي ٻولي جي لفظن، ٻولين جا رنگ ڇا آهن؟ صوف ڇا آهي؟ ميز ڇا آهي؟ لڳاتار طور تي کوجنا ڪئي هڪڙو ته اهو لاڙو هو. ٻئي طرف بقول مشل فوڪو جي ٽي اِهي Aspects آهن جيڪي ۱۹ صدي ۾ انسانن جي جوهر جي تعريف بڻيا يعني پيار، پورهيو ۽ ٻولي. پورهيي جي ڪري سياسي معاشيات وڏو focus بڻي. انهيءَ کان Political Economy جي Terms کي سمجهڻ شروع ڪيو ويو. انهن انسان ۽ پورهيي جي تعلق کي سمجهايو. ان سان گڏوگڏ سماج جو جيڪو واڌارو ٿيو آهي اهو به پورهيي جي اردگرد ٿيو آهي ۽ پورهيي جي صورتن ۽ انهن صورتن کي ڪيئن تبديل ڪجي؟ مشين کي؟ اداران کي؟ صنعتڪاري کي؟ ۽ ڪالونيل دور کانپوءِ جيڪي ميدان کليا. اُنهن ۾ ٻيون نمبر آهي پيار . پيار سماجي مطالعي جو موضوع بڻيو. پيار جي جيڪا Pathological صورت آهي اُها ٿڙيل حالت آهي. پيار به ادارن ۽ مطالعي جو فوڪس بڻيو. مثال طور Hygian Analysis Psycho سمجهيو ته پيار ڇا آهي؟ پنهنجي Essence ۾ چا اِهو جنسي عمل آهي؟ يا لبڊو آهي؟ ۽ ڇا اها ماڻهن جي وچ ۾ لاڳاپن جي ڪشش آهي؟ ۽ نتيجي طور Abnormalities پيدا ٿين ٿيون پيون. جن شين کي اسين Psycopathia چوندا آهيون يا جن شين کي اسين Hysteria چوندا آهيون. اهي دراصل جنسي ڪشش جونAbnormal صورتون آهن. ائين هڪڙو سڄو علم اٿيو. سائيڪياٽري ترقي ورتي، نفسيات زور ورتو. فرائيڊن نظريي کي هٿي ملي. ۽ ٽيون آهي ٻولي. اهو ڏاڍو دلچسپ موضوع آهي ته ڇا اسان جي ٻولي Inner ٻولي آهي؟ هڪڙي ٻولي ٻاهرين ٻولي آهي. ٻي ٻولي اندروني ٻولي آهي. جيڪي اسان جون sexual urges آهن يا جيڪي اسان جون ٻيون Aspiration آهن، اهي اسان جي اندر ۾ unconsciously ٻولي جي صورت ۾ collect ٿين ٿيون پيون. لاشعور ڪجهه ڪونهي پر ٻولي آهي جيڪا پنهنجي ٻولي آهي special language آهي. جيڪا ڪڏهن ڪڏهن ظاهر ٿيندي آهي، خاص ڪري جڏهن خواب ايندا آهن جڏهن ماڻهو Abnormal ٿيندو آهي ۽ انهيءَ وقت ماڻهو پنهنجي ٻولي کي اظهاريندو آهي مخصوص لاشعور جي صورت ۾.

جيڪا اسين ٻولي ڳالهايون ٿا پيا. ان ٻوليءَ کي دراصل انهن جو tip of the ice چون ٿا. اها جيڪا وسيع ڪائنات آهي ان ٻولي جي. اسين زندگي ۾ عام طور تي ڪندا آهيون It is the force of that language. ۽ اها ٻولي جيڪا Symbolic آهي، Perceptual آهي، Imaginal آهي، Images جي ٻولي آهي جيڪي به اسين خواهشون ڪندا آهيون اهي collect ٿينديون آهن بقول هن جي. جيڪي به ماهر لسانيات آهن اهي انهيءَ ٻولي جيstudy ڪندا آهن جيڪا objective هجي ۽ Appear هجي، ان کي گرامر وغيره هجي فرائيڊ جيڪو ماهر لسانيات آهي اهو اندر جي ٻوليءَ جي ڳالهه ڪري ٿو جيڪا هر فرد جي مختلف هوندي آهي. هن جو خيال هو ته آئون هر هڪ ماڻهوءَ جي ٻولي سمجهڻ چاهيان ٿو.ٻوليءَ ۾ اهي به مطالعا ٿين ٿا جن ۾ اسين صرف گرامر ۽ اُن جي حصن کي استعمال ڪندا آهيون ۽ نمونن جي تاريخ جو مطالعو ڪندا آهيون ته ڪيئن ڪيئن ٻوليون ٺهيون ۽ ڪيئن هڪ ٻئي سان لاڳاپو رکن ٿيون. اسان ٻوليءَ کي سمجهڻ بابت ان طريقي کان اثرانداز ٿيون ٿا جيڪو لسانيات ۾ فرائيڊن نظريي جو اطلاق آهي.. هڪڙي ٻولي اها آهي جيڪا اسين ڳالهايون ٿا. ٻي ٻولي اها آهي جيڪا focal آهي. جيڪا هاڻي آئون سنڌي ڳالهايان پيو. زباني طور تي جيڪا ٻولي هاڻي آئون ڳالهايان پيو اُها سڀني سنڌي ماڻهن جي ٻولي آهي چاهي اُهي ڳالهائن يا نه ڳالهائن. اها ٻولي آهي. جيڪا ٻين ڳالهائي، شاعرن ڳالهائي، جيڪا ماڻهن جي دماغن ۾ آهي، جيڪا اُچارجي نٿي، جيڪا ڳالهائجي نٿي، ان جو Existence آهي باقي ٻولي جو. اها ٻولي آهي جيڪا ڪتابن ۾ آهي، جيڪا گرامر ۾ آهي، جيڪا ٻه سؤ سال اڳ هئي، جنهن جا لفظ آهن سو ان جي بنياد تي نئين Linguistics فلاسافي آئي ته،

There is a relation between parole and language we want to study language and Barrel.  

انهن نظرين پنهنجا تمام وڏا اثر ڇڏيا. جنهن کي structuralism چئجي ٿو. جنهن جو ٻين فلسفين مٿان اثر آهي جهڙوڪ الٿيوسر، پلاسٽر وغيره تي ان جو اثر آهي.

سوال؛ فلسفي جي تاريخ، جيڪا اسان ڏسون ٿا، اها وچين دور ۾ مذهب ۾ وڃي ڦاٿي، بعد ۾ ۱۸ صدي ۾ سائنس ۽ ميڪانيات جا فلسفي تي اثر پيا. پوءِ وري سياسي معاشيات جي حوالي سان مارڪس تي تنقيد ڪئي ويندي آهي ته هُن فلسفي کي سياسي معاشيات ۾ ڦاسائي ڇڏيو. هاڻي وري ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته Psycho-analysis جو Subject آهي ان ۾ وڃي فلسفو ڦاٿو آهي. سو هاڻي توهان کي ڪيئن ٿو لڳي؟ اڳيان ڇا ٿا ڏسو فلسفي جو مستقبل؟ ڇا ۾ ڦاسڻو آهي لسانيات ۾ يا؟

جاويد ڀٽو: آئون ان ڳالهه سان متفق ناهيان ته فلسفو ڦاسندو آهي. ٿيندو ايئن آهي ته ڪوبه فلسفو يا ڪنهن به فلسفي جي برانچ، ان جو پهريون ڪم اهو هوندو آهي ته اُهو پنهنجي لاءِ Categorical Appertains ٺاهيندو آهي. هڪڙا عام تصورconcepts هوندا آهن تن کي اُهو ڳنڍيندو آهي، ملائيندو آهي، ان ذريعي دنيا کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. مثال طور ۲۱، ۲۲ constant لفظ آهن جن ذريعي اُهو دنيا کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ٻولي کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. هي علم العلم (epistemology) کي سمجهڻ چاهي ٿو، هي منطقlogic  ۽ Ontology کي سمجهڻ چاهي ٿو. ان ذريعي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو پيو. انهيءَ ساڳي طريقي سان ارسطو وٽ به گهڻوڪري ۲۸ يا ۳۲ categories يا مٿي هونديون. آڱرين تي ڳڻڻ جيتريون هونديون آهن. سڄي طبعيات ۾ ۳۰، ۴۰ لفظن کان وڌيڪ ڪجهه ناهي. (Let us say, entire Physics is not more than 30-40 words.) مثال طور توانائي، حرڪت، مفاصلو، آواز، مايو، روشني وغيره(Energy, Motion, Distance, Sound, Mass and Light etc.) ۽ اهڙا ٻيا ۱۶، ۱۷ لفظ ٿيندا جيڪي توهان کي ڪنهن به نصابي ڪتاب ۾ ملندا. انهن بابت نصابي ڪتابن ۾ الڳ الڳ باب هوندو آهي ۽ پوءِ مقدار، ماپا ۽ ڪم جا ايڪاunits  هوندا آهن جهڙوڪ Pi مقدار جي علامت آهي ۽ ڪم جو ايڪو آهي. هي فلاڻي شي جو يونٽ آهي. فزڪس جا ڪُل ۴۲، ۴۰ لفظ/ تصور categories ٿيندا، شايد هاڻي ڪجهه وڌيا آهن. اڳ ۾ نيوٽران، پروٽران هئا ۽ هاڻوڪي جديد سائنس photons وغيره تائين پهتي آهي. انهن لفظن/تصورن مان اڌ لفظ فلسفي جا آهن مثال طور مفاصلو Distance، وزن weight، مقدار volume، رفتار speed ۽ scalar vector وغيره. اِهي لفظ اصلي فلسفي مان ورتا ويا آهن قديم دور ۾ فلسفو پنهنجو پاڻ کي ائين define ڪندو هو. اُنهن اهي لفظ فلسفا کان اوڌرا کنيا. اِنهن categorical Apparatus جيڪي ڪافي Rich آهن جن ذريعي توهان دنيا کي سمجهي سگهو ٿا. ۽ مارڪس ۽ هيگل جي حاصلات اها آهي ته مارڪس جيڪي تصورconcepts  سياسي معاشيات ۾ استعمال ٿيندا هئا، جيڪي ايڊم سمٿ ۽ رڪارڊو Develop ڪيا هئا، تن کي هُن اقتصاديات جي نه پرفلسفي جي لفظن ۾ category ڪري ڏٺو. اهو آهي مارڪس جنهن معاشي اصطلاحن کي فلسفيانه درجي بندي ڏني. مثال طور هن پنهنجي نظريي کي قدر استعمال use value، جنسcommodity ، واڌو قدرSurplus Value  کي فلسفياڻين درجي بندين طور بيان ڪيو اهي فلسفياڻا درجي بنديون آهن جيڪي سياسي معاشيات جي زندگي کي explain ڪن ٿيون. جيڪڏهن توهان ڪيپيٽال کي ڏسو ته هن (مارڪس) عام اصطلاحن، جنس ڇا آهي؟ قدر استعمال ڇا آهي؟ واڌو قدر ڇا آهي؟ مٽاسٽا قدر ڇا آهي؟ واڌو قدر جون جيڪي ٻيون صورتون آهن جهڙوڪ وياج، سود، مسواڙ وغيره اُنهن ذريعي هن عام اصطلاحن کان شروع ڪيو. هن سياسي معاشيات کي صرف اقتصاديات طور نه ورتو، ظاهري طور تي اهي economic جا لفظ آهن پر مارڪس انهن اصطلاحن کي فلسفياڻا درجي بندي ڏني. داس ڪيپيٽال سياسي معاشيات جو نه پر فلسفي جو ڪتاب آهي

 (Das Capital, Book is the book of Philosophy, nor political economy.)

جيڪڏهن توهان مارڪس کي ان نقطه نظر سان ڏسندا ته ڪڏهن به نه سمجهي سگهندا.

(If you see from that point of view you will never understand Marx).

سوال؛ جيئن ته توهان فلسفي جي شعبي کان سلهاڙيل رهيا آهيو تنهنڪري توهان چئو ٿا ته اهو (داس ڪيپيٽال) فلسفو آهي ۽ جيڪي political economy سان سلهاڙيل رهيا آهن اهي چون ٿا ته اهو Political Economy جو ڪتاب آهي ۽ جيڪي class struggle سان سڌي ريت سلهاڙيل رهيا آهن اهي چون ٿا ته اهو اسان جو سياسي document آهي جيڪو Analysis به آهي مزاحمت به آهي ته پورهيت طبقو ڇا ڪندو ڇا نه ڪندو؟

جاويد ڀٽو: No body accepting the word political economy بورجوا سائنس يا بورجوا انسٽيٽيوٽ ته اوهان جي Political Economic کي مڃيندا ئي ڪو نه آهن.

سوال؛ منهن تي ڪيئن مڃيندا؟

جاويد ڀٽو: اهو توهان جو سياسي بيان آهي جيڪڏهن توهان وڃو ۽ اُنهن سان ڳالهايو ته اُهي چوندا اسان سياسي معاشيات کي ڇُهون به نه. This is your political statement if you go and talk them they will say we do not touch political economy، توهان ٻاهران بيهي ان جي مٿان پٿر هڻون ٿا پيا.

سوال؛ مارڪس ۽ هيگل جيڪي ڳالهيون ڪيون، انهن جي وچ واري عرصي ۾ ڪو ايڏو وڏو فلسفي يا ڪو ايڏو وڏو ماڻهو هنن ۱۵۰ سالن ۾ اثرانداز نه ٿي سگهيو آهي جو هن دور جي سوالن جا جواب ڏئي يا مارڪس ۽ هيگل جي Relevance ختم ئي ناهي ٿي؟ انهن جون ٻُڌايل ڳالهيون اڄ سوڌو Relevant آهن، اهي جواب ڏين ٿيون پيون تنهنڪري ڪنهن ٻئي جي ڪا ضرورت ڪونهي؟

جاويد ڀٽو: well آئون ان ٻوليءَ ۾ توهان کي جواب نٿو ڏئي سگهان. هڪڙو مڃيل، هڪڙا قابل، certificate، هڪڙا مڃيل فلسفي آهن، solutions انهن کان پيا اچن ۽ ڪي وري اهڙا ماڻهو پيدا ٿيندا آهن جيڪي سوالن جا جواب نٿا ڏئي سگهن.

سوال؛ پوءِ هن دور جي سوالن جا جواب ڏيڻ جي لاءِ ٻيو ماڻهو ڇو ناهي؟ هي جيڪو general بحران آهي سڄي دنيا ۾ هڪڙو ڪميونسٽ thought جيڪو مارڪس جي دور تائين آيو ۽ اُن ٻڌايو ته هي نئون دور آهي هنن حالتن ۾ هي نظام بهتر آهي. اهي جيڪي به Failure ٿيا سوويت يونين وغيره وغيره. لبرل ازم Neo liberalism سڄي دنيا تي حاوي آهي. ان جا پنهنجا issues آهن، جهيڙا جهٽا ۵ هزار قسم جا ٿين ٿا. هاڻي ماڻهو Alternate جي ڳولا ۾ به آهن. Alternate ملي به نٿو. اهڙو ماڻهو ناهي جيڪو دعويٰ ڪري ته هي Alternate آهي جيڪو قابل قبول هجي ۽ اهڙي موٽ به ملي جهڙي مارڪس کي ملي. اسان اها راءِ نه ٿا ڏيون پر اهو سوال ٿا پڇون ته ڇا مارڪس اڄ ڏينهن تائين Relevant آهي؟ ڇا هيگل به آهي؟ جي ها ته پوءِ ڪو ٻيو ماڻهو انهن جي جاءِ ڇو نه والاري سگهيو آهي؟

جاويد ڀٽو: مارڪس، هيگل، جي انڪري Relevance ناهي ته اُهي Alternate هئا ويهين صدي ۾، جنهن به اها Approach ورتي اهو غلط هو. اُهي فلسفي هئا، اُنهن تجزيا ڪيا ۽ درجي بنديون ٺاهيون. توهان کي اُنهن درجي بندين مان مدد وٺڻ گهرجي پر اُنهن کي متبادل طور نه وٺڻ گهرجي. اها ائپروچ درست ناهي. تصديق ٿيل حل نه هوندا آهن.

سوال؛ مارڪس ته اهڙيون ڳالهيون ڪيون ته؛ ”هي سرمائيداراڻو نظام صحيح ناهي“، ”ان جي جاءِ تي نئون سوشلست سماج ايندو“ وغيره وغيره.

جاويد ڀٽو: بنيادي طور تي مارڪس سماجي سائنس جو ڪو نجومي ڪونه هو. پر ڪڏهن ڪڏهن ائين ٿيندو آهي ته ماڻهو اهڙي قسم جون ڳالهيون ڪندو آهي پر اُهي سندس خواهشون هونديون آهن، ڪا سائنس نه هوندي آهي.ته ائين ڪرڻ گهرجي جڏهن هن داس ڪيپيٽال لکيو پئي. هي ڪو حل نه پيو ڏئي. باقي تقريرن ۾ اهو ڪري سگهن پيا. مارڪس بنيادي طور ڪو نجومي نه هو.

سوال؛ هي دور جنهن ۾ اسين رهون ٿا پيا اهو دور ڇا آهي؟ ان جا بحران ڪهڙا آهن؟ ڇا هن دور جو وڏي ۾ وڏو بحران اهو ناهي ته specialization تمام گهڻي آهي، سائنس ۾ ايڏي تيزي سان Development ٿئي ٿي جو جيڪا شيءِ اڄ جنهن حالت ۾ ڏسون ٿا اُها ۱۰ سالن ۾ بلڪل بدلجيو وڃي، جنهنڪري اسان ڪا generalization ئي نٿا ڪري سگهون؟ ڇا هن دور جو وڏي ۾ وڏو مسئلو generalization جي کوٽ آهي؟ آهي ڪو ٻڌائي ته هي دور آهي هيئن هلي ٿو پيو ۽ هيئن ڪبو ته بدلجي ويندو؟

جاويد ڀٽو: مون کي توهان جي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته توهان ڇا ٿا چوڻ چاهيو؟ باقي مارڪس جيڪو Analysis ڪيو پر صرف مارڪس نه هو جنهن چيو ته استحصال آهي. اهو ته انسانذات جي ابتدا کان آهي. ظلم، جبر، استحصال، حقن جو مارجڻ، ماڻهن جو قتل ٿيڻ، ماڻهن سان ۽ قومن سان ۽ ٻين سان غذاب ٿيڻ ڪي نوان لقاءَ ناهن. پر مارڪس استحصال جي شڪلين جي باري ۾ ٻڌايو. ڇا توهان سمجهو ٿا ته استحصال ختم ٿي ويو آهي؟ جبر ختم ٿي ويو آهي؟ ٻيائي ختم ٿي وئي آهي؟ ظلم، حاڪميت، جبر ۽ مڪمل والار، ٻين کي غلام بنائڻ، اهو سڄو ڪاروبار هلي پيو، بلڪه نه صرف اهو هلي پيو پر ماڻهو Resist به ڪن پيا. دور بدلجي ويو، شيونcommodities  بدلجي ويون ته پوءِ ڇا؟

سوال؛ ڪامريڊ سائنس تي اولهه جي فلسفي تي انهي تي تمام گهني ڳالهه ٿي. سنڌ جو سماج توهان جي اڳيان آهي. جن قسمن جي بحران مان اسان جو سماج گذري ٿو. ان تي توهان جي ٿوري گهڻي نظر هوندي ۽ ساڳي ئي وقت اولهه جي علمن مان سکڻ ان جي ضرورت توهان جي ڳالهه ٻولهه مان ظاهر ٿي ۽ ساڳئي وقت لطيف کي به توهان چيو آهي ته سنڌ جو سڀ کان وڏو دانشور اهو آهي ته ڇا پنهنجي routes ۽ پنهنجي تاريخ کان سکي سگهجي ٿو ته هن جديد دور جي ڪهڙن terms ۾ سکي سگهجي ٿو. ان تي ٿوري ڳالهه ڪندا؟

جاويد ڀٽو: سنڌ ۾ هڪ عجيب واقعو ٿيو جڏهن کان colonialism آيو. اُهي پنهنجون فوجون کڻي آيا، پنهنجا ادارا کڻي آيا، پنهنجو system & management operation کڻي آيا، تعليم توهان جي تبديلي ٿي وئي، توهان جو ڍنگ بدلجي ويو. ان سان هڪڙو ڪم اهو ٿيو جو اوهان جي سماج ۾ ايڏيون وڏيون تبديليون اچي ويون جو نظام تبديل ٿيڻ سان پراڻي دنيا هڪدم بلڊوز ڪئي وئي. توهان جا نوان Class structure ٺهڻ لڳا، توهان جا نوان طبقا ٺهڻ لڳا. توهان جون نيون Alignments ٺهڻ لڳيون، توهان جي سياسي حيثيت نئين ٿيڻ لڳي، توهان جي Administration بدلجي وئي. ان حوالي سان ٻه ٽي شيون ٿيون. هڪڙو ته ماڻهو پنهنجي پراڻي Memory وڃائي ويهي رهيا.We lost our memory  ٻيو ته اسان پنهنجو پاڻ کي ان structure ۾ Fit ڪرڻ لڳاسين جيڪو انگريز ٺاهي ويو. پهرين اسان بمبئي جو جڙتو حصو ٿياسين، جنهنڪري اسان هر شيءِ ۾ هڪ Imperial ضلعي جي گورنمينٽ جي حيثيت سان رهياسين.

We lost our Independence.

We lost our Sovereignty.

We lost our memory.

We lost our honor

Hence we lost everything.

اسان اها subjugated قوم ٿي وياسين جنهن submit ڪيو. نئين انگريزي تعليم ته آئي جنهن جو مقصد ڇا هو؟ بيشڪ اسان وٽ بلب به آيو. جنهن کي اسان هينئر گهڻي اهميت ڏئي رهيا آهيون ته Oh My God بلب آيو. جيڪڏهن دنيا جي هن تاريخ ۾ ڏسو ۽ دنيا جي هن واڌاري کي ڏسو خود ئي توهان پنهنجو پاڻ تي کلندا. اسان ڪيڏي ننڍي ڳالهه تي ڪيتري خوشي ملهائي رهيا آهيون. مثال طور اسان وٽ ٻولي اول ئي هئي. ڇا سامي جا سلوڪ، شاهه لطيف جي شاعري شاهه لطيف جي زماني ۾ نه لکبي هئي؟ ڇا گنج رسالو لطيف جي زماني ۾ نه لکيو ويو؟ ڇا توهان اهو پڙهي نٿا سگهو پيا؟ ها ان ۾ تبديلي آهي پر توهان وٽ ٻولي هئي. ماڻهو هٿ سان لکندا هئا پر هاڻي اسان جا اديب ۽ اسڪالر چون ٿا پيا ته انگريزن اسان کي ٻولي ڏني. ڏسو توهان جي اديبن جي capability انهن جي حالت ڏسو. توهان وٽ ٻولي موجود هئي پر ها ٿورو انهن تبديل ڪئي، نقطه وغيره ڏنا ۽ اسان وٽ پريس نه هئي They brought the press پر اها ساڳي پريس اڪبر کي پورچوگيزن به آفر ڪئي هئي گهڻو اڳ پر اڪبر نه ورتي. Guttenberg واري پريس تنهن زماني ۾ پر هن ڪونه ورتي. وري ۴۰۰ سالن کانپوءِ ٻيهر انگريزن کان پريس ملي. اسان ان تي تمام گهڻو so-called upheria خوشي جو اظهار ڪري رهيا آهيون. اهو ظاهر ڪري ٿو ته اسان ڪيترا ته هيڻا، Limited ۽ Deprived آهيون. ائين جيئن گلاس پاڻي جو ڪنهن ماڻهو کي رڻ پٽ ۾ ملي ۽ پوءِ هو همرچو هڻي ته مون کي دنيا جي وڏي ۾ وڏي نعمت ملي. اها آهي اسان جي ڪيفيت! اهي انگريز اسان وٽ رڻ پٽ ٺاهي ويا علم جو. سائنس جو ۽ اسان جي Terrain life هئي، ادب هيو، شاعري هئي، اسان جي communication هئي ۽ اسان جا رشتا هئا پراڻي زماني جا، سي مڪمل طور تبديل ٿي ويا. We were there in four Empires هر سلطنت ايندي هئي اها ڍل Taxes وٺندي هئي ظالماڻي طريقي سان، ايراني آيا، افغاني آيا ۽ انگريزن کان پوءِ We totally lost every thing ۽ سڀ کان وڏو ڏک آهي تهWe lost our memory.  تصور ڪيو ته هڪ ماڻهو پنهنجي ياداشت وڃائي ويهي رهي.

 (If you generalize it & theorize it speculate, that is the condition of Sindhi Nation), (We are trying to recover our past & hope), so it is very great pleasure to revive your level.  

جڏهن توهان بيمار آهيو ۽ توهان کي صحت ملي ٿي پئي ته توهان ان کي ڪيئن describe ڪندو.It is a joy.  ان کي ائين استعمال ڪندو نه! ماڻهو چوندا شڪر آ. هاڻي آئون خوش آهيان بخار مان، cancer مان جان ڇُٽي. So it’s a joy جيئن توهان revive ڪيو ٿا پيا، توهان کي ڪيئي ڳالهيون ملن ٿيون پيون You become happy. تصور ڪيو جڏهن توهان کي چچ نامون ملي اهو memorial لقاءُ آهي ته انگريزن جي دور ۾ الائي ڪٿان هو کڻي آيا ۽ پوءِ توهان کي چيائون ته هي توهان جي تاريخ آهي. ۱۹۳۳ع ۾ جيڪو موهن جو دڙو کوٽيائون ۽ ٻڌاين ته اها توهان جي تاريخ آهي، اها جيڪا موومينٽ آهي توهان کي connect ٿيون ڪن پيون توهان جي سڄيconsciousness بدلجي وڃي پئي. تصور ڪيو چچ نامو نه ملي ها. موهن جو دڙو نه ملي ها. اڄ توهان کي هڪڙي ٻي ڳالهه ٻڌايان جيڪا مون پهريان ڪٿي به mention ناهي ڪئي. مون هڪڙو ڪتاب پئي پڙهيو پراڻي آرڪيالاجي تي. جڏهن انگريز آيا ۽ ريل لاءِ بند ٻڌي رهيا هئا، ٺيڪيدار تمام وڏا سرمائيدار هئا جن somewhere شهدادپور يا حيدرآباد وٽ جيڪا مسمار ڪئي وئي اهو رڪارڊ آهي ته موهن جي دڙي کان وڏي تهذيب اُن بند تي هئي، اُنهن سڄي کوٽائي ڪئي، ان جون سرون ايئن جيئن هڙپا سان ٿيو. ان جو ڪنهن کي به پتو ناهي، نه سنڌ جي ماڻهن، نه ٻين ماڻهن کي ۽ اها ڳالهه ان ڪتاب ۾ لکيل آهي ان جو ڪو ڪيس ڪونهي ڪا memory ڪونهي. اها هئي اسان جي تهذيب You had this civilization ۽ توهان سان اهڙا وڏا هٿ ٿيا آهن. تصور ڪيو موهن جي دڙي وانگر توهان کي هڪڙو ٻيو شهر ملي پوي ها. اهڙي نئين تهذيب ملي ها، ان جون نيون نيون ڳالهيون توهان کي ملن ها، جيڪا موهن جي دڙي ۾ آهستي آهستي Enrich ٿي پئي ۽ ائين توهان جي يادداشت بحال ٿئي ها.

سوال؛ ڇا بين الاقوامي طور تي صورتحال ڪنهن جنگ ڏانهن وڃي پئي؟

جاويد ڀٽو: I don’t knowته دنيا ڪنهن عالمي جنگ ڏانهن وڃي پئي يا نه. پر هڪڙي ڳالهه صاف ظاهر آهي ته هي ۲۱ صدي آهي، جڏهن کان ۱۱/۹ واقعو ٿيو آهي ان ۾ هڪڙي شيءِ آهي ته گلوبل جسٽس سسٽم ٽڪڙا ٽڪڙا ٿي ويو آهي. انٽرنيشنل قانون ٽٽي ختم ٿي ويا آهن. بين الاقوامي معاهدا ختم ٿي چڪا آهن.

There is no International course.

There are no International laws.

Guantanamo Bay is the classical case.

هڪڙو ٻئي ملڪ تي قبضو ڪري، ان ملڪ ۾ پنهنجو ئي جيل ٺاهڻ ۽ هڪڙن ٽئين ملڪ جي ماڻهوءَ کي کڻي، جنهن جي ڪا شهريت accept ٿيل نه آهي، انهن کي اچي اتي بند ڪري، هڪڙن اهڙن قانونن جي ذريعي سزائون ڏيڻ ۽ ڪيس هلائڻ جيڪي قانون دنيا ۾ آهن ئي ڪو نه its critical case

(انٽرويو موڪليندڙ: بخشل ٿلهو)

جاويد ڀٽو

سنڌ جي ڏاهپ جو آمريڪا ۾ قتل

محمد قاسم ميرجت

ڪنهن پروئان پرينءَ کي روئي نه ڄاڻان

مٿي ڪيو ڀڻا، هنجن هاڻا هٿڙا. (شاهه)

ڊاڪٽر جاويد ڀُٽي سان پهرين ملاقات، شڪارپور ۾ ۱۹۷۴ع ۾ ٿي، جڏهن آئون پارٽي حڪم تي اپر سنڌ ۾ عوامي تحريڪ کي منظم ڪرڻ لاءِ ويس. مون کي ٽن ساٿين؛ مظهر اڄڻ، ارشاد ڪاغذي ۽ جاويد ڀُٽي سان رابطو ڪرڻ لاءِ چيو ويو. اسان هاٿي در تي ديوان ٺاڪرداس جي هوٽل تي ملندا هئاسون. ڪلاڪ ٻه ڪچهري ڪندا هئاسون. ڪڏهن جاويد ڀُٽي جي گهر جي ڀر ۾ رات جو ريلوي پل تي ويهي ڪچهري ڪندا هئاسون. جاويد ڀُٽي جو والد اکين جو علاج ڪندو هو. سندن گهر جي مالي حالت مڊل ڪلاس، سفيد پوش جهڙي هئي. جاويد ڀٽو، بولان ميڊيڪل ڪاليج ڪوئيٽا ۾ داخلا ورتي ۽ شاگرد سياست ۾ سرگرم ٿي ويو، پر سنڌي شاگرد لاءِ بلوچ شاگرد کي اهو سمجهائڻ ذري گهٽ ناممڪن هو ته سنڌ جو عوام هن ڏکي گهڙيءَ ۾ بلوچستان سان همدردي رکي ٿو. مٿان وري بلوچستان ۾ آپريشنز، ذوالفقار علي ڀُٽي جي حڪومت ۾ ڪيو ويو، ۽ جاويد به ڀٽو هو. مگر جاويد ڀُٽي جو خلوص، سچائي ۽ محبت رائگان نه وئي. بلوچ شاگرد اڳواڻ سندس گهرا دوست ٿي ويا. حيدرآباد به ايندو هو ۽ ڪلاڪن جا ڪلاڪ بلوچستان جي مسئلي جي حل جي سلسلي ۾ نظرياتي بحث ڪندو هو ۽ سندس دماغ ۾ هڪ وڏو سوال هوندو ته ڇا قومن سان ان نموني هلڻ گهرجي؟ ڇا بلوچستان جا ڪجهه علائقا جدوجهد ڪري مقصد ماڻي سگهن ٿا؟ ڇا ترقي پسند توڙي قومپرست ڌرين ۾ اها سگهه، صلاحيت ۽ علم آهي، جنهن کي استعمال ڪري هو پنهنجي مظلوم قوم کي ڇوٽڪاري ڏياري سگهن؟ هن جو پنهنجو پاڻ کان سوال هوندو هو ته ڇا آئون ڊاڪٽر ٿي بنا پئسي ڪمائڻ جي دردمندن جو ڪو درمان ڪري سگهان ٿو. هن انهن سوالن جا جواب ڳولڻ ٿي چاهيا. جنهن لاءِ کيس گهربل علم مطالعي ۽ ڏاهپ جي ضرورت هئي. جنهن ڪري هن پنهنجي والد جي خواهش تي جاويد ڊاڪٽر ٿيڻ جي ابتڙ تعليم اڌوري ڇڏي آرام آسائش پاڻ تي حرام ڪري اچي ڪراچي يونيورسٽي ۾ فلسفي ۾ داخلا ورتي. ۽ ٻين يارن، دوستن کي ڇڏي ڪتابن جي دنيا ۾ اندر ۾ اڀريل سوالن جا جواب ڳولڻ لڳو.

ان دوران سندس ڀيڻ نواب شاهه ميڊيڪل ڪاليج ۾ داخلا ورتي ته هو ڏاڍو خوش ٿيو ته گهٽ ۾ گهٽ گهرڀاتين مان ڪو ته ڊاڪٽر ٿيو ۽ بابا جي خواهش پوري ٿي. پي ايڇ ڊي ڪرڻ لاءِ بلغاريه ويو اتان موٽي اچي ڊاڪٽر فيروز جيان سنڌ يونيورسٽي ۾ فلسفي جو استاد ٿيو. جيئن هنن جيڪو علم جيڪا ڏاهپ هٿ ڪئي، ان ڄاڻ ذريعي سنڌ جي آئنده جون واڳون سنڀاليندڙ نوجوان نسل کي، هر نعري ۽ هر نظريي کي علم ۽ ڏاهپ جي روشني جي ڪسوٽي تي پرکي دنيا جي عالم آزاد، باوقار قومن جي قطار ۾ بيهڻ ۾ مدد ڪجي. ان وچ ۾ ظاهري طرح ايل ايل بي پاس هاءِ ڪورٽ جي وڪيل مگر اندر ۾ اهو ئي وحشي حوس پرست وڏيرپ جنهن جاويد ڀُٽي جي ڀيڻ کي اغوا ڪري حوس جو نشانو بڻائي، لاش سرجاڻي ٽائون وٽ اڇلي ڇڏيو. جيئن الزام لساني تنظيم تي اچي، جاويد ڀٽو علم ذريعي ماڻهو گڏ ڪرڻ کان اڳ اڪيلو ٿي ويو.

مون سڏيندي سڏڙا ساٿي سڏ نه ڏين،

ولهيءَ جي وٿاڻ تي تو ڏ نه تنوارين،

هڏا هاڃا ٿين، ڀنير هن ڀنڀور ۾. (لطيف)

ڪٿي؟! شڪارپور جو نازڪ نفيس علم ڏاهپ ۽ دليل سان ڳالهائيندڙ فلسفي ڊاڪٽر جاويد ڀٽو، سامهون حڪمران جماعت جو اقتدار جي نشي ۾ بدحواس ڪاري ڪوٽ ۾ لڪل بدڪردار وحشي جاهل وڏيرو، جنهن حڪمراني جي زور تي، پوليس سندس اشاري تي سموريون شاهديون ۽ سرزمين جا نشان ڌوئي صاف ڪري ڇڏيا. مگر جاويد همت هارڻ بدران وڏيرڪي دهشت دٻاءَ ۽ لالچ آڏو پوئتي هٽڻ بجاءِ پريس ڪانفرنس ڪري قاتل کي پڌرو ڪيو. جنهن ۾ سندس چند ذاتي دوستن ۽ نفيسه هودبائي جيڪا ان وقت ڊان اخبار جي رپورٽر هئي، ان ميڊيا تي هن معاملي کي ايترو مٿي آندو جو قاتل کي گرفتار ڪرائي قانون جي ڪٽهري تائين ته پهچايو، باقي رهيو انصاف سو نه جاويد ڀٽي جي وس؟ نه نفيسه هودبائي جي قلم ۾ طاقت. ان ڪيس دوران جاويد ڀٽو ۽ نفيسه علم ڏاهپ انقلاب، انصاف ۽ فلسفي کي رد ڏيندي ڏيندي. ايترو قريب ٿيا جو زندگي گڏ گذارڻ جو فيصلو ڪيو. ترقي تخليق، ڏاهپ ۽ علم پرائڻ لاءِ يونيورسٽي ۾ گهربل پرامن علمي ماحول جو هجڻ تمام ضروري آهي، مگر سنڌ جتي استاد يونين جي اڳواڻي حاصل ڪرڻ انتظامي عهدا ماڻڻ لاءِ استاد جي نالي ۾ هڪ علم دشمن مافيا هجن ۽ شاگردن مان اوٻاش، ڀتي خور، بنا پڙهڻ پاس ٿيڻ وارن چند غنڊي قسم جي شاگردن کي انتظاميا جي اشاري تي تعليمي عمل کي اڳتي وڌڻ نه ڏين. هزار ڪوششن باوجود ڪو سڌارو نه ڏسي آخر بيزار ٿي زال مڙس آمريڪا هليا ويا مگر جاويد ڀٽو هڪ پل لاءِ پنهنجي وطن ۽ وطن جي ماڻهن جي ڇوٽڪاري جون راهون ڳولڻ کان به غافل نه رهيو.

اسان جي قومي عوامي توڙي جمهوري عمل کي اڳتي وڌائيندڙ اڳواڻن کان جيڪڏهن سوال پڇو، ته اسلام يا مذهب جو انسان جي ترقي ۾ ڪو ڪردار، صوفي ازم ڇا آهي، جمهوريت مان ڇا حاصل؟ ته وڏا انقلابي منهن ڦٽائي هڪ سٿ ۾ جواب ڏيندا ته مذهب ملن جي هٿ جو هٿيار آهي، صوفي ازم موالين جي پناهه گاهه آهي، ان ساڳي قافلي جو هڪ انوکو ساٿي ڊاڪٽر جاويد ڀٽو، علم ۽ فلسفي جي روشني ۾ ڪيترا ليڪچر ڏنا ته اسلام توڙي، مذهب هڪ نه پر ٻه آهن، هڪ ملن، پادرين ۽ ٻاون جي هٿ آهي. اسلام ۽ مذهب جو نالو استعمال ڪري اقتدار تي قبضو ڪرڻ چاهي ٿو ان ڪري ماڻهن کي ڪيترن فرقن، عقيدن ۽ ڏوهن ثوابن ۾ منجهائي رکيو آهي ٻيو اسلام يا مذهب عوام جو آهي، جنهن جو مذهب ان جي ذات ۽ مالڪ جي وچ ۾ ذاتي مسئلو آهي نه ان جي اسلام کي خطرو آهي نه ڦرلٽ ۾ ان جو ايمان آهي، صوفي ازم هڪ آرٽ آهي، ۽ علي بابا چواڻي ته اهو آرٽ فقطه اهي شاعر ڄاڻن ٿا جيڪي مايوس، شڪست کاڌل قومن ۾ ٻيهر جيئڻ جو حوصلو پيدا ڪن ٿا، انهن شاعرن ۽ صوفين جو نشي پتي، اولاد ڏيڻ وغيره سان ڪو واسطو نه آهي. جمهوريت به ٻن قسمن جي آهي، هڪ پئسي يا هٿيار جي پٺڀرائي سان اقتدار ماڻجي ٻي عوام جي جيڪو پنهنجي عزت سک ۽ سلامتي سان پنهنجا مسئلا حل ڪري سگهي. هڪ ڀيري کانئس سوال پڇو ويو ته هي ڌاريان جيڪي وڏي تعداد ۾ اچي آباد ٿيا آهن. ۽ مطالبو ٿا ڪن ته هاڻ اسان جو به هن ڌرتي تي اوترو ئي حق آهي جيترو ڪنهن صدين کان رهندڙ جو هجي. ته مرڪي شاعر ڀون سنڌي جي شعر جون ٻه سٽون پڙهي دليل ۾ شروع ٿي ويو.

رنگ ته ساڳيو ڪارو ڪٺ،

پر ڪانگ نه ٿيندو ڪوئل مٽ.

ڊاڪٽر جاويد ڀُٽي ۽ ڊاڪٽر فيروز احمد خواجا جي وچ ۾ عجيب هڪ جهڙايون هيون. ٻنهين جو واسطو سنڌ سان هو ٻئي علم جا ڊاڪٽر هئا. ٻئي پهرين ملڪن ۾ پي ايڇ ڊي ڪري ساڳي جذبي سان سنڌ يونيورسٽي ۾ استاد ٿيا. ٻنهين پنهنجي پهرين سياسي وابستگي عوامي تحريڪ کان ڪئي. ٻئي سنڌ ڇڏي آمريڪا ويا، ڊاڪٽر فيروز احمد خواجا هو ته ڊاڪٽر جاويد ڀٽو جي وني خواجا هئي.

هن موقعي تي سنڌ جي انصاف پسند جج ۽ مختصر ڪهاڻي جي ڀلوڙ اديب جمال ابڙي جي ڪهاڻي پيراڻي ياد اچي ٿي. جنهن ۾ پيراڻي جا مائٽ ڪڻڪن جي لاباري لاءِ سنڌ اچن ٿا. پر غربت سبب پنهنجي سڪي لڌي ڌيءُ پيراڻي کي سنڌ ۾ وڪرو ڪري بلوچستان واپس ٿا وڃن ان وقت پيراڻي جي ماءُ غربت، سنڌ ۾ جلاوطني کي پٽون ۽ پاراتا ڏي ٿي. اڄ منهنجي نظر ۾ آمريڪا الائي سرمايه دار آهي، الائي سامراج مگر سنڌ جي قاتل وڏيري جيان وڏي حرفت ۽ صفائي سان سنڌ جي علم ۽ ڏاهپ جي روشن منيارن کي وسائي ڇڏيو ۽ هٿن تي ڪورَتَ جو نشان به نه آهي، اهي ٻه عالم اسان لاءِ ٽريڊ ٽاورن کان وڌيڪ اهم ۽ قيمتي هئا.

ماءِ ڏَٺم اَڄُ ماٺِ مُڙهين ۾. (شاهه)

جاويد ڀٽو

الوداعي سفر جي ڪٿا

حميده گهانگهرو

مون پنهنجي زندگيءَ جا سفر ڪيترن مرحلن، مشڪلاتن ۽ پيڙائن سان حل ڪيا، پر جاويد ڀٽو جي تدفين ۾ شرڪت لاءِ وڃڻ وارو سفر ڄڻ طئي ئي نه پيو ٿئي. ٻڌائڻ به ڏکيو هيو ته ڪنهن پنهنجي هيرن جهڙي ساٿي جي تدفين آهي. شڪارپور هونئن به علم، ادب، سياست جي لحاظ کان مرڪز رهيو آهي. ڪنهن دور ۾ هن شهر کي پئرس سان ڀيٽ ڏني ويندي هئي. تاريخي ماڳ مقام انهن سڀني حقيقتن جي گواهي ڏين پيا.

پر اها به هڪ حقيقت آهي ته هن شهر ۾ سنڌ سان محبت رکندڙ الهه بخش کي به شهيد ڪيو ويو هو. تاريخ پنهنجي ان بهادر  انسان کي ڪڏهن به نه وساري سگهندي. ته وري وڄ وانگر هڪ ٻي خبر شڪارپور ڄائي سنڌ جي سڃاڻپ ۽ فلسفي جي استاد طور ارسطو، افلاطون، سقراط کان به گوءِ کڻي وڃڻ واري کي مٽي ماءُ حوالي ڪيو وڃي ٿو، سندس الوداعي سفر ۾ انقلابي گيتن جي گونجار سان سڀ دوست، ساٿي، مٽ مائٽ ۽ سڀ کان اهم سندس جيون ساٿياڻي نفيسه هودٻائي آخري آرام گاهه جي ڪناري تي کوٽيل قبر کي گهوريندي رهي.  هوءَ ضرور سوچيندي هوندي ته هيءَ ڪهڙي آرامگاهه آهي جنهن ۾ سندس ورهين جو ساٿي وڇڙي اڪيلو وڃي رهيو آهي. ها هوءَ جاويد ، جاويد چوندي رهي. هوءَ سڀني ساٿياڻين کي صرف هڪ ئي جملو چوي پئي ته جاويد مون کي اڪيلو ڪيئن ڇڏي ويندو. مان هن جي مُرڪندڙ چهري کي نٿي وساري سگهان. مون هڪ ڏينهن کان هن کي ناهي ڏٺو. شايد ان لاءِ ته جيئن منهنجي تصور ۾ سندس مرڪندڙ چهرو ۽ محبت واري  لفظن جي گونجار منهنجي ڪنن مان غائب نه ٿئي. اها سندس جاويد ڀٽو سان بي پناهه محبت هئي، عورتون پنهنجو پاڻ کي مڙسن لاءِ ارپي ڇڏينديون آهن. انسان جو ازل کان ابد تائين جيون جو ساٿ هڪ ٻئي سان رهي ٿو. پر اها به تمام ڏکوئيندڙ ۽ ڪڙي سچائي آهي ته وڇڙڻ جو مرحلو ڪنهن تي پهرين اچي ٿو ڪا خبر ناهي.

جاويد ڀٽو قدرتي موت ناهي وڇڙيو. پر ظالم سماج جي ڇڙواڳ غير انساني رويي جي نشاني تي پنهنجي جيون جو ٻليدان ڏنو. تمام نازڪ نفيس هميشه مسڪرائي ڳالهائيندڙ ۽ گهري سوچ جي جائزي ۾ هر حقيقت کي سمجهڻ ۽ ان لاءِ جاکوڙ ڪرڻ، هو سياست جي علم جو ماهر هو، نفسيات ته ڄڻ سندس روح ۾ شامل هئي. حساس دل رکندڙ ۽ وري اها دل هماليه کان به وڌيڪ حوصلو رکندڙ هئي تنهن جي تاريخ ڪيئن لکي وڃي ٿي ته سنڌ جي ڏاهي کي ڪيئن الڳ ڪيو ويو. اهو درد سميٽڻ ۽ پاڻ کي سمجهائڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.

مون کي ياد آهي ته ڊاڪٽر فوزيه ڀٽو جي قتل تي هو ڪيترو جذباتي هو. هن جي اندر ۾ مچ مچي رهيو هو ته سندس لاڏلي ڀيڻ سان اهڙي ويڌن ڇو ٿي آهي ۽ جيڪڏهن اسان جهڙا پڙهيل لکيل به خاموش ٿي اکين مان نير وهائي نياڻين کي مٽي ماءُ حوالي  ڪندا رهنداسين ته پوءِ بي گناهه قتل ٿيندڙ نياڻين جو ڪير داد فرياد ڪندو. جاويد ڀٽو مالي لحاظ کان ڪو ايترو سگهارو نه هو پر سندس حوصلو جاگيردارن، سرمائيدارن جي ڀريل ٽجوڙين کان تمام مٿانهون هو. سندس دوستن جو ساٿ ۽ ڊان اخبار ۾ ڪم ڪندڙ نفيسه هودٻائي جيڪا پوءِ سندس جيون ساٿياڻي ٿئي ٿي. تنهن سندس تمام گهڻو ساٿ ڏنو. جاويد ڪڏهن به پاڻ کي قوم پرست نه سڏايو. پنهنجي ڌرتيءَ جي ڳالهه ڪرڻ قوم پرستي ناهي. پر جنم ڀومي کان ئي شروعات ڪجي ٿي پوري دنيا جي پورهيت طبقي جي جاويد ڀٽو علم، ادب جي پڙهڻ سان گڏ هن سماج ۾ رهندڙ هر مظلوم محڪوم انسانن کي پڙهيو، انهن جا ڏک سور پڙهيا ۽ سندس فلسفي ذهن مطابق انهن کي حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.

هو بلغاريه ۾ جڏهن فلسفو پڙهي ٿو ته سندس سوچ استحصال جي خلاف بغاوت ڪري ٿي. اهو ئي سبب آهي جو بلوچستان سان ٿيندڙ ڏاڍائي جي سخت خلاف هو. ڊاڪٽر فوزيه جي ڪيس دوران اسان جي گوليمار واري گهر ۾ گهڻو ايندو هو ۽ اڪثر مير ٿيٻو سان بحث مباحثا ٿيندا هئس. هو باغي ٿي سوچيندو هو. استحصالي قوتون دنيا جي ڪهڙي به خطي ۾ رهندڙ هجن، هو انهن جي خلاف هو. سنڌ جي وڏيري جاگيرداري سسٽم جي اوترو ئي خلاف هئو.

سندس جيون ساٿياڻي نفيسه به طبقاتي فرق ۽ رنگ نسل، مذهب جي متڀيد کان به هٽي استحصال جي خلاف رهي. ۱۹۹۱ع به سنڌ ۾ ڌاڙيلن ظلم ۽ بربريت جو ڄار وڇايو هو. خاص طور دادو ضلعو ته ڄڻ سنڌ جو سينٽرل جيل بڻجي ويو هو. ۵ وڳي کانپوءِ ماڻهو گهرن ۾ قيد ٿي ويندا هئا. رات جو رنگين گولين جا فائر هوندا هُيا، ڳوٺن مان اغوائن جون وارداتون وڌي رهيون هيون. نفيسه ان وقت خيرپور ناٿن شاهه، گهاري، شڪارپور جا دورا ڪري اکين ڏٺن واقعن کي پنهنجي قلم ۽ ڪاغذ ۾ قيد ڪيو. سندس اها بهادري ۽ سنڌ جي غريب ڏتڙيل ماڻهن سان همدردي ڏسي جاويد ڀٽو تمام گهڻو خوش ٿيندو هو. جڏهن نفيسه سان اسان سڀ امر سنڌو، عرفانه ملاح، سحر گل ۽ سندس ڀاڀي، ڀائيٽيون جاويد جي ڀيڻ ويٺيون هيون سين ته سندس زبان تي صرف اهي لفظ هئا ته ”جاويد چوي پيو هاڻ واپس گهر هلنداسين. ۽ پنهنجي ماڻهن جي خدمت ڪنداسون. نفيسه جي خواهش هئي ته سندس گهر ۾ ضرورت جي سامان سان گڏ ڪتابن جو تمام وڏو ذخيرو آهي، ڇاڪاڻ جو جاويد ڀٽو ڪتابن وٺڻ جو تمام گهڻو شوقين هو. ۽ هن اها خواهش به ڏيکاري آهي ته شڪارپور ۾ لئبريري هئڻ گهرجي.

بلڪل صحيح آهي جاويد ڀٽو جسماني طرح مٽيءُ ماءُ جي جهول ۾ آهي. پر روحاني طور وڏي لئبريري جي هر ڪتاب ۾ جاويد جي سوچ جي سرهاڻ محسوس ٿيندي. نفيسه هودبائي جنهن همٿ ۽ حوصلي سان سماج جي فرسودهه ريتن رسمن کي ٿڏي پنهنجي ور جي آخري سفر ۾ ساٿ ڏنو اتي انهيءَ مٽيءَ کي ٻُڪ ۾ ڀري اهو وچن به ڪيو ته اُها سندس قاتلن کي معاف نه ڪندي ۽ جاويد جي خواب کي اڻپورو نه ڇڏيندي.

جاويد ڀٽو کي اهو مان ملڻ کپي ته جيڪي به سڃاڻ ڌريون آهن تدفين ۽ تعزيتي ميڙاڪن کانسواءِ پنهنجي هيرن جي سار سنڀال اهڙيءَ طرح لهن جو ڪو به تاريخ کي ميسارڻ وارو ڪانئر پنهنجي موت مري وڃي.

جاويد ڀٽو جي آخري سفر ۾ سندس سڀ پراڻا دوست ۽ نوان ساٿي به شامل هئا. پراڻن دوستن مان شبير شر جيڪو هن وقت پاڪستان بار ڪائونسل جو چيئرمين آهي ۽ سپريم ڪورٽ جو وڪيل آهي تنهن کي اهو قتل ڪيس قانوني طور پاڪستان يا پاڪستان کان ٻاهر ڪيئن هلائڻ گهرجي. اهو طئه ڪرڻو پوندو هڪ ڳالهه تمام اهم آهي ته جيڪڏهن ڪنهن جي زندگي انقلابي نظريي مطابق آهي، ته اهو ڪردار انقلابي آهي. ڇا انقلابي پنهنجي جنم ڀومي جي غريب، مظلوم، محڪوم عوام لاءِ نٿا وڙهن. ڏوهه صرف انهن جو اهو آهي ته هو دنيا جي پورهيت طبقي سان پنهنجي طبقي کي اڻپورن جاويد ڀٽو انسان دوست هو ۽ رهندو. جاويد ڀٽو جڏهن بلوچستان ۾ عوام سان زيادتي ٿيندي ڏسي ٿو ته هو ان زيادتي جي مذمت ڪندي انهيءَ مظلوم عوام سان پاڻ کي بيهاري ٿو. هن جي ڏاهپ جي سڃاڻپ اها آهي ته هن ۾ انساني رشتن جي سڃاڻپ آهي. هن مذهب جي تضاد کي ڪڏهن به اهميت نه ڏني ۽ هميشه اهو چوندو هيو ته مولوين جي مذهب کان انسان جي آزادي پسند سوچ تمام مٿانهين آهي.

اڄ جڏهن جاويد ڀٽو جسماني طرح ناهي رهيو ته سڄاڻ ڌرين کي سمجهڻ گهرجي سياسي فرقي پرستيءَ مان نڪري سماج جي شعوري اڏاوت ڪرڻ گهرجي جنهن جي جاکوڙ جاويد ڪري رهيو هو. ۽ سندس ڀاءُ شاهد ڀٽو وائيس گروپ ۾ جيڪي شيخ اياز ۽ فيض احمد فيض جا گيت ڳايا اهي مڪمل انقلابي آهن. انقلاب تي هنن جو ويساهه هو ۽ انقلاب سندن بهترين خواب. جاويد ڀٽو کي جيڪڏهن زندهه رکڻو آهي ته سندس اڻپورن خوابن جي ساڀيان ڪرڻي پوندي.

جاويد ڀٽو

سنڌ جو فلسفي ۽ سندس آدرشي سفر!

عبداش پنهور

دنيا جي دانائن وٽ هڪڙو اهو به دليل هوندو آهي ته ”وحشت جو ڪو وطن ناهي هوندو ۽ دهشت جو ڪو ديس ناهي هوندو“ اهي تمام ڳُورا ماڻهو هوندا آهن جن جون ڳالهيون به تمام وڏيون ڳُوريون هونديون آهن، اهڙن ئي آدرشي انسانن مان فلسفي جو استاد جاويد ڀٽو هڪ هو، دنيا جي هڪ ڏاهپ جو اهو به دليل رهيو آهي ته “دنيا ۾ هن وقت تائين فلاسافرن صرف سماج جي تشريح ڪئي آهي، اصل ۾ سماج کي تبديل ڪرڻ جي ضرورت آهي” جاويد ڀٽو کي به اهڙو ئي واءُ لڳو هو، اهو زمانو آدرشي انسانن جي تمام وڏي هلچل واري ماحول وارو زمانو هو، خاص ڪري جڏهن سنڌ جو فلسفي جاويد ڀٽو بلغاريه پڙهڻ ويو، تڏهن کان هو ڏيهه جا ڏولاوا ڏور ڪرڻ جا ڪي وچن کڻي آيو هو، تنهن ڪري هجوم کان پري ٿي پنهنجي انوکي انداز سان پورهيتن جي حقن سان گڏ سنڌ پرست سوچ جي بنياد تي هن پنهنجي اکر ۽ وکر واري هڙ وارو ”هوڪو“ ڏيڻ شروع ڪري ڇڏيو هو“ مان صدين کان پهريان سنڌي آهيان پوءِ مسلمان آهيان.

پاڪستان ۾ اهو ظالم ضياءَ جو زمانو هو، جنهن جي جبر ۽ جهالت خلاف عوامي هلچل جا خاص ڪري سنڌ جي چپي چپي تي نشان ملن ٿا، تڏهن وڏو ڏوهاري هر اهو ماڻهو هوندو هو جيڪو انهي جبر ۽ جهالت جو انڪاري هوندو هو، عالمي اسٽبلشمينٽ پاڪستان ۾ پنهنجي مفادن خاطر انهي آمريتي سوچ جي به ساٿاري هئي. اقبال بانو ۽ مُني بيگم لڪي لڪي لوڪ کان فيض احمد فيض، انقلابي شاعر حبيب جالب جا گيت جهونگارينديون هنيون، تڏهن سنڌ ۾ بيدل مسرور، شاهد ڀٽو سٿ جي صورت ۾ وائيسز گروپ جوڙي انقلابي گيتن جو هڪڙو نئون ”هو جمالو“ شروع ڪري ڇڏيو هو، شيخ اياز ۽ فيض احمد فيض جي انقلابي گيتن جي وڪڙ ۾ هڪڙي ٻئي شاعر جو گيت ۾ انهي ڪيسٽ جو حصو ٿي ويو، جنهن لاءِ اهو تنهن زماني ۾ مشهور ٿي ويو ته ”جنڊ جُڙي، مال ڇُڙي، رات کُٽي ٿي، ساٿي باک ڦُٽي ٿي“ گيت به شيخ اياز جو آهي پر انهي گيت جو شاعر اصل ۾ مزاحمتي شاعر ۽ انقلابي ڪارڪن ۽ جهونو صحافي منصور ميراڻي آهي، اها ڳالهه بلڪل ائين تنهن زماني ۾ مشهور ٿي جيئن آسي زميني جو گيت پهريون ڀيرو بنا شاعر جي نالي سان ڳايو ويو هو ”هڪڙا ماڻهو ننڍڙا ماڻهو، هڪڙا ماڻهو وڏڙا ماڻهو، ڪهڙا ماڻهو، تنهنجا ماڻهون،،،،،؟“ اهو جبر ۽ جهالت واري آمريت جو خطرناڪ دور هو، جڏهن باشعور ماڻهن جي شروع ٿيل ارڏائي سان پنهنجون ڳاڙهيون اکيون ملائي ظُلم ۽ ظالم کي للڪاريو هو، انهي للڪار ۾ سنڌ جي ڪلا جو ڪروڌ به شامل هو سنڌ جو فلسفي جاويد ڀٽو سندس ڀائر شاهد ڀٽو، زاهد ڀٽو پنهنجي ساٿين سنگيتن سان وک وک تي گڏ هوندا هئا، وائيسز گروپ به بلڪل ائين سوچ سگهارو مانڊاڻ جوڙيندو هو جيئن ”دستڪ گروپ“ ناٽڪ منڊلي انقلابي اسٽيج ٿيٽر وانگر ڪلا ڪروڌ لوڪ پڌرو ڪندڙ رهيو آهي، جنهن سگهاري سوچ جو فني ماهر ڪامريڊ اسلم اظهار هو، سنڌ جو لوڪ ڀوڳائي چرچائي فنڪار استاد خان صاحب بيگو خان مشڪرو پڻ پنهنجي انداز سان انهي حوالي سان هڪ ڌار تاريخ رکي ٿو، سموري سنڌ ۾ هزارين اهڙا ماڻهو هئا، جيڪي انهي جبر ۽ جهالت جي خلاف پنهنجي پنهنجي وت ۽ وس آهر جدوجهد ۾ شامل عوامي هلچل ۾ عملي طور شامل رهيا.

شاگردي جي زماني ۾ ترقي پسند شاگرد تنظيم ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنس فيڊريشن سان جيڪي شاگرد جُڙيل هوندا هئا جاويد ڀٽو به انهن ۾ شامل هو. هي اهو زمانو هو جڏهن بولان ميڊيڪل ڪاليج بلوچستان کان مردان پشاور، لاهور فيصل آباد کان ملتان تائين تعليمي ادارن جي ديوانين ديوران تي ڊي ايس ايف پاران ”شهيد نظير عباسي ڪو سرخ“ وال چاڪنگ وارا نعرا لکيل هوندا هئا، جاويد ڀٽو کان احد وطن يار، ڊاڪٽر سعيد مستوئي، رشيد پنڌراڻي، غلام نبي رند جهڙن سرگرم شاگردن جي صف ۾ مير حاصل بزنجو پڻ شامل هو، ڇوته مير غوث بخش بزنجو واري پي اين پي پارٽي ۾ سي پي شامل انضمامي ڌر طور تڏهن ڌر هئي نيپ کان اي اين پي جي قيام تائين سي پي جو عوامي پليٽ فارم گڏيل رهيو، تنهن ڪري ملڪگير شاگرد تنظيم لاءِ جيڪا شهيد نظير عباسي جي نگراني ۾ رابطا ڪاميٽي ٺاهي وئي، تنهن ۾ اي اين پي جو هاڻوڪو سربراهه اسفنديار ولي به شامل هو، تڏهوڪي سرحد صوبي ۾ ڊي ايس ايف کي افراسياب خٽڪ، عبداللطيف آفريدي ليڊ ڪندا هئا، سنڌ جو فلسفي جاويد ڀٽو انهي ول جو هڪڙو مٺو ميوو هو، جاويد ڀٽو جا ڀلا ڀاڳ تڏهن ٿيا جڏهن بقول حسن مجتبيٰ جي ڪميونسٽ اسٽلبشمينٽ ثواب خاطر بلغاريه پڙهڻ ويو ڇاڪاڻ ته سنڌي شاگرن جو اهو تڏهن رايو هوندو هو ته ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جي اسٽلبشمينٽ ڏيساوري تعليم لاءِ کين نظرانداز ٿي ڪري، ڊي ايس ايف ۾ اهو دليل گهڻو ڪري علي حسن چانڊيو وڏي گونجار سان اظهار ڪندڙ رهيو، صوفيه شهر تمام خوبصورت شهر آهي، جتي جاويد ڀٽو جوڀن ڏينهن گهاريا، جاويد ڀٽو جو ڀلو ڀاڳ اهو به رهيو ته جڏهن ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان اندروني تنظيمي انتشار جو شڪار ٿي تڏهن جاويد ڀٽو بلغاريه ۾ هو، بلغاريه علي حسن چانڊيو به گهمي چڪو هو، تڏهن چيڪوسلاويه کان بلغاريه سميت اوڀر يورپ جا ماسڪو نواز ملڪ سموري ڪامريڊز ڪيڊرز لاءِ ٽڪيٽ فري زون هو، ڀلي دنيا جي ڪهڙي ملڪ جا اوهان رهواسي هجو پيا آزاد گهمو ۽ ڦرو، ڪير به اوهان کي نه روڪيندو، ڪوبه ريڊ زون نه هو صرف ڪامريڊز ڪيڊرز فري زون هو، ڏيساور ۾ هجڻ ڪري جاويد ڀٽو تنظيمي طور انهن الزامن جي وڪڙ کان بچي ويو هو، جيڪي ڊي ايس ايف جي ٻين شاگرد عهديدارن تي لڳندا رهيا، جاويد ڀٽو جڏهن بولان ميڊيڪل ڪاليج پڙهڻ ويو، انهيءَ دور جي شروعاتي دور ۾ شڪارپور جي رهواسي عوامي تحريڪ جي مظهر اُڄڻ، پريل مري جو ويجهو سنگتي رهيو، جڏهن ته رحيم بخش جعفري سان هن جي پڻ ويجهڙائپ رهي، رحيم بخش جعفري پڻ شڪارپور جو آهي، سندس ذاتي سنگت ۾ اياز ابڙو به ويجهو رهيو. جاويد ڀٽو جي ڊي ايس ايف سان ويجهڙائپ بلوچستان ۾ ڪميونسٽ پارٽي جي ويجهي ساٿي پروفيسر بهادر ۽ ڊاڪٽر سعيد مستوئي جي سبب ٿي، بعد ۾ جلد جڏهن ڪراچي پهتو ته ڪراچي يونيورسٽي ۾ ڊي ايس ايف جي عهديدارن سان ويجهو رهيو، حسن مجتبيٰ جي چواڻي ته جاويد ڀٽو کي ڪميونسٽ اسٽيبلشمينٽ جو آشرواد رهيو. تڏهن مير ٿيٻو پڻ ڪميونسٽ اسٽيبلشمينٽ جو سنڌ ۾ اهم نالو هوندو هو. بلغاريه ۾ هن جي تعليم جو بندوبست پڻ مير ٿيٻي ڪيو، ڏيساور ۾ رهڻ سبب هُو انهن الزامن کان بچي ويو، جيڪي هتي سي پي اندر ڌڙابندي سبب شروع ٿي چڪا هئا.  ايتري قدر جو سن واري ايس اين اي جي ڪنويئنرشپ ڪميونسٽ پارٽي جي حوالي ٿي ته مير گروپ سپنا ۾ شامل ٿي ويو هو، جاويد ڀٽو فلسفي جي تعليم ڏانهن وڏو ڌيان ڏنو ڇاڪاڻ ته جاويد ڀٽو تمام سنجيده انسان هو، جنهن وٽ آدرشن جي هڪ پنهنجي من اندر جي دنيا هئي جيڪا انهي تعليم حاصل ڪرڻ دوران مشاهدي طور بلغاريه ۾ حاصل ڪئي هئي، ڊي ايس ايف سنڌ جي اڳوڻي چيئرمين وهاب پنڌراڻي هڪ ڀيرو ٻڌايو ته ”جيڪڏهن ۸ جنوري ۱۹۵۲ع تي ڊي ايس ايف تي بندش لاڳو نه ٿئي ته پاڪستان تي پهرين مارشل لا نه لڳي ها، نه وري ون يونٽ نڀاڳو لاڳو ٿئي ها“ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ اها اختلاف راءِ تي پهرين بندش هئي جو حڪمران آمريڪا آڏو سرخرو ٿيڻ لاءِ خطرناڪ فيصلا ڪري پنهنجي اندروني ڪيفيت کي ڪمزور ڪندا رهندا آهن، عجيب ڳالهه آهي ته جڏهن وڏن تعليمي ادارن ۾ استاد فلسفي تي ڳالهائڻ وقت ڪٿي ڪٿي سائنسي فلسفي جي تشريح ۾ دليل ڏيندي ڪارل مارڪس جو نالو به کڻندا هئا ته اها انهن کي بروقت وضاحت ڪرڻي پوندي هئي ته ”فلسفي ڪارل مارڪس ائين ٿو چئي“ وڏن تعليمي ادارن ۾ اڀياس پڙهڻ لاءِ نصاب ۾ فلسفو به شامل هوندو آهي ته سياست ۽ معيشت جو نصاب به شامل هوندو آهي پر جڏهن سياست ۾ اختلاف راءِ عرف جمهوريت جي ڳالهه اچي ٿي ته عجيب ڳالهه آهي ته ماڻهن کي ووٽ جي حق لاءِ به پاڪستان ۾ ماڻهن جانين جا نذرانا ڏنا آهن، ووٽ واري حق لاءِ به ماڻهن ڦٽڪا کاڌا ۽ جيل به ڀوڳيا آهن، فلسفي جو استاد جاويد ڀٽو اهڙو جبر ڏسي ڪڏهن به خاموش نه ويٺو، هن پنهنجو پاڻ کي علمي اڪابري سان انهي هلچل ۾ پنهنجو پاڻ کي هر دور ۾ شامل رکيو هو.

آمريڪا ۾ سنڌ جو فلسفي جاويد ڀٽو جي قتل واري خبر سنڌ سميت سنسار ۾ انهن آدرشي انسانن لاءِ سوڳ برپا ڪري ڇڏيو، اهو ئي سبب آهي ته جڏهن سندس آخري رسمن جو تسلسل ڪراچي حيدرآباد کان شڪارپور تائين جاري رهيو ته انقلابي گيتن جي گونجار ۾ کيس جذبن جي ڀيٽا پيش ڪرڻ وارن پنهنجي پنهنجي سماجي عهدي جي به پرواهه نه ڪئي، اهو سنڌ جي جديد شعور جي بهترين عالمي مثال جو جذبو هو جو باشعور ماڻهو روڊن تي نڪري آيا، انقلابي گيتن جي گونجار سان گڏ سينا سڏڪا ۽ سرخ سلام پيش ڪندا رهيا، گلابي گل کڻي ڀومي هنج تائين پنهنجا پنهنجا جذبا ارپيندا رهيا، سنڌ واسين لوڪ پچار ۾ اهو سڏ پڙاڏو بڻجي ويو ته ”وري ڀٽو ڪنهن قتل ڪيو؟ اهو ڀٽو ڀلا شهيد بينظير جو ڇا ٿئي، ڪيترو ويجهو عزيز ۽ مائٽ هو؟“ سنڌي نشرياتي خابرو ادارن تان خبرون ٻڌڻ کان پوءِ اها لوڪ پچار مان ڪنهن جي ڳوٺ ۾ ٻڌي ته سفر دوران اها وات وائي پسي آهي ته واقعي سنڌ جا ماڻهو ماضي جي ڀيٽ ۾ هاڻي شعوري طور اڳڀرا ٿي ويا آهن، حيدرآباد باءِ پاس جي پالاري هوٽل تي عام ماڻهو به اچي گڏيا، سنڌ جي باشعور ماڻهن جي سٿ ۾ شامل ٿي ويا، رات هوندي بات نه بُليا، اچي ساٿ ۾ مليا، اهو انتهائي حيران ڪندڙ منظر هو جڏهن هڪ جهوني اڳتي وڌي شاهد ڀٽو کي اها آٿت ڏني ته ”بابا سائين اوهان به ڀاڳن وارا آهيون هتي هي ماڻهو ٻن ڪلاڪن کان گل جهليو بيٺا آهن، ايڏو انتظار ڪير ٿو ڪنهن جو ڪري، اسان ٻڌو آهي ته اوهان جو ڀاءُ آمريڪا ۾ ماريو ويو آهي، ٿيو ته وڏو ظلم آهي پر سموري سنڌ ڏک ۾ اوهان سان گڏ آهي ”اهو جهونو سندس جملا جنهن زندگي ۾ ڪڏهن به جاويد ڀٽو جو نالو به نه ٻڌو هو تنهن جي لفظن جي بيهڪ جيڪو منظر پيش ڪيو اها سنڌ جي هڪ ڌار تاريخ آهي، اها به آدرشي انسانن جي هڪ ول هئي، جنهن ول ۾ کٽا توڙي مٺا چڀڙ موجود رهيا، اها به تنهن زماني جي ٽوهه جهڙي سهڻي سرزمين سنڌ جي ول هئي، جيڪا جيترو ٽوهه جهڙي ڪڙي هئي تنهن ۾ اوتروئي سماجي مرضن جو علاج شامل هو، اهو هڪ ٻير جي وڻ جو هن سرزمين سنڌ جو هڪڙو اهڙو وڻ هو جنهن ۾ کٽا توڙي مٺا ٻير به هوندا هئا ته سفر حاصلات وارا ڪُنڍا ڪنڊا به هوندا هئا، انهن آدرشين جا انگل به عجيب هوندا هئا پنهنجي ڌرتي جي پورهيتن پنهوارن جي ڏکن کي وڃي ڏيساوري عالمي آمريتي اسٽبلشمينٽ سان جوڙڻ ۾ دير به ڪندا هئا، سندن دليل جڳت کي جوڙي وٺندا هئا ته انسان ساڳيو آهي درد به ساڳيو ئي آهي علاج به ساڳيو آهي. سرزمين سنڌ سنسار کان ڌار ناهي سنڌو سڀيتا عالمي طور اسان جي تاريخي سُڃاڻپ آهي، اسان موهن جي دڙي جي تهذيب جا مالڪ آهيون، سنڌو سڀيتا انساني جياپي لاءِ اوزارن جي ايجادن جي امڙ ڌرتي آهي، سنڌ ڪنهن به دنيا جي بادشاهه، ڪنهن سپهه سالار ڪنهن جنرل اسان کي فتح ڪري نه ڏني آهي، سنڌ ڏاتار جو ڏنل هن لوڪ سنڌي کي مليل مهان ڌرتي جو تحفو آهي، سنڌي ٻولي جيجل امڙ جي لولي آهي، اها ئي انهن آدرشي انسانن جي دليلن ۾ سنڌ جديد دور ۾ شعوري طور اڳتي منزل وک وک تي وچن وفا ڪرڻ واري ول آهي، جنهن ول جي هُٻڪار سرزمين سنڌ جي ان پوک ڪڻڪ جي خوشبوءِ کان گلابي گلن جي هُٻڪار تائين پنهنجو پنهنجو واس وٺي ٿي، جاويد ڀٽو علمي ۽ عملي زندگي ۾ انهي هُٻڪار جو هڪڙو واس ورتو هو ۽ انهي آدرشي ول جو حصو ٿي ويو، جڏهن سنڌ ۾ بهار جي مند ۾ گلابي گل هُٻڪار تي هئا، جڏهن انبن ٻور جهليو هو، جڏهن ڌاڻن جي هُٻڪار واس ورتو هو، جڏهن ڪڻڪ آنبوءِ تي هئي تڏهن جاويد ڀٽو جو مڙهه واپس وطن پهتو ته سرزمين سنڌ جي سموري هُٻڪار جو انقلابي گيتين جي گونجار ۾ هزارين سوڳوار سينا سڏڪن ۽ سرخ سلامن ساڻ اهو جيجل جي جهولي ڀومي ڀر هنج سمهي رهيو هو ۽ پنهنجي آدرشي آواز ۾ اها لات ٻوليندو رهيو ته ”اسان روئي روئي کلايو ٿي جن کي، اڪيلا جي ٿيندا ته روئندا ته هوندا“ جاويد ڀٽو جي مڙهه جي سنڌ واسين ڌرتي ڌڻين پاران ايڏي آجيان ته ”ٻه لُڙڪ آلا سهي، متا چئين آجيان نه ٿيندي،“ اهي سنڌو ڇولي ۽ پنبڻين بندن کي للڪار بڻجي ڌوڏيندڙ اکين جو منظر ساٿي مهيش ڪمار سميت انهن ساٿين جو هو جن سان جاويد ڀٽو جا جوڀن ڏينهنڙا گذريا هئا، سينا سڏڪا انهن سڀني جا رهيا، جيڪي پنهنجي آدرشي منزل سنڌ جي فلسفي جاويد ڀٽو جي هلچل کي حصو ٿي سمجهيو، سوشل ميڊيا جي دور ۾ سجاڳي جي هن مانڊاڻ ۾ جاويد ڀٽو جي زندگي جو آخري سفر آدرشي انسانن جا ڪيترائي ڪروڌ لوڪ پڌرا ڪري ڇڏيا هئا، جڏهن ساٿي فاروق سومرو اهو آدرشي گيت جهونگاريو ته ”تو کان پوءِ ڪير اسان جي سپرين لهندو سار، لُڙڪ لڙي پيا لار ڪري“ تڏهن جذبن جو جولان ڀڙڪي پيو هو ته ”ڏونگر مونسين روءِ ڪڍي پار پنهون جا.“

جاويد ڀٽو واقعي سنڌ جي آدرشي انسانن جي ول ۾ هڪ پنهل هو، سندس زندگي جو سفر سسئي جهڙي منزل رهيو جنهن وٽ پيار طاقت ۽ مهاڏو ڏونگرن ساڻ سلهاڙيل، اڻانگا پنڌ پٻ جهڙا دليل وک وک تي وچن پيا ڪن، اهو آدرشي وچن به ويڙهيچن سان هو، اهو وچن پنهنجي لوڪ سان هو، اهو وچن پنهنجي ڌرتي سان هو، اهو وچن ساڻيهه جي سانگيئڙن ۽ ملير جي ماروئڙن ۽ ڍٽ جي هر هڪ ڍولڻ سان هو، جاويد ڀٽو وچن وفا جو ارڏو انقلابي آواز صدين تائين لوڪ پچار ۾ ”پڙاڏو سوئي سڏ“ وانگر ڏونگرن کي للڪاريندو رهندو ڇوته سنڌ جو فلسفي جاويد ڀٽو انهي علمي شعبي سان لاڳاپو رکي پيو جيڪو عملي اڀياسي تاريخ جي ٻولي ۾ سمورن علمي دڳ جو ڌنار علم آهي، جاويد ڀٽو وٽ پنهنجو دليل هو ته ”داس ڪيپيٽل سياسي معيشت بابت نه پر ڪارل مارڪس جو فلسفو آهي“ فلسفي ۾ اهو هن جو نقطه نظر هو. سنڌ جي حالتن بابت جاويد ڀٽو باخبر هو، سندس چوڻ ۽ موقف هو ته سنڌ ۾ هڪ عجيب واقعو ٿيو، جڏهن برطانوي بيٺڪيتي راڄ آيو ته پنهنجون فوجون کڻي آيو، پنهنجا ادارا کڻي آيا، پنهنجا انتظامي نظام کڻي آيا، تنهن توهان جي تعليم ئي تبديل ڪري ڇڏي، توهان جو ڍنگ تبديل ڪري ڇڏيو،. اسان جي آزادي کي ڇيهو رسيو، اسان جي خودمختياري کي نقصان پيو، اسان جي يادداشت کي نقصان پيو، اسان جي شان مان کي ڇيهو رسيو، ايستائين جو هر شئي کي نقصان ٿيو. جاويد ڀٽو جي انهن خيالن تي جيڪڏهن ڳوڙهو ويچار ڪجي ته سرد جي خاتمي کانپوءِ مارڪسزم بطور اسٽيٽ آئڊيالاجي طور ناڪام ٿيو، پر هن جو دليل آهي ته مارڪسزم سياسي معيشت ناهي، فلسفو آهي، ان جو مطلب اهو ٿو نڪري ته فلسفو تاريخ جو تسلسل هوندو آهي جيئن ڪارل مارڪس ۽ هيگل کان اڳ ايڊم سمٿ ۽ رڪارڊو سميت فلسفين کي فلسفي جي دنيا ۾ ياد ڪيو ويندو آهي. فلسفو بطور علم دنيا ۾ اڪابري جي وڏي علامت ئي هوندو آهي، علم فلسفو صدين جو سفر سانڍي جديد کان جديد تاريخي دور ۾ داخل ٿيو آهي، فلسفو ڪڏهن به پراڻو نه ٿيندو آهي، فلسفي جي تعليم تمام ڏکيو شعبو آهي تنهن سان اک اٽڪائڻ ڪا سولي پرولي ناهي ۽ اهو ڪو ايڏو آسان علم ناهي، فلسفي صدين جي تاريخ جا رکوالا رهيا آهن، سنڌ ڌرتي جي لوڪ لاءِ فلسفي جاويد ڀٽو جو مهان ڪردار تاريخ جو هاڻ هڪ دليل بڻجي ويو آهي ته انسان جو ڪردار ڪڏهن مرندو ناهي، سقراط جو سچ زنده آهي ۽ جيسيتائين سقراط جي سچ کي موت نٿو اچي سگهي تيسائين سنڌ جو فلسفي جاويد ڀٽو به پنهنجي آدرشي ارڏي انقلابي تاريخ ۾ زنده رهندو.

جاويد ڀٽو جون يادگيريون

روزينه جوڻيجو

”هلو ته قلفي کائون!“ اها انهن ڏينهن جي ڳالهه آهي جڏهن اسان گلشن اقبال ڪراچي کان لڏي ڊفينس ايڪٽيشن ڀرسان بلوچ ڪالوني ۾ اچي رهياسين ۽ اتي اسان کان ٻه قدم اڳتي ادا جاويد ڀٽو ۽ ادي نفيسه هودبائي به رهندا هئا گهڻوڪري هر شام يا هڪ نه ٻئي ڏينهن ادا جاويد ڀٽو ۽ ظفر ملندا هئا. هڪ ڏينهن مون کي ۽ ظفر کي ٻاهر سير سيائي تي وڃڻو هو ته اسان جي گهر واري پي ٽي سي ايل جي فون جي گهنٽي وڳي. ظفر فون ڪيو ۽ چيائين جاويد ڀٽو اچي پيو. ان تي اسان جو پروگرام ڪجهه گڙٻڙ ۾ پئجي ويو اسان پاڻ ۾ پئي ڳالهايو ته جاويد ڀٽو اها ڳالهه ٻڌي ورتي ۽ چيائين ته ادي کي به وٺي اچ. اسان ٻئي تڪڙا تڪڙا تيار ٿي هيٺ لٿاسين ته اسان کان اڳ ۾ ئي ادا جاويد بيٺو هو. مون کي ياد آهي ته اونهاري جا ڏينهن هئا ادا جاويد کي اڇو پهراڻ ۽ اڇي سلوار پاتل هئي اسان ٽنهي بلوچ ڪالوني جو چڪر لڳائي نيوي  واري چوڪ تي پهتاسين. انهي سڄي عرصي ۾ هو مون سان ڪچهري ڪندو هليو، هن مون کان پنهنجي بابا امان ۽ ڀائرن، ڀينرن بابت پڇيو ته هو ڇا ڪندا آهن ان کانپوءِ هن دادوءَ شهر جي باري ۾ ڳالهايو اسٽيشن روڊ ريلوي اسٽيشن دادو ۽ خاص ڪري اسٽيشن جي بڪ اسٽالن ۽ چانهن خانن بابت پڻ ٻڌايو. هن ٻڌايو ته بولان ميل جو هڪ مکيه اسٽاپ دادو هو. هن چيو ته  دادو تان اسان ڀٽي جي زماني ۾ ڪيترائي ڇوڪرا چڙهندا هئا ۽ سوڙهه ٿيندي هئي. انهي ڪري هو برٿ تي سمهي پوندو هو. ان کانپوءِ مون ٻڌايو مانس ته منهنجو چاچو اسان ٻارن کي اسٽيشن تي وٺي ويندو هو جتي هو اسان کي پتل واريون پنج پايون ڏيندو هو ته ريلي اچڻ کان اڳ پٽيءَ تي رکو، اسان سڀ ٻار، ريل جي پٽڙي تي پنج پايون رکي پري ٿي بيهندا هئاسين جيئن ئي ريل لنگهي ويندي هئي ته سڪا کڻڻ لاءِ ڊوڙندا هئاسين اسان کي چاچا روڪيندو هو ڇو ته سڪا ريل گذرڻ سبب گرم هوندا هئا مون ٻڌايو مانس ته ڪي سڪا ويڪرا ته ڪي ڊگها ٿي پوندا هئا. منهنجو اهو جواب ٻڌي سڄي واٽ مسڪرائيندو رهيو. پوءِ اسين ريل بابت ڳالهائيندا رهياسين. هن مشهور لوڪ گيت سيٽي بابو ڀري ٿي پوپري وڄاءَ، ڪوٽڙي جا هليلا ٻيا ٻاراڻا گيت، تلڪ چاڙهي تي ٻيڙي دوڙي، درياهه ۾  ريل ٻڌايو. انهيءَ کانپوءِ هن ظفر کي مخاطب ٿي چيو ته ريلي جي ڪلچر تي تحقيقي ٿيڻ گهرجي. ائين ڳالهيون ڪنداسين ڊفينس ڏانهن موٽياسين مون چيو ته اسان جو ڏاڏو شڪارپور ۾ نوڪري ڪندو هو پوءِ هو گهڻي دير تائين شڪارپور بابت ڳالهائيندو رهيو اُتي مون چيو ته شڪارپور جون قليفيون ڏاڍايون سٺيون آهن منهنجو ائين چوڻ ۽ هن چيو ته قلفي کائون، اسان سڀ پوءِ پوئتي وري واپس آياسين ۽ فليٽن جي هيٺيان کليل دڪان ڏانهن رخ ڪيو پر ادا جاويد هڪ واسي وٽ بيٺو جيڪو پنهنجي شبيهه مان ٻروچ لڳي پيو هن کيس راجا مخاطب ٿيو ۽ سندس پنهنجائپ واري روئي تي هو ٺري پيو ۽ پوءِ اسان قلفي جو آرڊر ڏنو جڏهن ادا جاويد مون کان پڇيو ته قلفي ڪيئن  آهي مون چيو ته زبردست ته پاڻ بنا پڇڻ جي ٻيو آرڊر ڏنائين ادا جاويد جي پنهنجائپ وارو اهو انداز مان اڄ تائين وساري نه سگهي آهيان.

مون کي ياد آهي ته ۱۹۹۹ع جو سال هو گهڻو ڪري ۽ موڪل جو ڏينهن هو ظفر به خيرپور ميرس کان موٽيو هو مون کيس چيو ته فون ڪر جي ادا جاويد آهي ته اڄ منجهند جي ماني گڏجي کائون. ظفر فون ڪئي ته ادا جاويد دعوت قبول ڪئي. انهن ڏينهن ۾ ايلسا ننڍڙي هئي ان ڪري مان ان سان مصروف هيس ان ڪري مون جيجي “ظفر جي ماءُ” کي چيو ته ٻوڙ ٺاهه جيجي پنهنجي ٻهراڙي طريقي سان ٻوڙ ٺاهيو، مون کين ماني ڏني، جنهن کي چڱي طرح ياد آهي ته جيجي چيو ته منجهند جي ماني مکي ناهي پر گرم ڏبي آهي مون ائين ڪيو. جڏهن ماني کائي بس ٿي ته ادا جاويد چيو ته ٻوڙ ڪنهن رڌيو آهي مون چيو ته جيجيءَ ته تڪڙ ۾ چيائين ته اهڙو ٻوڙ رڳو ڪڪڙ، ميهڙ ۽ خيرپورناٿن شاهه، سيتا جون مايون رڌي سگهن ٿيون. مون چيو ته توهان کي ڪيئن خبر پئي، چيائين ته ڇو ته ٻوڙ رڌڻ ۽ ٻوڙ ملائڻ سولو ڪم ڪونهي پوءَ جيجي سان ڪچهري ڪيائين سندس ڳالهه جو موضوع بهه، لوڻڪ، پٻڻ جو ٻوڙ هو ان کان پوءِ لون طوفانن ۽ کٻڙن جو ذڪر نڪتو هو جيجيءَ کي ٻڌائيندو رهيو ته ڪيئن سنڌي ڪراچيءَ پڄندا هئا ته امان ڀٽو هتي آهي. هڪ اونهاري جو ذڪر آهي ته ظفر فون تي جاويد کي ٻڌايو ته کيس هڪ ڪتاب مگلنگ آن اوشن هٿ لڳو آهي، ظفر جو ائين چوڻ ادا جاويد اچي گهر نڪتو اسان چيو ته ادا گرمي آهي شام اچجو ته چيائين مان هيٺ بيٺو آهيان. اسان ڏاڏو کلياسين. ادا جاويد چيو ته اها آهي ڪتابن سان دل پوءِ اسان به ويلڪم ڪيو ادا جو، ادا  جاويد اچڻ شرط چيائين ڪتاب ڪٿي آهي ۽ هٿ ۾ کڻي پڙهڻ لڳو ۽ مان سندس چانهن ٺاهڻ ويس واپس آيس ته ڪتاب به پڙهي پيو ۽  بوڪ شيلف مان ٻيا ڪتاب به ڏسي پيو. مون کي ڏسي چيائين ته هي ڪتاب ڪنهن سيٽ ڪيا آهن. مون چيو ته مون ڪيا آهن. چيائين ته زبردست ڪيا اٿئي.  فليٽ به ۽ ڪتاب به، مون کي چڱي طرح ياد آهي ته ۱۹۹۹ع جي آخر ۾ هڪ ڏينهن ادا جاويد آيو ۽  اوچتو ٻڌايائين ته هو آمريڪا پيو وڃي پر ائين ڪو نه چيائين ته هو اوڏانهن شفٽ پيو ٿئي. اسان ان وقت ڊفينس مان واپس گلشن ڏانهن موٽڻ جو فيصلو ڪيو هو ڇو جو ڊفينس ۾ پاڻي جو الاهي مسئلو هو ۽ اسان فليٽ جي مالڪ کي بيانو به ڏئي چڪا هئاسين جڏهن ادا جاويد کي اها خبر پئي ته ڳالهيون ڪندي چيائين ته آمريڪا مستقل رهي پوان شايد توهان اسان جي فليٽ ۾ ڇو نه ٿا شفٽ ٿيو، وري اُتي جو اُتي چيائين ته اسان وٽ به پاڻي جو مسئلو آهي پوءِ موڪلائڻ مهل چيائين ته توهان رهندو ته ڪتاب وٺڻان نه پوندا. پوءِ ڪو به فيصلو نه ٿيو. هڪ ڏينهن ايئرپورٽ کان فون آئي ته هو آمريڪا پيو وڃي ۽ چيائين ته وري ايندس ته ڪچهري ڪنداسين اڳين ڀيري آيو ته چيائين، هاڻي واپس اچبو. سچ ته اها خبر نه هئي ته ادا جاويد ڪنهن ٻئي صورت ۾ اسان وٽ ايندو هن جا ٻارن وانگر ٽهڪ هر ٻئي ڳالهه تي عجب کائڻ سچ چوڻ وارو ڀلا اسان ڪيئن ٿا وساري سگهون.

جاويد ڀٽو

ڪجھ يادون جيڪي ياد رھيون

لياقت ٿھيم

سائين جاويد ڀٽي سان وابسته ڳالهيون ڪجھ ياد آهن، ڪجھ هميشه لاءِ وسري ويون اٿم. تنهنڪري حافظي ۾ ٽيھ ورهيه اڳ ٿيل ڳالهين جو ريل هوريان هوريان هلائي ڏسان ٿو. هي زندگي به هڪ طرح سان ڪنهن سينيما جو شو آهي جنهن مان ماڻهو اٿندا وڃن ٿا.

گذريل سال ههڙن ئي ڏينهن ۾، سائين جاويد جي چاليهي تي ڪراچي وڃڻ لاءِ حيدرآباد مان هڪڙي همراھ جي گاڏي ۾ چڙهي نڪتس. باٿ آئلنڊ ۾ سائين جي ڀاءُ شاهد جي فليٽ تي ڏاڍا ماڻهو آيا هئا. ڪي چون ته سائين اسان سان ڪي پنج منٽ کن مليو هو. ڪي چون ته اسان کيس پندرهن سورنهن سالن کان سڃاڻون، ڪي سندس چاليھ پنجيتاليھ سالن کان وٺي دوست رهيا هئا. ايئن، سائين جي تذڪري جو لنگر ڪڻو ڪڻو ڪري کائيندا رهياسين.

گذريل ڏهن ورهين ۾ سنڌ جي ستن اٺن ضلعن ۾ نوڪريون ڪيم. انهي عرصي ۾ سائين سان فون ذريعي منسلڪ رهيس. جتي به ويندو هوس سائين جاويد کي انهي ضلعي جي تاريخ، معاشري، ماڻهن ۽ سندن عادتن جي خاص تجزياتي ڄاڻ هوندي هئي. مثال طور مان جڏهن لاڙڪاڻي جي شاهنواز لائبريري ۾ هوندو هوس ته مونکي چيائين، “لياقت تون هن ضلعي ۾ هڪڙي ڳالھ ڏسندين ته هتان جا جاگيردار سنڌ جا اهي پهريان ايليٽ هئا جن جا مرد ۽ مايون، گذريل صدي جي به شروع ۾ اعليٰ تعليم لاءِ ٻاهر ويا. ٻين ضلعن ۾ توکي اهو گھٽ نظر ايندو.” پوءِ ڀٽي صاحب ۽ خانبهادر ايوب کهڙي جي سماجي ۽ سياسي پس منظر تي تفصيل سان ٻڌايائين. انهي نوڪري دوران، ٻه سال اڳ کيس هڪڙي ڀيري چيم ته، “سائين هن لائبريري ۾ پڙهڻ لاءِ ايندڙ نوجوانن لاءِ توهان جو ڪو اهڙو اسڪائپ ليڪچر ڪرائجي جنهن ۾ توهان کين پنهنجي ذهني ۽ شعوري ترقي ۾ لائبريرين جي ڪردار بابت ٻڌايو.” چيائين ته، “مان انهن سان نه ڳالهائيندس. اهي ڇوڪرا عام طور مڊل ڪلاس کان اچن ٿا. انهن جو مسئلو هي آهي ته اهي هميشه اپ وارڊ هوندا آهن، يعني اڳتي اڃان اڳتي. انهن کي پڙهڻ ٻڙهڻ سان ڪا گھڻي دلچسپي ڪانهي ۽ مقابلي جا امتحان پاس ڪرڻ لاءِ لائبريرين ڏي ايندا آهن. منهنجي گرومنگ صفا مختلف رهي آهي. کين منهنجي ڳالھ ئي سمجھ ۾ نه ايندي.” پهرين پهرين مونکي سندس اهو جواب ٿورو عجيب لڳو پر پوءِ جڏهن مون پاڻ اتي ڪم ڪيو ته مونکي احساس ٿيو ته سائين صحيح ڳالھ ڪئي هئي.

سائين ماڻهن جي شخصي خوبين تي ئي گھڻو ڌيان ڏيندو هو. مونکي جڏهن به فون ڪندو هو ته لکڻ تي همٿائيندو هو جو سندس خيال هو ته انهي سان لکندڙ جو شعور وڌي ٿو ۽ معاشري ۾ ماڻهو جي اهميت وڌي ٿي. هڪڙي ڀيري مونکي فون ڪري چيائين ته تون پنهنجو بلاگ ٺاھ، انهي ۾ پنهنجيون لکڻيون رک ۽ پنهنجا ڪالم ڪنهن گھڻي وڪامندڙ سنڌي اخبار ۾ لک. کيس چيم ته سائين هڪڙي وڏي اخبار کي موڪليندو آهيان پر ڇاپين نٿا. پوءِ مونکي پنهنجي هڪڙي واقفڪار ايڊيٽر جي باري ۾ چيائين ته “انهي کي منهنجا سلام ڏجانءِ ۽ کيس پنهنجي لکڻي موڪلي ڏجانءِ. ذاتي ملاقاتن ۾ سنڌي ايڊيٽر چوندا آهن ته کين ليکڪ نه ٿا ملن، تنهنڪري اهو به ڪري ڏسون ٿا.” انهي کي موڪليم پر ڪونه ڇاپيائين.

سائين جاويد سنڌي ٻولي جي “اورل ٽريڊيشن” واري ادب کي گھڻو پسند ڪندو هو. انهي جو هڪ سبب مونکي اهو نظر اچي ٿو ته سائين آرٽ کي ان جي اوريجنل صورت ۾ ڏسڻ گھرندو هو (گذريل ٽيهن ورهين ۾ سنڌي ٻولي ۾ فضول ترجمن، ٽيليويزن چئنلن ۽ نثر نويسن جي اولھ زده اسٽائيل ۽ تجربن سبب سنڌي ٻولي مان ميوزيڪلٽي ختم ٿي وئي آهي، پر انهي موضوع تي ڌار لکڻ جي ضرورت آهي).

سنڌي ٻولي جي اصليت اورل ٽريڊيشن ۾ آهي جنهن جا وڏا ماخذ لطيف کان علاوه ارڙهين صدي جي آخر ۽ گذريل صدي جي پهرين پنجاھ سالن ۾ لکيل شاعري ۽ نثر آهن ۽ تصوف، سنڌي ڪلچر جو سڀ کان اوريجنل فارم آهي. جهڙي ريت چيني ثقافت جي پاڙ قديم تائوازم ۽ چيني ٻڌ ازم ۾ آهي بلڪل ائين، تصوف سنڌ جي ساهت ۽ سڀيتا، ٻولي ۽ ثقافت جو رت ۽ ست آهي.سائين انهي اوريجنل سنڌي ڪلچر کي ٻيهر سمجھڻ ۽ سمجھائڻ جي گھڻي شعوري ڪوشش ڪئي.

جيئن نه گُردي جي ٽرانسپلانٽيشن ڪري انهي جي جاءِ تي ٻيو گردو لڳائبو آهي، سائين چوندو هو ته اسان سان به ائين ٿيو آهي. هڪڙو قومي ڪردار ڪڍي انهي جي جاءِ تي ٻيو ڪردار، سوچ ۽ شخصيت ٽرانسپلانٽ ڪئي وئي آهي. جيئن رچرڊ برٽن چوندو هو ته سنڌي ڪم چور، ڌاڙيل ۽ ڏڏ آهن ۽ سندن عورتون سمورو ڏينهن کٽن تي ويٺيون هونديون آهن. اهو ڪردار انهن اسانکي ۽ ٻين کي ڏينهن رات رٽائي ياد ڪرايو. سائين انهي لاءِ هڪ لفظ “ايمنيزيا” استعمال ڪندو هو يعني “يادگيري جو مڪمل طور تي ميسارجي وڃڻ.” سندس راءِ موجب انهي جعل سازي جي شروعات انگريز دور ۾ ٿي. انهن هٿرادو تاريخون، هٿرادو ٻوليون، هٿرادو تجزيا ٺاهي ماڻهن کي هڪٻئي سان ويڙهايو. ٻي جعل سازي ستيتاليھ کانپوءِ ٿي جو چيائون ته هاڻي سڀ ڳالهيون ختم، توهان جي تاريخ هاڻي هتان کان شروع ٿئي ٿي. تاريخ ائين شروع ٿي ڄڻ ته پگهار چالو ٿي هجي.

پر سائين پاڻ به ايمنيزيا يا ويسر ۾ مبتلا ٿيو هو. جِي بِي وي وائرس جو شڪار ٿيڻ بعد سائين ڪجھ اهڙي ئي جسماني ۽ ذهني مرحلي مان گذريو هو. هڪڙي ڀيري ٻڌايو هئائين ته مان هاڻي ائين آهيان جيئن ننڍو ٻار هر ڳالھ نئين سر سکندو آهي.

سائين جاويد ماڻهن جي خلوص کي پروڙي ويندو هو ۽ انهي کي ياد رکندو هو. گذريل سال ادي نفيسا جڏهن حيدرآباد آئي ته منهنجي وڏي ڀاءُ سندس ماني جهلي. مونکي فون ڪيائين ته نفيسا اڄ ايندي جيڪڏهن تون به اچي ڪچهري ڪرڻ چاهين ته اچ. ڀاءُ جي گھر وڃي دروازو کڙڪائي اندر آيس ته ادي نفيسا سامهون ڊرائنگ روم ۾ ويٺي هجي. سلام ڪري وڃي ويٺس ۽ کيس پنهنجو نالو ٻڌايم. تمام ڏکاري هجي. چوڻ لڳي ته جاويد جي دوستن هڪڙو واٽس ايپ گروپ ٺاهيو آهي جنهن مان مونکي پوسٽون موڪليندا رهندا آهن. مونکي گهمائڻ ڦيرائڻ جا به ڪجھ پروگرام ڪيا اٿن ته جيئن منهنجي دل تان ڏک ڪجھ گھٽ ٿئي. چوڻ لڳي ته جاويد چوندو هو ته منهنجا دوست ايڏا غريب آهن جو توکي اندازو به ناهي.

ڪجھ وقت اڳ، تذڪره مشاهيرِ سنڌ پڙهندي مون هڪڙي ڳالھ نوٽ ڪئي ته گذريل صدين ۾ سنڌ جا تمام گھڻا عالم، محدث، استاد ۽ تارڪ الدنيا ماڻهو ڏوهارين هٿان ماريا ويا آهن. ڪن جي گھرن ۾ ڌاڙيل اچي پيا، ڪن کي علم جي تحصيل لاءِ سفر ڪندي، برن ۾ خوني چورن اچي ورتو ۽ مزاحمت تي ماري وڌائون. سڀني ڪيسن ۾ نظر اهو آيم ته ماريندڙ کي مقتول جي اهميت جا ڪا خبر نه هئي. بينظير صاحبه، ڀڳت ڪنور رام، سائين جاويد ۽ ٻيا ڪيئي- اسان غريب ماڻهن جا جينئس فرد، ائين ئي خسيس ماڻهن هٿان مارجي ويا.

جاويد ڀٽو

سنڌ جي خاموش ڏاھپ

انعام ڀٽي

گذريل سال جي ڊائري کوليندي نظر انهن صفحن تي اٽڪي بيهي رهي جيڪي ۱۰ مارچ ۲۰۱۹ع تي آمريڪا ۾ جاويد ڀٽي جي وڇوڙي بعد لکيا هئم. انهي ڏينهن مان وارٽن ٽئڪساس ۾ هئس جنهن ڏينهن جاويد ڀٽي واشنگٽن ۾ پنهنجي ساھ جي آخري هڏڪي ڀري هئي. سوال کي جنم ڏيڻ ۽ سوال جي جواب کي ڪائنات جي ۽ زندگي جي سچائي واري محور ۾ ڳولهي لهڻ سائنس به آهي ته فلسفو به. جاويد ڀٽو انهن چند ماڻهن منجهان هو جيڪي سوال تخليق ڪندا آهن ۽ انهن سوالن جي جوابن کي ڳولهي لهڻ لاءِ کوجنا ڪندا آهن. ڄامشوري جي هوائن ۾ زندگي جو هڪ وڏو وقت روزانو جايد ڀٽي سان ڪچهريون ڪندي گذريو. روزانو شام جو سج لهڻ بعد اڪثر اعجاز منگي جي سنڌ يونيورسٽي ڪالوني واري گهر يا سنڌ يونيورسٽي ٽيچرس هاسٽل تي ڊگهين ڪچهرين جا دور هلندا هئا. آءُ، جاويد کوسو، اعجاز منگي ۽ جاويد ڀٽو جڏهن به گڏجندا هئاسين ته جاويد ڀٽو جنهن جو ڪم ئي سوال کي جنم ڏيڻ هوندو هو اهو ڪنهن نه ڪنهن موضوع تي ڪو سوال اٿاريندو هو ۽ پوءِ رات کٽڻ تائين اهو بحث هلندو رهندو هو. انهن بحث مباحثن واري تکن مٺن لمحن ۾ اهو جاويد ڀٽي کان ئي سکيو ته” بحث جو مطلب جن شين جي ڄاڻ هجي انهن جو تبادلو ڪرڻ نه هوندو آهي، بلڪه بحث جو مقصد هوندو آهي معلوم شين کان اڳتي اڻ ڄاتل ڏسائن ڏانهن سفر.”

مون زندگي ۾ انهي وصف سمجهڻ کان پوءِ انهي ڳالهه کي سمجهيو ته ڪڏهن به بي عقل سان بحث نه ڪبو آهي، ڇاڪاڻ ته هن جي جهالت توهان جي دليل کي پنهنجي جهالت جي اونداهي سان تباھ ڪري ڇڏيندي ۽ ڪڏهن به ڪنهن نتيجي تي پهچڻ بجاءِ اوهان رڳو اوندھ ۾ داڦوڙا هڻندي وقت جو زيان ڪندا. جاويد ڀٽي جي چهري تي ڪڏهن مون مايوسي يا مونجهارو ڪونه ڏٺو، شايد اهو ئي سبب هو جو هن زندگي ۾ جيڪي به فيصلا ڪيا اهي ڪنهن به ٻئي نارمل فرد جي ڪرڻ کان ڏکيا هئا. هن ميڊيڪل جي پڙهائي کي خيرباد ڪري ڪراچي يونيورسٽي جي فلاسافي جي شعبي ۾ داخلا وٺڻ کي ترجيح ڏني ڇاڪاڻ ته سندس لڳاءُ فلسفي سان هو.

جاويد ڀٽي جي وڏي خاصيت اها هوندي هئي ته هو وڏو ٽهڪ ڏئي يا کلي ڪنهن جي به بحث ۾ ڪيل وار جو جواب دليل سان ڏيندو هو يا انهي منجهان وري ڪو نئون سوال کڙو ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن اسين گڏجي اعجاز منگي کي چيڙائڻ جي لاءِ ڪو بحث ڇيڙيندا هئاسين. انهن ڏينهن ۾ اعجاز منگي مرتضيٰ‏ ڀٽي جو وڏو مداح هوندو هئو. (اڄ انهي جماعت جو مرڪزي عهديدار آهي،) اسين جڏهن به مرتضيٰ ڀٽو تي تنقيد ڪندا هئاسين ته اعجاز انهي جي رد ۾ مرتضي ٰجي انقلابي هجڻ جا دليل ڏيندو هئو. جاويد ڀٽو پنهنجي ڏاهپ جي اعليٰ سطح تي، مرتضيٰ ڀٽو جي خيالن جي ۽ عمل جي اهڙي طرح سان عڪاسي ڪندو هو جو سڀ لاجواب ٿي ويندا هئاسين. ڪيترائي اهڙا موضوع زير بحث ايندا هئا جن جو هتي ذڪر به نه ٿو ڪري سگهجي. ڪائنات جو ڪهڙو موضوع نه هو جنهن تي غور ويچار نه ڪندا هجون ۽ انهن بحثن جي سبب پڙهڻ جو شوق پيدا ٿيندو هو. لکڻ لاءِ موضوع ملندا هئا. سوچيان ٿو اڄ جو معاشرو اڳي جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ تنگ نظر ٿي پيو آهي. روشني جا ڪرڻا جيڪي باقي اهي جهالت جي تنگ نظري ۾ اونداهي طرف ڌڪبا پيا وڃن. نه کلي طرح لکي ٿو سگهجي نه ڳالهائي ٿو سگهجي. اهڙين حالتن ۾ عقل جا انڌا نيم حڪيم ۽ سکڻي هوا سان ڀريل براءِ نام ڏاها اڪابر پيدا ٿيندا آهن. جاويد ڀٽي جهڙا ڏاهپ کي جنم ڏيندڙ جوان تاريخ ۾ ڪڏهن ڪڏهن پيدا ٿيندا آهن.

جاويد ڀٽو سان آخري ملاقات سيپٽمبر ۲۰۱۶ع ۾ واشنگٽن ۾ ٿي هئي. هڪ ڏينهن پورو گڏ گذاريوسين، اسٽاربڪس تي ڪافي، ٽي ازم تي چانهن ۽ هڪ بڪ هائوس تي ڪتابن جي ڳولها ڪرڻ بعد کيس گهر ڇڏي آيا سين. انهن ئي گهٽين ۾ جتي صدين جي غلامي جي پيڙهيل نسل جي آزاد ملڪ ۾ رهندڙ آزاد رهندڙ نيگرو اسان جي غلام قوم جي آزاد خيال فلسفي جي زندگي جو ڏيئو اجهائي وڌو. جنهن ڏينهن کان جاويد ڀٽي سنڌ يونيورسٽي کي الوداع ڪيو انهي بعد ڪڏهن سنڌ يونيورسٽي جي هاسٽل جي ڪنهن ڪمري تي ڪنهن سان ڪو علمي بحث اڄ تائين ڪونه ٿيو آهي. باوجود انهي جي جو اڄ آءُ رهان به ڄامشوري ۾ ٿو. ايئن لڳندو اٿم ته جهڙو بحث جي ميراث جاويد ڀٽو پاڻ سان گڏ سنڌ يونيورسٽي مان کڻي هليو ويو. اڄ اتي رڳو هوائون آهن جن ۾ علم عقل ڏاهپ ۽ سوال پيدا ڪرڻ واري سگهه ڪونهي.

جاويد ڀٽو شايد ئي وري ڪو پئدا ٿئي پر هاڻي ته سنڌ ۾ سوال کي جنم ڏيندڙ سوچ ئي ختم ٿيندي پئي وڃي. فيس بڪي دانشوري جي دور ۾ رڳو فالوور ۽ لائيڪ ۽ ٽيگ جي خواهش ڪندڙن جا انبار ٿيندا پيا وڃن. اسان جي علمي حلقن مان بحث ختم ٿيندو پيو وڃي۽ انهي جي جڳهه تي خودپسندي ۽ انا زور وٺندي پئي وڃي. اڄ جي سنڌ کي جاويد ڀٽي جي ضرورت هئي انهي سنڌ کي جتي جي يونيورسٽي ۾ نوجوانن جي سوال پڇڻ تي پابندي آهي..اڄ جيڪڏهن جاويد ڀٽو سنڌ يونيورسٽي ۾ هجي ها ته مونکي يقين آهي هو سقراط جيان هر شاگرد ۾ سوال ڪرڻ جي عادت پئدا ڪري ها. جاويد ڀٽي جا اهي شاگرد يا شاگردياڻيون جن هن وٽان ڪجهه علم پرايو انهن جي اها ذميواري ٿي بڻجي ته هو سماج ۾ انهي سوچ کي زندھ رکڻ لاءِ جدوجهد ڪن جنهن سوچ جي جاويد ڀٽي آبياري ٿي ڪئي. آخري ڀيري جي ملاقات ۾ جاويد ڀٽي جي خيالن ۾ سنڌ جي مستقبل لاءِ فڪرمندي به هئي. هن کي انهي تي سخت ڳڻتي هئي ته اها سنڌ جيڪا پنهنجي مزاج ۾ سيڪيولر رهي آهي انهي ۾ انتهاپسندي جي وڌڻ سان سماج ۾ جيڪا ٽوڙ ڦوڙ ٿيندي انهي جا نتيجا ڪيترا خطرناڪ هوندا. هن کي انهي جو به ادراڪ هو ته سنڌ جي پٺتي پيل علائقن ۾ مدرسن جو وڌڻ سنڌ جي ايندڙ وقت جي مذهبي انتها پسندي ڏانهن هڪ سفر آهي. هن انهن سمورن موضوعن تي بحث ڪرڻ بعد وري به هڪڙي سوال کي جنم ڏنو هو ته سنڌ جي رواداري واري سماج کي ڪيئن برقرار رکي سگهبو؟ انهي سوال کي مون پنهنجي لاءِ وري هڪ نئون نياپو سمجهندي هينئين سان هنڊائي ڇڏيو هو ته سنڌ جي سيڪيولر مزاج کي زنده رکڻ لاءِ اسان جو ڪردار ڪهڙو هجڻ گهرجي؟ آءُ جاويد ڀٽي کي ڀيٽا پيش ڪرڻ ۾ ڪجهه ليٽ ٿي ويو آهيان، پر ڪڏهن به مون هن جي مسڪراهٽن ۽ ٽهڪن کي ڪونه وساريو آهي.هن جي سوال کي تخليق ڪرڻ ۽ انهن جي جوابن کي ڳولهڻ واري صلاحيتن کي پنهنجي زندگي جي تحقيق جي علم جو حصو بڻائي ڇڏيو آهي.

جاويد ڀٽو

مٽي اول، مٽي آخر، مٽي زندھ باد

وجاھت ھنگورجو

گذريل سال ھن ساڳي ڏينھن تي صبح سوير جڏھن فيسبڪ ذريعي سنڌ جي يگاني عالم سائين جاويد ڀٽي جي اڻ-مندائتي موت جي خبر پڙھيم ته ادب ۽ سياست جي ھڪ تمام ادنيٰ شاگرد جي حيثيت ۾ سموري سنڌ جيان مونکي به اھا خبر نٿي پئي ته سنڌ جي ھيڏي وڏي نقصان تي ڪنھن سان تعزيت ڪجي. مجموعي طور تي علم، عرفان ۽ دانش کان ڪٽيل سنڌ جھڙي خطي ۾ جاويد ڀٽي جھڙي عالم جي موت جي خبر ھر اھل علم ماڻھو لاءِ وجودي پيڙا ۽ درد ڀري محسوسات کان گھٽ نه ھئي ۽ سنڌ جي ساڃاھه ان بي عقل ماڻھو جي ھٿ مان ھليل گولي کي ڄڻ ته پنھنجي سيني ۾ لڳل گولي جيان محسوس ڪري رھي ھئي.

جاويد ڀٽو شھيد الله بخش سومري، شيخ اياز ۽ آغا سليم جي جنم ڀومي ۽ ڪنھن زماني ۾ سنڌ جي پئرس طور سموري دنيا ۾ مشھور انھي شڪارپور جي چيڪي مٽي ۾ جنم ورتو جنھن جو مارڪس جھڙي فلسفي پڻ پنھنجي لکڻين ۾ ذڪر ڪيو آھي. ٻارھون ڪلاس پنھنجي شھر مان پاس ڪرڻ کانپوء جڏھن هن پنھنجي والد جي خواھش کي پورو ڪرڻ لاء بولان ميڊيڪل ڪاليج ۾ داخلا ورتي ته ھو اتي پنھنجي پڙھائي کان وڌيڪ ادب، سياست ۽ فلسفي جا ڪتاب پڙھندو ھو ۽ پوء نيٺ ٽئين سال ۾ اتان ميڊيڪل جي ڊگري ڇڏي ڪراچي يونيورسٽي جي فلاسافي شعبي ۾ داخلا ورتي۔ سڄي رات ڪتاب پڙھڻ ۽ ڏينھن جو آرام ڪندڙ جاويد ڀٽو پنھنجي شاگردي واري زماني کان ئي فھم ۽ فڪر جي واٽ جو راھي بڻجي روايتي نوجوانن بدران ڪتابن جي نه کٽندڙ دنيا ۾ مھو ٿي پيو.اسٽڊي سرڪل ۽ ادبي ڪچھرين جي شوقين ۽ بي چين روح جي مالڪ جاويد ڀٽي ھڪ ڀيرو وري ڪراچي يونيورسٽي ۾ ھلندڙ پنھنجي ڊگري کي ڇڏي ڪميونسٽ پارٽي طرفان مليل ھڪ اسڪالرشپ تي بلغاريا يونيورسٽي ۾ فلسفو پڙھڻ لاءِ ويو جتي تمام گھري ۽ وسيع مطالعي ڪري ھو اتي جي استادن ۽ شاگردن لاءِ پسنديدھ ڪردار رھيو. بلغاريا مان واپسي ورڻ کان ڪجھه عرصو پوءِ ھو علام آء آء قاضي جي خوابن جي اڌ ساڀيان واري سنڌ يونيورسٽي ۾ ليڪچرر مقرر ٿيو۔

دنيا ۾ ڀلي کڻي ادب، تاريخ ۽ فلسفي جا شعبا سڀ کان گھڻي اھميت رکندا ھجن پر ھي سنڌ يونيورسٽي ھئي جتي سائيڪالاجي ۽ فلاسافي شعبي کي گڏيل طور تي 8 ڪلاس مليل ھئا جنھن جي ڪنھن ڪنڊ ۾ سنڌ جي انھي سقراط جي آفيس پڻ ھئي جتي ھو شاگردن کي شعبي طرفان مليل ڪورس بدران مارڪس، سارتر ، ڪاميو ۽ نٽشي جا اوکا فلسفا تمام سولي انداز ۾ پڙھائيندو ھو ۽ جنھن وٽ ڪلاس ختم ٿيڻ باوجود رش لڳل ھوندي ھئي. ھتي آئون اھا ڳالھه ڪندي ڪا به هٻڪ محسوس نٿو ڪريان ته جاويد ڀٽو انھي سنڌ يونيورسٽي ۾ ھڪ باغي استاد جيان پڙھائيندو رھيو جنھن يونيورسٽي مان ڊاڪٽر فيروز ميمڻ کان ويندي ھر غير روايتي استاد کي انھي ڪري ڪڍيو ويندو آھي ته جيئن شاگرد ادب، سياست ۽ فڪر جي مختلف ڌارائن بدران روايتي علم جي واچوڙي ۾ اڏامندا رھن۔

جاويد ڀٽي انھي عرصي دوران پنھنجي علم ۽ گھري سمجھه ذريعي فلاسافي شعبي کي رونق بخشي ۽ انھي عرصي دوران ئي پاڻ ڪيترائي شاگرد پڻ تيار ڪيا جن ۾ عاصم آخوند، امر سنڌو، سحر گل ڀٽي ۽ ٻيا شامل آھن. انھي عرصي دوران پنھنجي ڀيڻ فوزيا ڀٽو جي قتل ڪيس ۾ ڊان اخبار جي رپوٽر ۽ ڊاڪٽر پرويز ھودڀائي جي ڀيڻ نفيسا ھودڀائي سان سندس ملاقات ٿي جنھن سان بعد ۾ سندس شادي پڻ ٿي. شادي جي ڪجھه سالن کانپوءِ کيس گھر واري جي نوڪري سبب پنھنجي ڌرتي کان لکين ميل ڏور آمريڪا جھڙي بي روح سماج جو حصو ٿيڻو پيو پر سندس دل ۽ روح زندگي جي آخري ساھه تائين سنڌ سان ھر پل ڳنڊيل رھيو. لڳ ڀڳ ھر سال سنڌ ايندو رھيو ۽ مختلف ڪچھرين ۽ ليڪچرن ذريعي پنھنجي دانش ۽ سمجھه سان علم جي روشني پکيڙيندو ھو۔ تصوف کان تاريخ ۽ لطيف کان فلسفي جي مختلف پاسن تي رشق لائق ڄاڻ ھوندي به ھو صوفي صفت ماڻھو لطيف سائين جي انھن لفظن مثل ھو ته :

جهڙا ڪڙڄ ڪڪڙا، تهڙا جائن ڦل

تن سامين جي سڌ مران،

جن جي گودڙين ۾ گل،

اندر ملھه امله، ٻهر ڪوجها ڪاپڙي۔

عالمي ادب ۽ فلسفي جو گھرو مطالعو ھئڻ ڪري وٽس ھر بحث بابت پنھنجو الڳ نقط نظر ھو مثال طور دنيا جي مختلف خطن مان انگريز جي بيٺڪي نظام ختم ٿيڻ کانپوءِ جڳ مشھور دانشور ايڊوڊ سعيد کان ويندي ششي ٿروڙ تائين ٻين مختلف مفڪرن جو انگريز جي بيٺڪي نظام تي شديد تنقيدي رايو رھيو آھي پر سنڌ اندر اھو بحث ڪڏھن به پنھنجي اصل جوھر ۾ نه اڀري سگھيو پر ھڪ ڀيرو ڪنھن انٽرويو ۾ سنڌ اندر انگريز راڄ بابت پڇيل سوال جو جواب ڏيندي جاويد چيو ته انگريز پاڻ جا ڪي سڄڻ نه ھئا تنھنڪري ريل گاڏي کان ويندي پلن تائين انگريز ھتي ھر اھو ڪم ڪيو جنھن ۾ سندن فائدو لڪيل ھو ۽ ٻيو ته انگريز جي ھتي اچڻ جو سنڌ کي سڀ کان وڏو نقصان اھو ٿيو جو اسان پنھنجي علم کان پري ٿي انگريز پاران آندل ھر شيءِ کي اتم ۽ خاص محسوس ڪرڻ لڳاسين ۽ انھي طرح اسان پنھنجي الڳ قوم ھجڻ سان گڏوگڏ پنھنجي علمي ۽ فڪري واٽ کي پڻ وساري ويٺاسين .وفات کان ڪجھه عرصو پھرين ئي حيدرآباد ۾ “ڪرٽيڪل اسٽڊي فورم” جي دوستن پاران “دانشور ڪير ٿيندو آھي”؟ جي موضوع تي منقعد ڪرايل سندس ليڪچر ۾دانشور جي وصف بيان ڪندي رومي جي نثري ڪتاب مان ھڪ جملو چيو: The worst of scholar is he who، visit prince.خراب ترين عالم اھو آھي جيڪو بادشاھ وٽ وڃي ٿو ۽ انھي ليڪچر ۾ اھو پڻ چيو ته انھي وصف موجب سنڌ ۾ لطيف ئي واحد دانشور آھي ۽ پوءِسندس انھي ليڪچر سموري سنڌ ۾ ھڪ بحث کي جنم ڏنو ۽ ڪيترن ئي دوستن سندس نقط نظر جي حمايت جڏھن ته ڪجھه دوستن وري سندس موقف تي تنقيد پڻ ڪئي پر سندس انھي ڳالھه ٻولھه کان پوءِ سنڌ جي ھر شاعر، اديب ۽ ليکڪ کي دانشور چوڻ جي روايت ۾ گھٽتائي ضرور آئي.

اڄ جڏھن سندس پھرين ورسي آھي ته رواجي طور تي کيس فقط ھڪ ڏينھن ياد ڪرڻ کان بھتر آھي ته سندس فڪر کي نوجوان نسل تائين پھچايو وڃي ۽ سنڌ يونيورسٽي جي آرٽس فيڪلٽي ۾ ويران انھي فلاسافي شعبي جي رونقن کي پڻ بحال ڪرڻ لاء ڪوششون ورتيون وڃن ٻي صورت سنڌ جي ڪلاکيتر ۾ ڪنھن اديب، شاعر ۽ دانشور کي ھڪ ڏينھن ياد ڪري پوء سندس فڪر کان لاتعلقي واري روايت ڪا نئين ته ناھي. بحرڪيف، گذريل سال جي ۱۰ مارچ تي جڏھن سنڌ جي سقراط کي شڪارپور جي ذرخيز مٽي حوالي ڪندي سنڌ جو شعور اياز جي وائي ”ٽڙي پوندا ٽارئين، جڏھن ڳاڙھا گل، الو ميان تڏھن ملنداسين“ جونھگاري رھي ھئي تڏھن موبائل فون جي اسڪرين تي سنڌ جي سقراط جو آخري درشن ڪندي منھنجي زبان تي سنڌ جي محبوب شاعر شيخ اياز جون اھي سٽون بي ساختا اچي رھيون ھيون ته

روح نڪتو، جسم ٿيو آزاد

مٽي اول، مٽي آخر، مٽي زندھ باد.

جاويد ڀٽو جون ڪجھ ساروڻيون

لياقت ٿھيم

ڪجھه سال اڳ سائين جاويد سان آخري ڀيرو مليو هوس. انهي بعد آمريڪا موٽي ويو ۽ مهيني ٻئي مهيني فون پيو ڪندو هو. اهي فون ڪالون به ڄڻ ته سندس ڪلاس روم هوندو هو. يعني هو ڳالهائيندو هو ۽ مان کيس ٻڌندو هوس. موضوع ڪيترو به عام هجي، ڳالھه عالمن وارن ڪندو. پر رڳو سنجيدگي نه، چرچو ڀوڳ به ڪندو هو. ڳالھه ڪندو ته هڪڙي رخ ۾ نه ڳالهائيندو، مختلف زاوين کان آهستي آهستي هلندو، ڌار ڌار ڳالهين کي پاڻ ۾ پيوست ڪندو هلندو جو ماڻهو کي سڄي عمر اهي ڳالهيون ياد رهن. اڪثر انهن ڪتابن بابت ٻڌائيندو هو جيڪي انهي وقت سندس مطالعي ۾ هئا. گھڻو پڙهندڙ اسڪالر هو پر رڳو ڪتابن ذريعي ايڏي ڄاڻ نه آئي هئس. بيدار مغز، جاڳيل روح وارو انسان هو. ڳالهين ۽ شين تي سوچي انهن ۾ پيٽرن (ترتيب) تلاش ڪري وٺندو هو ۽ انهن بابت درست اڳڪٿي به ڪندو هو جيڪا ڪنهن به انٽيلڪچوئيل جي وڏي خوبي سمجھي ويندي آهي. مثال طور جڏهن جنرل مشرف اقتدار ۾ آيو ته سائين جاويد اڳڪٿي ڪئي ته ‘پاڪستان ۾ في الحال جهادي فيڪٽريون بند ڪندا ۽ لبرل ازم جو نعرو لڳندو. ڇاڪاڻ ته ورلڊ ٽريڊ سينٽر تباھ ٿيڻ کانپوءِ هاڻي جهادي پراجيڪٽ آمريڪا کي قبول ناهي. ٻيو چيائين ته ننڍين قومن جي معاملي ۾ هاڻي پاڪستاني اسٽبلشمنٽ پنهنجي پوري فاشزم سان سامهون ايندي. ‘سوچيل سمجھيل راءِ رکندو هو. پنهنجي راءِ ڏيندو هو پر ٻئي جي ڳالھه به غور سان ٻڌندو هو. پنهنجن همعصر ماڻهن کان ڪيئي ڏهاڪا اڳتي هو پر ٻين کي مڃڻ جي به وڏي مڻيا هوندي هئس. سندس پيارو شاگرد عاصم آخوند جڏهن گذاري ويو تڏهن سائين جاويد، مون سميت پنهنجن شاگردن ۽ دوستن کي آمريڪا مان هڪ اي- ميل موڪلي هئي. انهي جي پهرين سٽ ۾ لکيائين ته ’اڄ اسان سڀني جو استاد گذاري ويو آهي‘.

سائين سان منهنجو دلي تعلق سندس ترقي پسند سوچ ۽ غير رواجي سڀاو سبب ٿيو. مان جن ڏينهن ۾ سائين وٽ پڙهڻ لاءِ آيس تڏهن فلسفي جو اکر به نه ايندو هوم ۽ نه ئي وري فلسفي کي سمجھڻ جو صبر ۽ ذهن مون وٽ هو. پر ترقي پسند ادب پڙهندڙ هوس. مولانا ابوالڪلام آزاد چوندو هو ته هر موضوع کي هڪ خاص قسم جو اسلوب کپندو آهي ۽ انهي اسلوب ۾ ئي انهي موضوع جو رنگ اڀرندو آهي. ‘اهو فن سکڻو پوي ٿو، ائين اچي ناهي ويندو. سائين جاويد، فلسفي سمجهائڻ جو اسلوب سمجھي ورتو هو. ڪيڏي به پيچيدھ، منجھائيندڙ ۽ جديد ترين ٿيوري هجي، سائين انهي کي نج سنڌي ۾ سمجھائي ويندو هو. تمام ڀلي سنڌي ڳالهائيندو هو. سندس آواز ۾هڪ خاص لئي، هڪ مخصوص نڪائين تنوار هوندي هئي. لفظ جي آخري حصي تي گھڻو زور ڏئي ڳالهائيندو هو. مثال طور جيڪڏهن لفظ ييس چوندو هو ته آخري ’س’جي اچار کي سيٽي جهڙي آواز سان چوندو هو.

گھڻو وقت اڳ جي ڳالھه آهي. عوامي تحريڪ جي رسالي ’تحريڪ’ ۾ پليجي صاحب جيڪي ايڊيٽوريل لکيا تن کي گڏيَ ڪتابي صورت ۾ ڇاپيو ويو هو. ڪتاب جو نالو هو ’ڌراڙن جا ڌڪ. ‘انهي ڪتاب جي مهاڳ ۾ هڪ سهڻي سٽ لکيل آهي ته ’ ڌراڙن اهي ڌڪ، ماهوار تحريڪ جي ادارتي صفحن معرفت هنيا هئا. ‘سائين جاويد جون ڳالهيون ڌراڙن جا اهڙا ڌڪ هئا جن سنڌ ۾ مروج علمي ڪلچر کي يڪسر بدلائي ڇڏيو. اڄ هي سنڌ ۾ جيڪو نئون ليفٽ ڏسو ٿا تنهن جي پهرين دونهين انهي ڪلاس روم ۾ ٻري. يونيورسٽي ۾ نئون استاد هو پر ڪنهن جي به پرواھ نه ڪندو هو.

سائين جاويد فقط فلسفي نه هو، هڪ ٻه ڪهاڻيون به لکيائين، ٻارن لاءِ سنڌي-انگريزي جي هڪ لغت به مرتب ڪيائين جيڪا آڪسفرڊ وارن ڇپائي آهي. هڪ دفعي ٻڌايائين ته ’ڊڪشنري ۾ هڪڙو لفظ هو ’ڊرائي برج. ‘ مان انهي جو سنڌي متبادل لفظ ڳوليندو رهيس پر نٿي مليو. پوءِ مونکي ياد آيو ته شڪارپور ۾ ٻن عمارتن وچ ۾ هڪ پل هوندي هئي جنهن کي اسان سُڪ پل سڏيندا هئاسين. ’ڊرائي برج جي معنيٰ لکيم: سُڪ پل. ‘

گذريل ڪجھه سالن ۾ سائين جاويد جو هڪ ٻيو تعارف، ’تصوف جي انٽيلڪچوئل’ طور سامهون آيو. تصوف کي پڙهڻ ۽ سمجھڻ ته مڙئي ٺيڪ آهي پر جهڙي ريت سائين انهي کي دردن جي دوا ڪري پيش ڪيو تنهن تي سندس دوستن ۽ شاگردن جو ردعمل مثبت نه هو. سندن چوڻ هو ته تصوف ذريعي پراڻي ذهن کي نه ڦهلائجي، انهي جو نه ماحول آهي، نه وقت، نه ئي سماجي معاشي ضرورت. هي وقت آهي اهڙن فڪري، سياسي ۽ سماجي خيالن کي سمجھڻ جو جيڪي هم عصر دنيا کي بدلائي رهيا آهن. يعني، اهو سمجھجي ته ٻين قومن وٽ سماجي ۽ فڪري اصلاح جا ڪهڙا بنياد آهن ۽ انهن بنيادن کي ڪهڙن نَون سياسي- سماجي خيالن تي ٻڌو ويو آهي. اهو سمجھڻ لاءِ اسانکي تيرهين صدي جي تصوف ۾ انڌڙن وانگر لٺيون کڙڪائي صدائون هڻڻ جي ضرورت ناهي. ماضي جي دوائن سان مستقبل جي بيمارين جو علاج نه ٿيندو.

ڳالھه هي آهي ته سائين جاويد جي سوچ جو بنيادي فريم ورڪ ساڳيو رهيو- جيتوڻيڪ سندس علمي محبتون تبديل ٿينديون رهنديون هيون. سندس ذهن آخري وقت تائين ارتقا پذير رهيو. مان جڏهن سائين وٽ پڙهندو هوس تڏهن مونکي ياد ناهي ته سائين ڪڏهن تصوف بابت گفتگو ڪئي هجي. جيتوڻيڪ هڪ دفعي ڪافي هفتن تائين ننڍي کنڊ جي مذهبي تحريڪن تي ڳالهايو هئائين جنهن ۾ سترهين ۽ ارڙهين صدي جي سک ملي ٽنسي تي تمام تفصيل سان ڳالهايو هئائين. پر ڪڏهن به، تصوف جو ڪو خاص تذڪرو نه ٿيو.

مان سمجھان ٿو سائين جاويد جڏهن شاھ ۽ ٻين صوفين کي پڙهڻ شروع ڪيو ته انهن کي ڪو نئين سر دريافت ڪونه پئي ڪيائين، پر هو پنهنجي ڪلاسيڪل ورثي کي نئين سر سمجھڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. هن تصوف جي تاريخي باغي ڪردار کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪئي هئي جنهن ۾ صوفي انقلابين رياستي ۽ مذهبي بيوروڪريسي خلاف متحرڪ ڪردار ادا ڪيو آهي.

پر انهيءَ ڳالھه جو هڪ ٻيو پهلو به آهي. جيڪو شايد علمي گھٽ ۽ ذاتي وڌيڪ آهي. انساني سوچ جي پاڙ پختي ٿيندي آهي ۽ ماضي جي سوچ جو ڪجھ حصو حال ۾ رهجي ويندو آهي. سائين جي شخصيت ۾ هڪ خاص ۽ ناياب قسم جي بغاوت هئي جيڪا سندس سموري زندگي جي ڪمن ۾ نظر اچي ٿي.

سائين جاويد ٻاهتر ۾ ميڊيڪل ۾ داخلا ورتي ۽ پوءِ ڇاهتر ۾ اها ڇڏي فلاسفي ۾ داخلا ورتائين جنهن ۾ انهيءَ وقت ڪير به پڙهڻ نه چاهيندو هو. ماڻهو کيس چريو سمجھندا هئا. وري جڏهن سنڌ يونيورسٽي ۾ استاد ٿي آيو ته به شاگردن کي فلاسفي ۾ داخلا وٺڻ کان منع ڪندو هو. چوندو هو توهان جيڪڏهن ڪامياب انسان بنجڻ چاهيو ٿا ته هتي نه اچو، فلسفي ۾ ڪو به روشن مستقبل ڪونهي. هتي اهو پڙهي جيڪو هتان وڃي ٻين کي پڙهائي. سائين جو چوڻ هو ته جيڪو انارڪسٽ ناهي اهو دانشور ئي ناهي.

سندس پالنا ۽ تربيت مڪمل طور تي مختلف هئي. پنهنجي زندگي ۾ ڪڏهن به ڪيريئرسٽ نه رهيو هو. صوفين وانگر پاڻ به ڪيريئر، پئسي، بااثر شخصيت هئڻ واري هاڻوڪي مرض کي هميشه رد ڪندو هو. ڪلب لائيف ۽ انهي ذريعي سماج ۾ اثر رسوخ وڌائڻ سان ٽَڪي جي دلچسپي نه هيس. دنياوي خواهشن کان آزاد هو. چوندو هو مونکي ڪاميابي کان نفرت رهي آهي. آمريڪا ۾ رهندي به اتان جي پئسي ۽ دولت کان ڪڏهن متاثر نه ٿيو. مونکي ته تصوف جو ڀرجھلو ٿيڻ ۾ به سندس اها فطري بغاوت نظر اچي ٿي جنهن هيٺ ميڊيڪل ڇڏي فلسفو کنيو هئائين.

منهنجي خيال ۾ تصوف سان سائين جاويد جي لڳاو جو ٻيو سبب ’سنڌ’آهي. سنڌ، پنهنجي قديم ڪلاسيڪل ورثي ۾ تصوف جو گهوارو ۽ سمورن صوفي سلسلن جو مرڪز رهي آهي. حقيقت ته هي آهي ته سنڌ جي سموري ڪلاسيڪل ورثي جي پاڙ تصوف ۾ کتل آهي. ذاتي طور تي مونکي سائين جاويد ۾ تصوف جي قديم استادن جي پرڇائين ڏسڻ ۾ آئي: تزڪيه نفس، علم پڙهڻ ۽ انهي تي پورو پورو عمل ڪرڻ، ٿورو کائڻ، سادو پائڻ، پنهنجن شاگردن کي شفقت سان سيکارڻ، ٺٺ ٺانگر کان پري رهڻ، غرور ۽ وڏائي جي ويجهو ئي نه وڃڻ ۽ توڪل تي ترهو ٻڌڻ. سندس ليڪچرن ۽ انٽرويو کي ٻڌي محسوس ٿئي ٿو ته هو اوريجنل سنڌي سوچ جي ٻيهر سجاڳي چاهيندو هو.

ائين به ڪونهي ته سائين جاويد پاڻکي تصوف مٿان سند يا شاھ جو ماهر سمجھندو هو، جيئن عام طور ڪي دوست کيس پيش ڪندا آهن. هڪڙي ڀيري مونکي چيو هئائين ته ’مان شاھ لطيف کي ائين ڏسندو آهيان جيئن ڪو ماڻهو جبل جي پاڙ ۾بيهي مٿي ڏسندو آهي. ماڻهو جڏهن شاھ لطيف تي روان ڳالهائيندا آهن ته مان انهن کي حسرت سان ڏسندو آهيان.‘

ماڻهن وٽ سائين جاويد جا بيشمار قصا آهن جيڪي گڏ ڪجن ته ڪيئي ڪتاب لکجي وڃن. سائين جا ڪيترا ئي شاگرد آهن جيڪي سائين لاءِ تمام گھڻو دلگير رهن ٿا. اردو اديب محمد علي ردولوي پنهنجي هڪ دوست کي خط لکندي لکيو هو ته ’خبر ناهي ڪيترا نيازنامه توهان ڏي لکيا هوندم، پر اهي پني تي اتاري نه سگھيو آهيان. ‘سائين جاويد جي گھڻن شاگردن سان ڪجھه هي صورتحال به آهي.

کيس ياد ڪري، حافظي مان سندس ڳالهين جا ٽڪرا ميڙيندو رهندو آهيان. ذرو هِتان، ذرو هُتان. ڪڏهن ڪڏهن جي منجهي پوان ته تاريڪي ۾ سوال پڇندو آهيان. ڪنهن وقت انهي ۾ سندس چهرو ظاهر ٿيندو آهي ۽ جواب ملندو اٿم. يادگيري ۾ سندس ڳالهين جو رِيل هلائي ڏسندو آهيان. ڪيئي ورهيه اڳ ڪيل ڳالهيون. ڪڏهن جواب ملندو اٿم ڪڏهن ناهي ملندو. مولانا آزاد چوندو هو ته ’دل جي انهن واقعن کي هڪ ترتيب ڏنل صورت ۾ پيش ڪرڻ ممڪن ناهي. دل جي انهن ٽڪرن کي ٽڪرا ٽڪرا رهڻ ڏي. ‘

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۲ مارچ ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)

جاويد ڀٽو

چَمڪي چِڻنگ سَمان. . .

تحرير: لياقت ٿهيم

ماڻهو لفظ مَنش مان نڪتل آهي جنهن جي معنيٰ آهي من وارو، دل وارو. ٻين لفظن ۾؛ سوچيندڙ ذهن وارو.

ڪجھ سال اڳ عمر ڪوٽ ۾ هڪڙي نوڪري ڪيم. بالغن جي تعليم جو ڪم هو جنهن تحت ڳوٺاڻين عورتن کي لکڻ پڙهڻ ۽ ابتدائي حساب ڪتاب سيکاريا ويندا هئا. انهي مقصد لاءِ ڳوٺ جي هڪ گھر ۾ مرڪز ٺهيل هوندو هو. اڪثر مايون ٽن- چئن مهينن ۾ فقط پنهنجو نالو لکڻ سکي سگھنديون هيون. نالو لکڻ سکي ويون ته انهي کي ڪاپي ۾، وڏن اکرن ۾ لکي پنهنجي نالي کي ايڏي پيار سان ڏسنديون هيون جو ڇا ڳالھ ڪجي.

ٽيهن-پنجٽيهن سالن جي عمر ۾ صرف هڪڙو لفظ.

مان جڏهن ’جاويد ڀٽو‘ ڪٿي لکيل ڏسندو آهيان ته ائين لڳندو آهيم ته اهو نالو نه پر لفظ آهي. اهو لفظ هڪ دور جو آئينه دار آهي. انهي لفظ جي هڪ شخصيت آهي. انهي لفظ جي معنيٰ ۽ مفهوم آهي.

الله ۾ اميد آهي ته انهي لفظ جي وڏي ڄمار به ٿيندي.

صُوفين ۾ موت کي به زندگي چون. مرڻ کي حياتِ نو يا نئين زندگي چون.

سائين جاويد جي هڪڙي زندگي اها هئي جنهن ۾ هو زنده رهي سنڌ ۾ سياسي نظرين جي عوامي ۽ فلسفي جي تدريسي ارتقا ۾ مُک ڪردار ادا ڪندو رهيو. يونيورسٽي سطح تي پڙهائي جي طريقي کي يڪسر تبديل ڪيائين. فلسفي جهڙي ڏکئي ۽ ٿڪائيندڙ علم کي اهڙو عام فهم بنايائين جنهن کي ٻڌندي، پڙهندي ۽ پڙهائيندي ماڻهو خوش ٿئي.

پر ڇاڪاڻ ته سائين هاڻي اسان وٽ ناهي رهيو تنهنڪري سندس ٻي زندگي اها آهي جنهن ۾ کيس سمجھڻ، انهي جهڙو باشعور ۽ باضمير ٿيڻ آهي. اسڪالر جي انهي وصف تي پوري لهڻ جي جستجو جاري رکجي جيڪا سائين ٻڌائي ويو آهي. سندس شاگردن مان جيڪڏهن ڪو استاد آهي ته سائين جاويد وانگر اعليٰ ڪردار، روشن ذهن ۽ گِھرائي سان پڙهيل استاد هجي- جيئن هو هُيو.

اُهو نه ٿيندو پر اهڙا ٿي سگھن ٿا. اِها سندس نئين زندگي هوندي.

شيخ عبدالمجيد سنڌي، اسي-نوي سال اڳ لکيل پنهنجي هڪ مضمون ۾ چوي ٿو ته ’خاڪي بدن ختم ٿي ويندو آهي پر اعمالي بدن هڪ لطيف حالت ۾ زنده رهي ٿو. ‘ اعمالي بدن يعني توهان هتي جيڪي ڪم ڪري ويوَ، تن جي ياد ماڻهن جي ذهن ۾ رهندي- ڌُنڌليَ خيالي انساني بدن جي صورت ۾.

سائين جاويد اهڙو شخص هو جو هن سان ملي، ماڻهو پنهنجي اڻڄاڻائي ۽ ڪردار جي معمولي پڻي تي پشيمان ٿي وڃي-ننڊ ڦٽي وڃي. پر ساڳئي وقت ذهن تي هڪ وڻندڙ بهاري به ڇانيل هوندي هئي. ڄڻ ته اونداهي رستي ۾ هِڪ هِڪ ڪري بلب ٻرندا وڃن.

۽ دل چئي ته اها روشني وري نه اُجهامي.

هو پيچيده سياسي ۽ سماجي نظرين کي ڪلاڪ سوا ۾ سموئي ويندو هو-اختصار ٻڌائي ويندو هو. اهي ڪتاب ۽ ماخذ به ٻڌائيندو هو جيڪي انهي سلسلي ۾ پڙهڻ گھرجن. ڳالهائڻ روان، تمام سولو ۽ ٻڌندڙ تي اثر رکندڙ. ڳُوڙها خيال پر صاف ۽ سلوڻي سنڌي ڳالهائيندو هو. اکر ڪَن تي ڪِريا ۽ سولائي سان حافظي ۾ جذب ٿي ويا. هي شاعري، ادب ۽ تاريخ کي تشريح جي انهي افق تائين وٺي ويندو هو جنهن تائين ڪنهن اهڙي تهڙي جي پڄڻ ڀيڻي ئي ڪانهي.

ڪامريڊ ڄام ساقي کان هڪڙي ڀيري پڇيائون ته: ’ڪميونسٽ پارٽي ۾ ڪيئن آئين؟‘

چيائين ته: ’چق مق فقط فولاد کي پاڻ ڏي ڇڪيندو آهي. ‘

اِها ساڳي مقناطيسي ڇڪ مون سائينءَ ۾ ڏٺي. وٽس ڪيئي ضلعن جا شاگرد، سياسي ورڪر ۽ ليکڪ پيا ايندا هئا. يونيورسٽي جي اها ڪنڊ جنهن تي ’شعبه فلسفه‘ جي پٽي لڳل هئي تنهن کي سنڌ يونيورسٽي جو سڀ کان برجستو، سڀ کان عمدي علمي بحث مباحثي جو هنڌ بڻايائين. هو هر قسم جي ماڻهن سان ملندو هو، کين تنگ نظر روباٽ بنجڻ کان بچائي وٺندو هو.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

هونئن ته سائين جاويد بلغاريه تائين پڙهڻ ويو پر حقيقت ۾ پراڻي سنڌي سماج جو سيکاريل ۽ پڙهايل ماڻهو هو.

اڳيَن وقتن جي شڪارپور ۽ پوءِ ڪراچي.

صدين کان- اسٽريٽجڪ اهميت هئڻ ڪري شڪارپور ۾ نوان ۽ پراڻا ڪلچر هڪٻئي ۾ ضم ٿيندا رهيا آهن. هتان جا ماڻهو گذريل صدي جي به منڍ ۾ روس ۽ وچ ايشيا تائين پهتا ۽ انهن خِطن ۾ سندن ڪاروبار ۽ اچڻ وڃڻ، ۱۹۱۷ واري روسي انقلاب تائين جاري رهيو. ذهين واپاري هئا. هڪڙي هنڌ پڙهيم ته ادائيگي جو نوٽ ائين لکندا هئا جو ان ۾ ڪابه گھٽ وڌائي نه ڪري سگھجي، مثال طور لکندا هئا ته رقم هيتري، اکرين هيتري، جنهن جو اڌ هيترو ٿيندو، جنهن جو چوٿون ڀاڱو هيترو ٿيندو، هيتري ۾ ڏيڻا.

ارڙهين صدي ۾ رنجيت سنگھ جو هدف به شڪارپور هئي. شڪارپور حاصل ڪرڻ لاءِ سموري ٽالپر فوج کي تباھ ڪرڻ تي به تيار ٿي ويو هو پر انگريز وچ ۾ پيا جو افغانستان ۾ پنهنجي حڪومت ٺاهڻ لاءِ کين سنڌ ۽ پنجاب ۾ صلح جي ضرورت هئي. وري جڏهن انگريزن فيبروري ۱۸۴۳ ۾ ميرن سان جنگ ڪئي ته انهي جو وڏو سبب به شڪارپور ۽ جيڪب آباد هئا- شڪارپور تي ڪنٽرول ۽ انهي رستي افغانستان فوج موڪلي ڪابل ۾ پنهنجِي ماتحت يا پراڪسي حڪومت ٺاهڻ. انهي لاءِ سنڌ ۽ پنجاب ۾ ٺاھ به ڪرايائون.

برٽش ۽ افغان اثر ۾ هي شهر ٻاهرين رجحانن کان پهرين پهرين واقف ٿيو. لائبريريون، اسڪول، ڪاليج، اسپتالون، ڊرامه سوسائٽيون ۽ ادبي سنسٿائون پهرين هتي کليا. رڳو سماجي ترقي نه پر ٻاهرين دنيا ۾ اچڻ وڃڻ ڪري هڪ قسم جي ماڊرن ازم پيدا ٿي جيڪا سنڌ جي ٻين ضلعن جي ڀيٽ ۾ هتي اڳ ۾ آئي. ڪجھ انهن سببن ڪري هتي، الله بخش سومري جهڙا آل انڊيا سطح جا سيڪيولر ۽ نئين دور جا ماڻهو پيدا ٿيا.

سائين جاويد چوندو هو ته ’شڪارپور شهر توهان کي ائين تيار ڪندو جيئن نه موٽر سائيڪل کي ڪِڪ هڻي اسٽارٽ ڪبو آهي. رفتار پڪڙڻ کانپوءِ توهان پراڻي اسپيڊ تي نه ويندئو. ‘ يعني هي شهر توهانکي ڪارائتي تعليم ۽ ڪامن سينس سيکاريندو- ڪِڪ اسٽارٽ ڏيندو.

شاگردن کي سائين جاويد گھڻو انهي ڪري به وڻندو هو جو دل جو سخي انسان ۽ انهن سمورن شخصي عيبن کان پري هو جن هاڻوڪي استاد ۽ دانشور طبقي جو ڏيوالو ڪڍي وڌو آهي. لالچ جي لات ۽ ذاتي فائدن جي فِڪرات نه هئس. هي هڪڙي ئي وقت برک فلسفي، تاريخدان، پختو سياسي نظريي دان، ٽين دنيا جي سياسي ۽ سماجي تحريڪن جو وڏو ڄاڻو-تمام وڏو ڄاڻو ۽ عالمي ادب جو تمام سٺو پڙهندڙ شخص هو.

سندس شاگردن مان ڪي ڪي امير، پر گھڻائي غريبن جي.

اهڙي خام لوھ کي آبدار رُڪ ۾ ڪيئن بدلائبو، تنهن هنر کان ڀَليءَ ڀَت واقف هو.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

’هر ماڻهوءَ ۾ جيءُ به آهي،

تنهن ۾ هُن جو پيءُ به آهي‘

(دودي سومري جو موت)

سال کن ٿيندو، سائين جاويد جي ننڍي ڀاءُ شاهد ڀُٽي سان ملڻ ويس. پاڻ پاڪستان ٽيليوزن ڪراچي اسٽيشن تي ميوزڪ ڊائريڪٽر آهي. پراڻن سياسي ورڪرن کي ’دا وائسِز گروپ‘ نالي ڳائڻن جو هڪ گروپ ياد هوندو. ’ وائسز گروپ‘، پاڪستان جي ڪميونسٽ پارٽي ٺاهيو هو ته جيئن راڳ ۽ شاعري ذريعي معاشري ۾ ترقي پسند ادب ۽ طبقاتي سوچ جي ترويج ڪجي- انقلابي تحريڪ لاءِ ذهني زمين کي شاعري سان نرم ڪجي.

هن گروپ جو اصل تصور هندستاني ڪميونسٽ پارٽي جي ميوزڪ بئنڊ ’پرچم‘ تان ورتل هو. گانن جي شاعري شيخ اياز جي ڪتابن ’وِڄون وَسڻ آئيون‘ ۽ ’ڪِي جو ٻِيجل ٻوليو‘ تان کنيل هئي. انهن گانن جا آڊيو ڪيسيٽ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ اسمگل ٿي ايندا هئا. تڏهن ڪميونسٽ پارٽي جو آڊيو مواد خفيه طرح سان ڳوٺن ۾ پهچندو هو جنهن ۾ ڪامريڊ ڄام ساقي جو جنرل ضياءَ واري فوجي ڪورٽ ۾ بيان، هارين جا گيت، شاگرد جلسن جون تقريرون ۽ حبيب جالب جي آواز ۾ سندس شاعري جا آڊيو مونکي هينئر ياد اچن ٿا. مونکي ياد آهي ته هڪڙي ڀيري گھر ۾ ٻيڪڙيل ڪمري جو در کولي اندر جو وڃان ته ڏسان ته منهنجا ٽيئي وڏا ڀائر ٽيپ رڪارڊر ڀرسان ويهي ڪجھ ٻڌي رهيا هئا. هڪڙي ڳوري آواز واري ماڻهو آڊيو ڪيسيٽ ۾ پئي ڳالهايو. پوءِ ٻڌايائون ته اهو ڪامريڊ ڄام ساقي آهي.

تن ڏينهن ۾ پاڪستاني معاشري مٿان جنرل ضياءَ جي هيبتناڪ مارشل لاءَ جو هر پئي هليو. جيڪا پوک مشرف دور ۾ پچي تيار ٿي ۽ جنهن نسل پاڪستان کي دهشت جو آستانو بڻايو، ملڪ ۾ وطن دوست ۽ جمهوريت پسند ماڻهن جو قتل عام ڪيو ۽ پاڙيسري افغانستان کي تهس نهس ڪيو، تنهن جا سلا انهي وقت پئي لڳا. جنرل ضيا هڪڙي سنڌي زميندار کي وزير اعظم ’رکي‘ نالي ماتر مارشل لا هٽائي ملڪ پئي هلايو. اهو سيٽ اپ ٺاهي ڏيڻ ۾ پير پاڳارو کيس سڀني کان گھڻو ڪم آيو. ٻئي نمبر تي جماعت اسلامي هئي؛ پاڪستاني يونيورسٽيون ۽ اعليٰ عدالتون جماعت اسلامي جي حوالي ڪيائين.

’ وائسِز گروپ‘ جا تقريبن سڀئي ميمبر سرڪاري ملازم هئا. تنهنڪري ڳائڻن ۽ ساز وڄائيندڙن جي چونڊ فقط سندن آواز، موسيقي جي سمجھ يا ڳائڻ جي تجربي مطابق نه ٿيندي هئي- بلڪه صرف اهڙا ماڻهو شامل ٿي پئي سگھيا جيڪي ڳائڻ سان گڏ پارٽي جو راز به رکي سگھن ۽ بزدل نه هجن. گروپ جي ميمبرن ۾ بيدل مسرور، شاهد ڀٽو، هوري نوراني، اڪبر زيدي، مرتضيٰ سولنگي ۽ منصور سعيد (اداڪاره ثانيه سعيد جو پيءُ) شامل هئا. هوري نوراني هن مهل دانيال پبلشنگ هائوس جي مالڪ آهي. اڪبر زيدي آءِ بي اي ڪراچي جو ڊائريڪٽر آهي. مرتضيٰ سولنگي ڪجھ وقت پي ٽي وي جو ايم ڊي رهيو، هاڻي سينئر صحافي آهي. منصور سعيد گذاري ويو آهي.

شاهد ڀُٽي پهرين اسٽيل مل ۾ نوڪري ڪئي. هاڻي پي ٽي وي تي ڪم ڪري ٿو.

ڳالهيون ڪندي پنهنجي خاندان بابت ٻڌايائين. سائين جاويد جي ننڍپڻ ۽ پنهنجي والد لعل محمد ڀٽي جو به ذڪر ڪيائين. ٻئي ڀائر هڪڙي ئي گھر ۾ گڏ کيڏيا ۽ نپنا آهن تنهن ڪري انهي شروعاتي زندگي ۽ گھر جي ٻين ڀاتين بابت به ٻڌايائين. هتي مان اهي ڳالهيون لکان ٿو جيڪي سائين شاهد پنهنجي والد صاحب ۽ سائين جاويد جي شروعاتي زندگي بابت ٻڌايون. شايد انهي احوال مان سائين جي شاگردن کي سندس علمي پس منظر بابت اڻڄاتل يا گھٽ ڄاتل پهلوئن بابت وڌيڪ معلوم ٿئي.

ٻڌايائين ته:

’’اسانجو پيءُ ڀاڳناڙي (رياست قلات-بلوچستان) مان نوڪري سانگي شڪارپور لڏي آيو هو. اکين جي ماهر ڊاڪٽر حيدر پٺاڻ وٽ ڪمپائونڊر هو. بابا ڪو سنَد ورتل ڊاڪٽر نه هو پر ڊاڪٽر حيدر جو مٿس وڏو اعتبار هو. پنهنجي اسپتال ۾ جيڪڏهن اک جو ڪو آپريشن ڪندو هو ته آپريشن ٿئيٽر ۾ ڪنهن ٻئي جونيئر ڊاڪٽر کي نه پر بابا کي پاڻ سان گڏ کڻندو هو.

’بابا ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ هوشيار، ڪچهري جو شوقين ۽ ميل جول رکندڙ ماڻهو هو. گمنام ٿي گذارڻ پسند نه هئس. چوندو هو ته شڪارپور، سکر ۽ بلوچستان ۾ مونکي ڏهن هزارن کان مٿي ماڻهو سڃاڻن. منهنجي پٽ کي ويھ هزار ماڻهو سڃاڻيندا ۽ انهي جي پٽ کي هڪ لک ماڻهو سڃاڻيندا. تمام سٺي فارسي ڄاڻيندو هو ۽ فارسي ڪتاب سولائي سان پڙهي ويندو هو. سرائيڪي ڳالهائيندو هو.

گھر هيٺان اسانجي اوطاق هئي. بابا صبح جو اڪثر پهرين اوطاق تي وڃي ويهندو هو. انهي اوطاق ۾ اسان وٽ ڪيئي سياسي ۽ ادبي ماڻهو مهمان ٿي رهيا. رسول بخش پليجو، تحريڪ رسالي جو ايڊيٽر عزيز اڄڻ ۽ فاضل راهو شڪارپور آيا ته پهرين پهرين اسان وٽ اچي رهيا. فيض بخشاپوري (سنڌي ۽ فارسي جو شاعر) بابي جو دوست، ڪيئي ڀيرا انهي اوطاق ۾ رهيو.

سکر مان رحيمداد خان مولائي شيدائي بابا کي خط پٽ پيو لکندو هو. اهي ڪي ادبي خط نه هئا پر اهڙيون چٺيون موڪليندو هو جن ۾ چيل هوندو هو ته ’پنهنجي هن مائٽ کي توهان ڏي هڪڙي ڪم سان موڪليان ٿو، جيڪو ڪم چئيوَ تنهن ۾ هن جي مدد ڪجو. ‘ اهي خط ڪيئي سال محفوظ رکياسين پر نيٺ ضايع ٿي ويا. انهن اديبن، شاعرن، سياستدانن ۽ تاريخدانن سان ملڻ جلڻ ۽ سندن ڳالهيون ٻڌڻ اها شروعاتي شعوري تربيت هئي جنهن ۾ جاويد به رهيو.

اسان جي والده سانئڻ سکر جي هئي. ڀُٽن مان نه هئي. جاويد پنج مارچ ۱۹۵۵ تي سکر ۾ ڄائو. ڊاڪٽر ڇٻلاڻي واري جنهن اسپتال ۾ ڄائو اها اڃان به معصوم شاھ جي مناري هيٺان موجود آهي (هاڻي ايس آءِ يو ٽي ڊاڪٽر ڇٻلاڻي ميڊيڪل سينٽر جي نالي سان نئين سر ٺاهن اٿن. ڊاڪٽر لِيلا ٻائي ڇٻلاڻي، سنڌ جي وزيراعليٰ عبدالستار پيرزادي جي زال ۽ عبدالحفيظ پيرزادي جي ماءُ هئي). جاويد کي ڊاڪٽر مهرالنساءَ نالي هڪ ڊاڪٽرياڻي ڄڻايو.

’جاويد کان اڳ به کين هڪ پٽ ڄائو هو. انهيءَ جو نالو سڪندر رکيو هئائون. سڪندر ٿورو وڏيرڙو ٿيو ته گذاري ويو هو. پوءِ جاويد ڄائو ۽ جاويد کانپوءِ هڪ ٻيو پٽ ڄائو جنهن تي شاهد نالو رکيائون پر اهو به سال ڏيڍ ۾ فوت ٿي ويو. اهي واقعا جاويد جي سانڀر ۾ ٿيا.

انهن دکدائڪ واقعن تي’اڌ کوٽيل قبر‘ نالي هڪ ڪهاڻي لکي هئائين. انهي ڪهاڻي ۾ بلڪل ائين ئي ٻڌايل آهي جيئن اهي واقعا ساڻس ٿيا هئا ته هڪڙي ٻارڙَي کي اسڪول ۾ ٻڌائڻ اچن ٿا ته تنهنجي نئين ڄاول ڀيڻ گذاري وئي آهي. انهي بعد هو گھر اچي ٿو. ڪهاڻي ۾ گھر جو نقشو به هوبهو اهوئي ٻڌايل آهي جيڪو اسانجي شڪارپور واري گھر جو آهي. هي ڪهاڻي’ٽماهي مهراڻ‘ جي جنوري-مارچ ۱۹۷۹ واري پرچي ۾ ڇپي. امداد حسيني تڏهن مهراڻ جو ايڊيٽر هو. امداد ٻڌائيندو هو ته مونکي ڪهاڻي ملي، پڙهيم، سٺي لڳي ۽ ڇپجڻ لاءِ موڪلي ڇڏيم. ڪهاڻي جي لکندڙ جاويد احمد جي مونکي خبر نه هئي ته ڪير آهي.

(انهي ڪهاڻي ۾ ٻارڙو پنهنجي نئين ڄاول ڀاءُ جي مرڻ تي سوچيندي چوي ٿو؛

’جيڪڏهن مونکان اڳ ڪو ٻيو ڄمي ها ۽ مان انهن جي جاءِ تي هجان ها ته پوءِ؟ هن کي پنهنجي ان سوال تي ڀئو ٿو ٿئي. چاهي ٿو ته ان بابت نه سوچي.

’جيڪڏهن مان مئل هجان ها ته؟. . . . الائي. . . هو سڀ مري ڇو ويا؟ نيٺ به اسين مرون ڇو ٿا؟‘

موت جو تصور ذهن مان نٿو نڪريس. هو تڪڙو تڪڙو سوچيندو ٿو رهي.

’مري ڪري اسان ڪاڏي ٿا وڃون؟ اسان ڪيئن ٿا مرون؟ مرڻ وقت ڇا ٿيندو آ؟ مان مرندس ته مونکي ڇا ٿيندو؟‘)

 ’بابا جي خواهش هئي ته سندس اولاد پڙهي لکي عقل وارو ٿئي. سندس اها سوچ نه هوندي هئي ته ڪو آفيسر ٿين، چوندو هو ته منهنجا ٻار پڙهي سٺا انسان ٿين. جاويد لاءِ خواهش هئس ته سندس پٽ ڊاڪٽر ٿئي جو بابا ڊاڪٽرن سان اٿندو ويهندو هو ۽ اسانجي تر ۾ ڊاڪٽرن جي ڏاڍي عزت هئي.

جاويد ڪجھ سال ميڊيڪل پڙهيو، پڙهائي ڇڏڻ جو پڪو ارادو ڪيائين پر ٻُڌائي نه پئي سگھيو. هڪ ڀيري شڪارپور مان ميڊيڪل ڪاليج واپس ويو ته ڪوئيٽا ۾ لهي ريل ۾ ويهي بنان ٻڌائڻ ڪرڻ جي ڪراچي وڃي نڪتو ۽ جنگشاهي تان پوسٽ ڪارڊ موڪليائين ته مان خيريت سان ڪوئيٽا پهچي ويو آهيان. بابا چيو ته هي ويو ڪوئيٽا آهي ۽ ڪارڊ تي وري پوسٽ آفيس جنگشاهي جو ٺپو لڳل آهي. ائين پڪڙجي پيو.

جڏهن کائنس پڇا ٿي ته بابا کي چيائين ته مونکي ميڊيڪل نٿي وڻي، مان فلسفو پڙهڻ ٿو چاهيان. انهي ڳالھ تان گھر ۾ چڱو جھيڙو متو. اسان جي امان ڏاڍو روڄ راڙو ڪيو ته هي ڊاڪٽري نه پڙهيو ته ڇا ڪندو؟ پر بابا چيو ته جاويد صحيح ٿو چئي. جيڪڏهن نٿو پڙهڻ چاهي ته نه پڙهي.

بابا کي جاويد جي ڏاڍي ڳڻتي هوندي هئي. کيس خبر هئي ته هي سڄي عمر ڪتابي ماڻهو رهندو ۽ هن کان ٻيو ڪو ڪم نه ٿيندو. هڪ ڀيري مونکي سڏي چيائين، ’شاهد، ڳالھ ٻڌ! توکي آهن ته ٻه ڀيڻيون پر ٻه نه ٽي سمجھجانءِ. ٽِين جاويد اٿئي. جاويد جو هر حال ۾ ساٿ ڏجانءِ. ‘

انهي وچ ۾ جاويد کي گارڊن (ڪراچي) ۾ پرائمري ماستري ملي ته ڏاڍو خوش ٿيو.

جاويد بلغاريه ويو ته پاڪستان مان کيس سڌو اوڏانهن خط نه موڪلبا هئا ڇو جو پاڪستان ۾ جنرل ضيا جي حڪومت هئي ۽ بلغاريه ڪميونسٽ ملڪ هو. اهي خط پهرين انڊين اداڪار راج ببر جي گھرواري نادره ظهير (ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جي جنرل سيڪريٽري سجاد ظهير جي ڌيءُ) ڏي ويندا هئا جيڪا لفافي کي ڦاڙي، اهو خط ڪڍي انهي کي ٻئي لفافي ۾ وجھي بلغاريه موڪليندي هئي. جي بلغاريه مان پاڪستان خط ايندو هو ته انهي تي به ملڪ جو نالو نه هوندو هو. جاويد ڊگھا خط نه لکندو هو. وڌ ۾ وڌ هڪ صفحو-جنهن ۾ ٻڌائيندو هو ته مان خيريت سان آهيان. وڌيڪ ڪي احوال نه لکندو هو.

سندس خط اچي ته بابا انهي کي پهرين اکين تي رکندو هو، پوءِ لفافي کي چمندو هو.

’ادا! حقيقت هي آهي ته منهنجو پيءُ پنهنجي هن پٽ تي عاشق هو. کيس ’جاويد سائين‘ ڪري سڏيندو هو. جاويد ننڍو هوندو هو ته کيس سڏي، ڀرسان ويهاري، سندس هٿ پڪڙي سندس ننڍڙين آڱرين مٿان پنهنجا هٿ گھمائيندو هو. ‘

’گارڊن وارو اسڪول-جتي جاويد پرائمري ماستر ٿي پڙهايو اهو اڃان اتي آهي. جيئن پگھار ملندي هئس ته پهرين ڪتابن جي دڪان ٿامس ائنڊ ٿامس تي ويندو هو. يا وري هڪڙي بنگالي جو ڪتابن جو دڪان هوندو هو. اتان ڪتاب وٺندو هو. انهن ٻنهي دڪانن تي ٻاهرين ملڪن جا ڪتاب ايندا هئا. اڌ پگھار جا ڪتاب وٺندو. نوان ڪتاب کڻي، دڪان جي سامهون ايراني ريسٽورنٽ تي ويهي ڪا ڀلي ماني کائيندو. ماني کائي پوءِ ڪا مهل انهي هوٽل تي نئون ڪتاب ويهي پڙهندو. ڳپل حصو اتي ئي پڙهي وٺندو، پوءِ فروٽ جون ٽي چار ٿيلهيون ۽ سٺن سگريٽن جا ڇھ ست پاڪيٽ وٺندو هو. خبر هئس ته پندرهين تاريخ کانپوءِ وٽس پئسا نه هوندا ۽ فاقا ڪڍڻا پوندس تنهنڪري ڪافي ڏينهَن جو ثمر هٿ ڪري رکندو هو.

ڪتاب گھر مالڪن سان چڱي دعا سلام هئس. ٿامس ائنڊ ٿامس جي مالڪ جو پٽ دوست هئس. انهي ڇوڪري جو چيل هوندو هئس ته جيڪڏهن ڪتاب مهانگو هجي ۽ وٺي نه سگھي ته ڀلي دڪان تي ويهي پڙھي.

جاويد ڪنهن به ڪتاب کي پڙهڻ جي شروعات انهي سان نه ڪندو هو ته هن ۾ ليکڪ سچ ڳالهايو آهي يا ڪوڙ لکيو اٿس. پهرين چڱي طرح انهي کي پڙهي ويندو هو.

نوجواني ۾ به کائڻ پيئڻ ۽ ٺاھ ٺوھ جو ڪو شوق نه هئس. جيئن اڄڪلھ اسان ماڻهو سوچيندا آهيون ته سٺا ڪپڙا هجن ۽ انهن تي ڀلي سينٽ لڳل هجي-اهڙو ڪو شوق نه هئس. پئسا ختم ٿي ويندا هئس ته مون ڏانهن ايندو هو. جڏهن فون ڪندو هو سمجھي ويندو هوس ته پئسا کٽي ويا اٿس. ‘

’تن ڏينهن ۾ شيخ اياز ڪراچي ۾ هو. مان ڏهين- پندرهين ڏينهن اياز سان ملڻ ويندو هئس. مهمانن جي آڌرڀاءُ ڪرڻ ۾ صفا پڪو ماڻهو هو پر مان جڏهن به ويومانس ته چانهن ضرور پياريندو هو. ڪڏهن ڪڏهن مونکي فون ڪري به گھرائيندو هو. هڪڙي ڀيري جاويد کي اوڏانهن وٺي ويس. ڳالهيون ڪندي شيخ اياز جاويد کان پڇيو ته ’هن دور جي عالمي فلسفي ۾ ڪي نوان بحث ۽ رجحان به آهن يا نه؟‘ جاويد جواب ڏنس ته ’نئين عالمي فلسفي ۾ ڪيئي نوان بحث هلندڙ آهن پر توهان کي انهن جي ڄاڻ ناهي، توهان پڙهيا ناهن. ‘ پوءِ هڪ هڪ ڪري، فلسفي ۾ نون رجحانن جو مختصر تعارف کيس ٻڌائيندو ويو. شيخ اياز، جاويد کي ڏاڍي ڌيان سان، چپ ڪري ويهي ٻڌو. انهي ملاقات کانپوءِ شيخ اياز اڪثر مونکان جاويد جو پڇندو هو. چوندو هو تنهنجو هو فلاسفر ڀاءُ ڪٿي آهي، وٺي اچينس نه.

 چوندو هومانس، سائين اهو سولائي سان هٿ ناهي ايندو، وري قسمت سان ملندو.

جاويد بلغاريه ويل هو جو ۱۹۸۸ ۾ بابا تمام گھڻو بيمار ٿي پيو. کيس ڪراچي جي سوشل سيڪيورٽي اسپتال ۾ داخل ڪرايوسين پر چاق نه ٿيو. بيهوشي جي حالت ۾ جاويد کي پيو سڏيندوهو. هڪ ڏينهن ڊاڪٽر مونکي چيو ته توهان پنهنجي پيءُ کي ڪَن ۾ چئو ته جاويد آيو آهي. مان ڀرسان وڃي سندس ڪن ۾ آهستي چيم ’بابا! جاويد اچي ويو آهي. ‘ هوش ۾ نه هو، اکيون بند هئس پر پوءِ به ٻوٽيل اکين سان ڪنڌ هيڏانهن هوڏانهن ڦيرايائين ۽ جيئن ماڻهو وڏو ساھ کڻي ڳالهائي، تيئن چيائين ’هان‘. . . ايترو چيائين ۽ اسانجي ڏسندي ڏسندي ساھ نڪري ويس. ‘

 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ڪجھ سال اڳ سائين جاويد وارن جو اهو گھر ڏسڻ لاءِ شڪارپور ويو هوس. صدر واري علائقي ۾ ٻه- ماڙ جاءِ اٿن جنهن ۾ هيٺ درزين جا دڪان ۽ مٿئين طبقي تي گھر آهي. پڪين سرن واري ڏاڪڻ چڙهي، گھر جو ننڍڙو دروازو کولي سندن اڱڻ تي اچي بيٺس. سڄي گھر ۾ ڳاڙهين سرن جو فرش ٻڌل هو. هڪڙي ڪنڊ ۾ سيمنٽ جي ٿَلهي تي نلڪو لڳل هو. پڌر تي، سامهون ئي سامهون اڱڻ جي اوچائي کان ڪافي هيٺ هڪ رڌڻو ٺهيل هو. ننڍڙي ڪمري وانگر هو. رڌڻي جون ڏاڪڻيون لهي هيٺ ويس. ڏٺم ته ڀتين ۾ طاق ٺهيل هئا ۽ ٿانون رکڻ لاءِ هڪ پراڻي دور جو خالي ڪٻٽ رکيل هو. هيٺ زمين تي چلھ ٻاري چوڌاري ويهڻ جيتري جاءِ هئي. ڀتين تي گئس جا گولا لڳل هئا. انهي رڌڻي جي ڀرسان هڪ وڏو ڪمرو هو. جنهن ۾ هاڻي فقط ٻه-ٽي ڪرسيون پيل هيون.

جنهن ڪمري ۾ سائين سمهندو هو اتي سندس کٽ اڃان تائين پيل آهي. اها ڪاٺ جي ميز به انهي هنڌ رکيل آهي جتي ڪتاب رکي پڙهندو هو ۽ اسڪول جا ڪم ڪندو هو. ٻڌايائون ته پڙهي پڙهي پوءِ اتي ئي سمهي پوندو هو. ميز ڀرسان هڪ دري ٺهيل هئي جنهن مان هيٺ سموري بازار ڏسڻ ۾ اچي ٿي.

انهي سادڙي، خالي ۽ اونداهي ڪمري ۾ ڪجھ وقت بيٺو رهيس. گذريل پنجن صدين ۾ سنڌ جيڪي چند اعليٰ ترين اسڪالر پيدا ڪيا آهن، تن مان هڪ، هن ڪمري ۾ رهندو هو.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

’ڪير به توکي بچائي نه سگھندو‘

سائين جاويد ۽ سندس گھرواري ادي نفيسه ۲۰۰۲ ۾ جڏهن آمريڪا ويا ته پهرين ميساچوسيٽس ۾ هڪڙي ننڍي فليٽ ۾ وڃي رهيا. نفيسه ايمهرسٽ ڪاليج ۾ پڙهائڻ لڳي. سال ۲۰۰۳ ۾ کيس وائيس آف آمريڪا ۾ اردو ٻولي جي پروگرامن جي ميزبان طور نوڪري ملي جتي هاڻ هو ايڪسٽريم ازم ڊيسڪ (انتهاپسندي بابت سڌ سماءَ ۽ نقطه نظر وارو شعبو) ۾ لکندي آهي. ايمهرسٽ، واشنگٽن کان چار سئو ڪلوميٽر پري آهي. ايمهرسٽ وارو گھر سائين پاڻ مينٽين ڪندو هو.

سندن ٻيو گھر واشنگٽن ۾ هو جيڪا سندس گھرواري سنڀاليندي هئي. انهن ڏينهن ۾ ٻڌائيندو هو ته ‘هر هفتي هزار ڪلوميٽر سفر ڪندا آهيون، انهي ۾ پئسا ڏاڍا لڳندا آهن. ٻنهي پاسن کان ٽيهن هزارن جو پيٽرول لڳي ويندو آهي پر اسان زال مڙس پاڻ ڊرائيو ڪندا آهيون ۽ ڊگھي سفر ۾ ڏاڍو خوش ٿيندا آهيون. ‘

سائين جاويد سٺي نوڪري لاءِ گھڻائي حيلا هلايا پر ڪميونسٽ بلغاريه جي ڊگري ۽ سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهائڻ جو تجربو ڪنهن به آمريڪي يونيورسٽي وٽ قبول نه پيو. شروعات ۾ گھٽ پگھار واريون نوڪريون به ڪيائين. پئسن خاطر سخت ڪم ڪرڻ کيس نه وڻندو هو. چوندو هو ’هتي ماڻهو سڄو ڏينهن گڏهن وانگر ڪم ڪندا آهن، پوءِ شام جو گھر اچي ڊهندا آهن ۽ کين سمجھ ۾ نه ايندو آهي ته ڇا ڪن، ڪاڏي وڃن. تنهنڪري مان ۽ منهنجي گھرواري هفتي جا صرف ٽي ڏينهن ڪم ڪندا آهيون. ‘

سال ۲۰۱۲ ۾ ٻنهي ڄڻن کي آمريڪي شهريت ملي ۽ ٽن سالن کانپوءِ ۲۰۱۵ ۾ سائين جاويد کي واشنگٽن ۾ سي آر آءِ نالي هڪ اداري پاڻ وٽ ملازمت ڏني. هن اداري طرفان ذهني بيمارين جي مريضن کي تندرست بنائڻ لاءِ ري- هيبيليٽيشن سينٽر (ٻيهر چاق ۽ صحتمند ڪرڻ جا مرڪز) هلايا ويندا آهن. سائين اهڙي هڪ مرڪز ۾ ڪم ڪرڻ لڳو.

سينٽر ۾ به سائين جاويد پنهنجي محبت ۽ شفقت واري سڀاوَ سبب مريضن کي ڏاڍو وڻندو هو. هرڪو پيو ساڻس کلي ڳالهائيندو هو. انهي دوران سال ۲۰۱۸ ۾ سخت بيمار ٿي پيو. کيس ’جِي بِي وائرس‘ نالي هڪ خطرناڪ بيماري لڳي. هي بيماري هيپاٽائٽس جو هڪ قسم آهي ۽ ماڻهو کي ٿيندي به هيپاٽائٽس وانگر آهي. جي بي وائرس ۾ رت جا ڳاڙها جزا ڪمزور ٿي وڃن ٿا-رت جي کوٽ ٿي وڃي ٿي ۽ هٿ پير سُڄي ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏيندا آهن. ماڻهو ڳالهائي نه سگھندو، بينائي تي اثر ٿيندو ۽ ٽي ٽي شيون نظر اينديون. بيماري جي شروعات ۾ سائين جي جسم ۾ ايتري طاقت به نه رهي جو اٿي بيهي سگھي يا گھر جون ڏاڪڻيون چڙهي سگھي. اٿي ويهي به نه سگھندو هو. کيس اسپتال داخل ڪيائون جتي ڪيئي ڏينهن سندس علاج هليو.

علاج دوران کيس (مختلف وقتن ۾) رت جو عطيو ڏيندڙ پنج هزار ماڻهن جو رت لڳو. هي بيماري ڪيئي مهينا هلي ۽ سائين وڏيَ حوصلي سان انهي مان پار پيو. بچي ته ويو پر بيماري ۾ جيڪا جسماني ۽ روحاني تڪليف کيس پهتي سا بيان نٿي ڪري سگھجي.

چوندو هو ته مان ڪنهن ٻار وانگر نئين سر هلڻ ڦرڻ ٿو سکان.

چاق ٿيو ته ٻيهر پنهنجي سينٽر تي وڃڻ شروع ڪيائين. سنڌ ۾ شاگردن سان ڪنهن ڏينهن ڳالھائڻ ڪرڻ تي دل گھرندي هئس ته فون کڻي ڪندو هو. وقت به وقت اسڪائيپ ليڪچر به ڪندو هو. ادي نفيسه جي وائس آف آمريڪا ۾ نوڪري پئي هلي. سندن سُکيو وقت پئي گذريو.

سال ۲۰۱۵ جي آخري مهينن ۾، سندن گھر جي هيٺين منزل تي ’هلمئن جورڊن‘ نالي هڪ شخص اچي رهيو.

هن ماڻهوءَ جو مختصر پس منظر اسانکي سائين جاويد جي قتل ڪيس جي هاڻوڪي صورتحال سمجھڻ ۾ مدد ڏيندو.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

هلمئن جورڊن اڃان ننڍو ئي هو جو سندس پيءَ مري ويو هو. پوءِ سندس ماءُ ٻي شادي ڪئي. مائي کي اٺ ٻار هئا. هلمئن کي سندس ويڳي پيءُ پاليو. هاءِ اسڪول تائين پڙهيو ۽ پوءِ تعميراتي کاتي جي ڪنهن ننڍڙي نوڪري ۾ لڳو. ڪنهن ڪنهن مهل زمين جي سنوت ڪري انهي ۾ گل ٻوٽا پوکڻ وارا ڪم به ڪندو هو. انهي کي انگريزي ۾ ’لئنڊ اسڪيپنگ‘ چون. ۱۹۹۸ ۾ هلمئن جنهن هوٽل تي مرمت ۽ سار سنڀال جو ڪم ڪندو هو اتان کيس جواب مليو. وٽس ڪو ڪم ڌنڌو ڪونه هو. ٻيهر پنهنجي ويڳي پيءُ وٽ اچي رهيو جيڪو پاڻ به ڪرايي جي هڪ گھر ۾ رهندو هو.

شروعات ۾ هن ماڻهو جي چال چلت ٺيڪ هئي پر پنجويھن سالن جي عمر ۾ ساڻس نفسياتي مسئلا ٿيڻ لڳا. کيس سڄي سڄي رات ننڊ نه اچي، هر هر وهنجڻ وڃي، ماني نه وڻينس ۽ رڳو گھر ۾ لڪو ويٺو هجي. چئي: ڪي ماڻهو آهن جيڪي مونکي مارڻ لاءِ ڳوليندا ٿا وتن.

انهي اعصابي دٻاو ۾ چرس ۽ ٻيا نشا شروع ڪيائين. چرس ۾ ڪي ٻيا وزن به ملائي پيئندو هو. سندس بيماري بگڙندي وئي ته مائٽن چيس ته ڊاڪٽر کي ڏيکار. مائٽن کي چيائين ته مڙئي خير آهي، مان پنهنجو علاج پاڻيهي ڪندس. علاج اهو ڪيائين جو آفيم ۽ چرس اڃان ٻيڻي ڪري ڇڏيائين.

هلمئن وٽ ڪا نوڪري وغيرھ ڪانه هئي سو ويٺي ويٺي پور پوندا هئس.

هڪڙي ڏينهن کيس وهم اچي ٿيو ته سندس هڪ مائٽ ساڻس وڏي جٺ ڪري ويو آهي ۽ هن سان جنسي زيادتي ڪئي اٿائين. نيٺ ارادو ڪيائين ته انهي بي واجبي جو پلاند ٿيڻ کپي. هڪ دفعي هلمئن جورڊن پنهنجي انهي مائٽ ’ڪينٿ ليُوڪ‘ سان واشنگٽن شهر ۾ ڪيڏانهن ويو پئي ته اوچتو کڻي ريوالور ڪڍيائين ۽ ڪينٿ کي دسي، گولي هڻي ماري وڌائين. ماري اتان ڀڳو پر پوليس اچي پهتس ۽ پڪڙي ورتائونس. مٿس سال کن ڪيس هليو ۽ انهي دوران هن کي جيل نه موڪليائون-اسپتال ۾ رکيائون. اهو واقعو سال ۱۹۹۸ ۾ ٿيو.

آمريڪا ۾ ذهني بيمارين ۾ ورتل ماڻهن لاءِ ڏوهن وارا قانون اسان کان مختلف آهن. جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو لاءِ ثابت ٿي وڃي ته هو ذهني مريض آهي ۽ ڏوھ ڪرڻ دوران کيس اها خبر نه پئي ته هو ڇا ڪري رهيو آهي، ته ان کي عام ڏوهارين واري سزا نٿي ڏئي سگھجي. کيس ذهني بيمارن واري اسپتال موڪليندا ۽ علاج ٿيندس. کيس صحتمند ڪري، چڱي چال چلت جو سرٽيفڪيٽ ڏئي ماڻهن ۾ رهڻ جهڙو بڻائيندا. آزادي کانپوءِ اهڙي شخص تي نظرداري رکبي. اسپتال جو عملوٻه ٽي ڀيرا وٽس دوري تي ويندو. انهي کي ’اِن سينٽي ڊفينس لا‘ يا ’چرين ماڻهن جي بچاءَ جو قانون‘ چون.

ڪيس هلڻ کان سال کن پوءِ، واشنگٽن جي عدالت فيصلو ڏنو ته هلمئن جورڊن ذهني طور بيمار آهي تنهن ڪري کيس ڏوهي نٿو چئي سگھجي. کيس جيل بدران سينٽ ايلزبيٿ اسپتال موڪليائون.

سينٽ ايلزبيٿ اسپتال سمجهو ته اُتان جي گِدو واري اسپتال آهي. هتي ڪي اڍائي سئو کن مريض آهن پر انهن مان اڌ اهڙا آهن جيڪي ڏوھ ڪري آيا آهن. ڪن قتل ڪيا آهن ته ڪي وري ڌاڙي، ڦر ۽ جنسي حملن ۾ ملوث آهن. هي اسپتال، اسپتال گھٽ ۽ جيل وڌيڪ آهي. هلمئن جورڊن هتي سترهن سال رهيو ۽ گھڻو وقت مار ڌاڙ ڪندي بند وارڊ ۾ گذريس.

’اِن سينٽي ڊفينس لا‘ مطابق عدالت رپورٽون ڏسي پوءِ فيصلو ڪندي آهي. جيڪڏهن اسپتال اهو لکي ڏئي ته ٽيسٽ نتيجن ۽ ڏوهاري جي چال چلت ڏسڻ بعد هي ماڻهو ڪنهن لاءِ خطرو ناهي ته عدالت اهڙي ڏوهي کي آزاد ڪندي ۽ اسپتال کيس ڪنهن گھر ۾ رهائڻ جو بندوبست ڪندي (گھر جي مسواڙ ڀريندي). آزاد ٿيل مريض، ٻين عام شهرين سان هڪ آئوٽ پيشنٽ طور اچي رهندو ۽ اسپتال جا ماڻهو مٿس نظر رکندا. اهڙا سئو-ڏيڍ کن مريض ٻاهر عام شهرين سان رهن ٿا.

سال ۲۰۰۳ ۾ هلمئن کي انهي شرط تي آزادي ملي ته هو هفتي ۾ هڪ دفعو پنهنجن مائٽن سان ملي وري اسپتال موٽي ايندو. پر وري نشو شروع ڪيائين. اسپتال جي هڪ نرس سان بدڪارين ۾ به ملوث رهيو. هڪ ڀيري پنهنجي ويڳي پيءُ سان ملڻ ويو ته اتان پستول چوري ڪري ان کي اسپتال جي ميدان ۾ پوري ڇڏيائين. هڪ ٻئي مريض کي مارڻ جو پروگرام ٺاهيو هئائين پر پڪڙجي پيو. انهي واقعي بعد کيس اڻڄاتل مدي تائين سخت پهري واري وارڊ ۾ بند ڪيائون. هي پورا پنج سال بند وارڊ رهيو.

بند وارڊ ۾ هوندي به هلمئن، اسپتال جي ٻين مريضن سان وڙهيو، ٻن ڄڻن کي مرڻينگ ڪيائين پر سندس علاج به هلندو رهيو. آهستي آهستي نشو ڇڏي ڏنائين. تان جو ۲۰۱۲ ۾ اسپتال انتظاميه عدالت کي چيو ته هلمئن هاڻي گھڻو بهتر آهي ۽ عام شهرين ۾ رهي سگھي ٿو. سندس آخرين رپورٽ ۾ لکيائون ته ’هلمئن سان هاڻ ڪوبه ذهني مسئلو ناهي يا اهي مسئلا بلڪل معمولي نوعيت جا آهن. ‘

انهي بعد آمريڪي عدالت کيس انهن شرطن تي آزاد ڪيو ته جيڪڏهن وري نشو ڪيائين ته کيس واپس اسپتال موڪليو ويندو. اسپتال مان آزادي جو پروانو ملڻ کانپوءِ هاڻي کيس واشنگٽن ۾ هڪ گھر ڳولڻو هو. انهي لاءِ هلمئن جورڊن، پنهنجي ننڍپڻ جي هڪ واقف ’جو هولسٽن‘ سان ڳالھ ڪئي ته کيس رهائش لاءِ گھر کپي. انهي ٻڌايس ته هن وٽ ’سِٽي وِيو ڪانڊوز‘ نالي هڪ عمارت جي هيٺين منزل تي مسواڙي گھر خالي آهي.

’سِٽي وِيو ڪانڊوز‘، سينٽ ايلزبيٿ اسپتال سان ويجهڙائي ۾- هڪ ڪلوميٽر کن جي پنڌ تي آهي، تنهنڪري اسپتال وارن کي به هي گھر بلڪل ٺيڪ لڳو جو هلمئن مٿان سولائي سان نظرداري ڪري سگھندا. گھر جو ڪِرايو (پاڪستاني ٽي لک رپيا کن) اسپتال ۽ سماجي ڀلائي کاتي وارن کي ڀرڻو هو. تنهن ڪري جاءِ جي مالڪ جو هولسٽن کي مسواڙ جي به ڪا ڳڻتي ڪانه ٿي. ائين ۲۰۱۵ ۾ هلمئن جورڊن سِٽي وِيو ڪانڊوز جي هيٺين منزل تي ڪرايي دار ٿي اچي رهيو.

هن عمارت جي مٿين منزل تي سائين جاويد جو گھر هو.

سائين جاويد جي ملائڪن کي به خبر نه هئي ته هلمئن جورڊن ڪهڙا ڪارا ڪرتوت ڪري هتي پهتو آهي.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

آزاد ٿيڻ بعد هلمئن جورڊن شادي ڪئي پر زال سان سندس نباھ نه ٿي سگھيو. اها ڇڏي هلي ويس. گھرواري جي غير موجودگي ۾ هي همراھ ڪلاڪن جا ڪلاڪ بالڪني ۾ ويهي چرس پيئندو هو. توهان کي سائين جاويد جا ڪجھ فوٽو ياد هوندا جن ۾ هو پنهنجي ڪمري ۾ ويٺو آهي ۽ پٺيان بالڪني پئي ڏسجي. اهو ڪمرو سائين جاويد جي اسٽڊي هئي جتي هو ويهي پڙهندوهو. ڪن فوٽوئن ۾ انهي بالڪني جي دري کليل ڏسڻ ۾ اچي ٿي. انهي بالڪني جي بلڪل هيٺان هلمئن جورڊن پنهنجي بالڪني ۾ سڄو ڏينهن نشو ويهي ڪندو هو.

نشي آور شين جي دونهين ۽ بانس مان بيزار ٿي آخر جنوري ۲۰۱۹ ۾ سائين جاويد هيٺين منزل جي مالڪ جو هولسٽن کي اي- ميل موڪلي جنهن ۾ کيس هلمئن بابت لکيائين. کيس لکيائين ته ’اسانجن چادرن ۽ پردن ايستائين جو ڪپڙن مان چرس ۽ آفيم جي بانس ٿي اچي. ٻاهران ڪو ماڻهو اچي ٿو ته سمجھي ٿو ته اسانجي گھر ۾ ڪو ماڻهو نشو ٿو ڪري. ‘

جو هولسٽن کيس جواب ۾ لکيو ته مان همراھ کي سمجھايان ٿو ۽ هلمئن کي چيائين ته ’ائين نه ڪر، مٿيان پاڙيسري تنگ ٿا ٿين. ‘ انهي کانپوءِ ڪجھ عرصي لاءِ ٺاپر ٿي وئي پر وري فيبروري ۲۰۱۹ ۾ (قتل کان ٻه ٽي هفتا اڳ) هلمئن سُلفيون ٻاري ويهي رهيو- دونهون سڄو پاڙي وارن ڏي.

سمجھ ۾ ائين ٿو اچي فيبروري ۲۰۱۹ جي آخر ۾ هلمئن جورڊن، سائين جاويد کي مارڻ جو پڪو پھ ڪيو.

کيس مٿي رهندڙ زال-مڙسن جي اچڻ وڃڻ جو وقت معلوم هو. سمجهيائين ته جڏهن سندس پاڙيسري شفٽ پوري ڪري گھر موٽندو تڏهن کيس پورو وجھ ملندو. انهي مهل کيس ڪير روڪڻ وارو نه هوندو. اها سٽ سٽي پهرين مارچ تي صبح جو بالڪني ۾ اچي ويهي رهيو. ڀريل سگريٽن جا سوٽا هڻي پنهنجي اندر ۾ ويٺل جن کي جاڳايائين.

هلمئن بابت سندس پاڙيسرين جا رايا پڙهيم. چون ٿا ته چرس- گانجو ڇِڪي، بالڪني ۾ گانا ويهي ڳائيندو هو. سندس ڪجھ گانن جون وڊيوز يوٽيوب تي رکيل آهن جيڪي مون ڏٺيون آهن. هڪڙي گاني ۾ چوي ٿو:

’متان منهنجي ويجهو آيو آهين! مونکي ڊائنامائيٽ سڏيندا آهن. ڪير به توکي بچائي نه سگھندو. ‘

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

پهرين مارچ ۲۰۱۹ تي صبح جو تقريبن يارهين وڳي، سائين جاويد ذهني معذورن جي مرڪز مان پنهنجي رات واري شفٽ پوري ڪري گھر آيو. گھر اچڻ کان پهرين هڪڙي سپر مارڪيٽ تي بيٺو. وٽس سيڌي سامان جي هڪ لِسٽ هئي جنهن لاءِ گھرواري چيو هئس ته وٺيو اچجانءِ. ادي نفيسه پاڻ وائس آف آمريڪا جي دفتر ويل هئي. اهو سامان وٺي ’سِٽي وِيو ڪانڊوز‘ پهتو. پنهنجي ٽويوٽا ڪار پارڪنگ لاٽ ۾ بالڪني جي هيٺان اچي بيهاريائين. ڪار بيهاري، ڊگي کولي، خاڪي لفافن ۽ ٿيلهين ۾ وڌل گھر جو سامان ڪڍڻ لڳو. ننڊ جو شوقين ماڻهو، اکين ۾ اوجاڳو کڻي گھر پهتو هو ته وڃي سمهندس.

هلمئن جورڊن، جيڪو پنهنجي فليٽ جي بالڪني ۾ ويٺو هو سو اتان اٿيو ۽ هيٺ لهي پارڪنگ لاٽ ڏي، سڌو سائين طرف آيو. هڪڙي هٿ ۾ سگريٽ هئس جيڪو پيتائين پئي، ٻيو هٿ ڪوٽ جي کيسي ۾ هئس. سائين جاويد گاڏي جي ڊِگي مان سامان پئي ڪڍيو تنهنڪري کيس خبر ئي نه پئي ته پٺيان ڪو ماڻهو آيو آهي.

پٺيان اچي، هلمئن جورڊن سگريٽ جو ڪش هڻي سگريٽ ڦٽي ڪيو ۽ ڪوٽ جي کيسي مان ۹ ايم ايم وارو پستول ڪڍيائين. سائين جاويد کان ٻه ٽي قدم پرتي بيهي، ريوالور کي ٻنهي هٿن سان پڪڙي مٿس فائر ڪيائين.

هلمئن جي پهرين گولي گُسي وڃي گاڏي کي لڳي. ٺڪاو تي سائين جاويد پوئتي ٽپو ڏئي هٽيو ۽ هيسجي پارڪنگ لاٽ ڏي ڀڳو. هلمئن ٻيهر مٿس پٺيان گولي هلائي پر ريوالور جام ٿي ويو. پوءِ ٻه ڀيرا گھوڙو چاڙهي، جام ٿيل گوليون ٻاهر ڪڍي روڊ تي ڪيرايائين ۽ سائين جاويد پٺيان ڊوڙندو ويو. کيس اڌ واٽ تي وڃي پڪڙيائين ۽ ريوالور جا بٽ هڻي هڻي کيس هيٺ ڪيرائي منهن ۾ ٿڏا هنيائين. انهي بعد، سندس سيني تي، دل واري پاسي کان ريوالور ويجهو جھلي فائر ڪيائين. انسان ويچارو ڇا سهندو. نوَ ايم ايم ريوالي جي گولي عام طور جسم مان آرپار ٿي ويندي آهي.

قتل ڪرڻ بعد هلمئن جورڊن پنهنجي فليٽ جي بالڪني ۾ وڃي ويٺو ۽ سامهون پيل سائين جاويد جي بي جان جسم کي تڪي ڏسڻ لڳو. سندس ساڄي پير واري بوٽ جو ترو سائين جي رت سان ڀريل هو. سرن واري روڊ تي، سائين جي باڊي وٽ رت جو تلاءُ ٺهي ويو هو.

ڪجھ دير ۾ پوليس آئي- جانچ ٿي.

هن واقعي کي هاڻي چار سال گذري ويا آهن، شنوايون هلن پيون. وريو ڪجھ به ناهي.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

هلمئن ۱۹۹۸ ۾ جڏهن پهريون قتل ڪيو هو ته سندس وڪيل عدالت ۾ اها لائين ورتي ته:

’قتل ڪرڻ وقت، هلمئن جورڊن نفسياتي دٻاءُ ۾ هو ۽ نشو ڪيو هئائين، هوش ۾ نه هو تنهنڪري هن قتل کي سندس شعوري عمل نٿو چئي سگھجي. ‘

سائين جاويد جي قتل کانپوءِ سندس هاڻوڪي وڪيل به اهائي لائين ورتي آهي ته: ’هلمئن جورڊن نفسياتي مريض آهي ۽ سخت ذهني دٻاءُ جي نتيجي ۾ اهو خون ڪيو اٿس. تنهنڪري کيس عام ڏوهاري نه سمجھيو وڃي. ‘

انهي جي جواب ۾ ادي نفيسه جي وڪيل جيڪا پيٽيشن داخل ڪئي آهي تنهن ۾ چيو اٿس ته ’هڪڙو ذهني طور بيمار ماڻهو جيڪو اڳ ۾ به خون ڪري چڪو آهي تنهن کي جيڪڏهن پاڙي ۾ اچي رهايو ٿا ته پاڙي وارن کي خبردار ڇو نه ڪيوَ؟ جڏهن اسپتال انتظاميه کي خبر هئي ته هي ماڻهو ڌڙا ڌڙ نشو ڪري رهيو آهي ته انهن ڪاروائي ڇو نه ڪئي؟‘

سائين جاويد جي سڄي ڪيس جو دارومدار انهي فيصلي تي آهي ته ’ڇا هلمئن جورڊن قتل ڪرڻ وقت اهڙي ذهني حالت ۾ هو جنهن ۾ کيس خبر ئي نه پئي ته هو ڇا ڪري رهيو آهي. ‘ جيڪڏهن سندس ذهني صحت بابت اسپتال اها رپورٽ ڏني ته هي ماڻهو ذهني طور بيمار آهي ته کيس ذهني مريض قرار ڏنو ويندو. انهي صورت ۾ ’اِن سينٽي ڊفينس لا/ چرين ماڻهن جي بچاءَ جي قانون‘ هيٺ کيس عام ڏوهارين واري سزا نه ملندي ۽ ٿي سگھي ٿو ته کيس ساڳي سينٽ ايلزبيٿ اسپتال موڪلن.

سائين جي قتل کانپوءِ هيٺين منزل جو مالڪ جو هولسٽن ڪيڏانهن ڀڄي غائب ٿي ويو. سندس گرفتاري لاءِ ادي نفيسه هڙئون پئسا ڀري، خانگي جاسوس (ڊِٽيڪٽو) هٿ ڪيا جن وڃي کيس ڳولي لڌو. سائين کي عدالتي انصاف ڏيارڻ لاءِ پاڪستان ۽ آمريڪا ۾ ڪيئي پيٽيشنون لکيون ويون، سوشل ميڊيا مهمون هلايون ويون ۽ سائين جي ڪيس جي عدالتي ڪاروائي ڏسڻ لاءِ گروپ ٺاهيا ويا. انهن ڪمن جو مقصد هيءَ هو ته هلمئن جورڊن کي ٻيهر ڪا رعايت نه ملي. پر ڪجھ چئي نٿو سگھجي ته هن ڪيس جو آخري نتيجو ڇا نڪرندو.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

علي محمد راشدي جي ’اهي ڏينهن اهي شينهن‘ ۾ هڪڙي سٽ آهي ته:’مهمير مڙس وڃيو مزارن ۾سمهن؛ ترارون وڃيو مياڻن ۾ پون. ‘

سائين جاويد هاڻي چڻنگي قبرستان جي هڪڙي ڪچي قبر ۾ ستل آهي. پر افسوس انهي ڳالھ جو ناهي. ڇو ته مرڻ هڪ عام حقيقت آهي-’ڪو ڪيئن مري ڪو ڪيئن مري. ‘ پر سائين جاويد جهڙي انڊيا-پاڪستان سطح جي اسڪالر کي اسان جيئن مختصر عرصي ۾ وساري ڇڏيو آهي تنهن ڳالھ کان ڏک پهچي ٿو.

سائين جاويد پورا ڏھ سال يونيورسٽي ۾ پڙهائيندي، سنڌي سماج جي ڪيئي پهلوئن تي اثرانداز ٿيو- نظرياتي سياست تي، فلسفي تي، ايستائين جو اسانجي گھريلو روين تي اثرانداز ٿيو. سنڌ جي سياسي ۽ علمي ڪلچر تي اڻمٽ اثر ڇڏيائين. ڪجھ مهينا اڳ سندس هڪ شاگرد سان مليس. چوڻ لڳو ته ’ادا! سائين جاويد سان ملڻ کانپوءِ مونکي برٽينڊ رسل به بور ڪرڻ لڳو، مونکي پليجو ۽ شيخ اياز به صفا سطحي لڳڻ لڳا. ‘

سائين چوندو هو ته انسانذات جن ڳالهين ۾ يقين رکندي آهي يا جنهن تصور سان محبت ڪندي آهي تن جي شايان شان شيون ٺاهيندي آهي. دنيا جون ٻيون قومون جن هستين سان پيار ڪن ٿيون سي انهن نالن سان تعليمي ادارا، روڊ، انسٽيٽيوٽ، يونيورسٽيون، ثقافتي ۽ سائنسي مرڪز ٺهرائين ٿيون. سندن نالن سان علمي ڪانفرنسون ٿين ٿيون، مٿن ڪتاب لکيا وڃن ٿا، سندن زندگي، جدوجهد ۽ ورثي تي علمي مقالا لکجن ٿا. وٽن اهو عمل هڪ ٻن مضمونن تائين محدود ناهي: انهي ماڻهو جي تعارف ۽ ڪم جي نئين سر تشريح بابت به تحقيقي ڪم ڪيا وڃن ٿا.

هندستان جي علمي ادارن ۽ يونيورسٽين ۾ جن به ماڻهن هندستاني سماج لاءِ جيڪا به جدوجهد ڪئي آهي تن تي ننڍا ننڍا پراجيڪٽ ڪيا وڃن ٿا يا وري سندن زندگي ۽ ڪم ڪن ٻين اهڙن پراجيڪٽن جا حصا هوندا آهن جن جو مقصد هندستان جي شعوري ارتقا کي سمجھڻ آهي.

ائين ڪرڻ سان علم جو ڦهلاءُ ٿئي ٿو ۽ سندن يادگيري به قائم رهي ٿي. پر سائين جاويد ڏانهن جنهن تڪڙي لاتعلقي جو اظهار اسان وٽ ٿيو آهي سو ڏاڍو افسوسناڪ آهي.

اسان وٽ وري هر شعبي ۾ هڪڙي ئي ٽائيپ جي ماڻهن جي ٻيگھي متل آهي. پنهنجي حياتي ۾ به سائين جاويد تمام گھڻي دشمني جو نشانو بنايو ويو. پر ڏِسجي ته گذاري وڃڻ کانپوءِ، سائين جاويد جي شخصي عظمت کي ڳاٽي ڀڳا ڌڪ سندس پنهنجن ئي پَٽايا آهن. سندس ويجهن دوستن جي اڪثريت خود ساخته ليڊر بنيل آهي. سڄو زور ذاتي تونگري تي اٿن ۽ جتي به هوندا وڏيري ۽ ڪمدار وارو ڪلچر جاري ساري رکندا. رڳو هتي نه، سنڌ کان ٻاهر يورپ ۽ آمريڪا ۾ به اسان ماڻهن جو ساڳيو حال اٿوَ بلڪه اوڏانهن وارا اسانجا ڀائر اڃان ڏھ رتيون وڌيڪ آهن. سو سوشل سائنس انسٽييوٽ ۽ علمي مرڪز ته پري رهيا، اهي ڪرم فرما جيڪڏهن هڪڙي ڪمري واري لائبريري ٺاهي وڃن ته به گھٽ نه ڀائنجي.

ادي نفيسه هڪڙي ڀيري ٻڌايو ته سائين جاويد ڪنهن ضرورتمند دوست کي پاڪستان پئسا موڪلڻ پئي گھريا. پاڪستاني رپين ۾ پنج هزار کن. چيائين پئي ته جاويد چوندو هو ته مون جيڪڏهن ڪنهن ڏي پنجاھ ڊالر موڪليا ته مون لاءِ مڙئي خير آهي، پر جنهن ماڻهو کي اهي مليا تنهن جي وڏي مدد ٿي پوندي. چوندو هو ’ توکي اندازو به ناهي ته منهنجا دوست ڪيڏا غريب آهن. ‘ سائين بلڪل صحيح چوندو هو. هتي رڳو غريبت ناهي، هتي ڀرپور ڀينگ ٿيل آهي.

هڪڙي ڀيري سائين جاويد مونکي فون ڪئي. حال احوال- خير صَلَح. تڏهن مان شاهنواز لائبريري ۾ ملازمت ڪندو هوس. چيومانس ’سائين توهان جڏهن پاڪستان اچو ته هي لائبريري به ڏسجو. توهان کي هتان جي شاگردن سان ملائيندس. ‘ انهي تي پاڻ هائوڪار ڪيائون. کيس لائبريري جي نوڪري ڏاڍي وڻندي هئي. پر سندس ڳالهين مان مونکي محسوس ٿيو ته سائين اتي اڪيلائپ ۾ آهي. چوڻ لڳو ته ’واشنگٽن ۾ سرڪاري آفيسون تمام گھڻيون آهن. اتي ڪم ڪندڙ ماڻهو ٽيهن- چاليهن ڪلوميٽرن کان هيڏانهن ايندا آهن، ڪم ڪري موٽي ويندا آهن. شام ٿيندي ئي چپ چُپات ٿي ويندي آهي.

پوءِ چوڻ لڳو ته ’ هر باشعور ماڻهو اڪيلو رهجي ويندو آهي. لطيف به آخر ۾ بلڪل اڪيلو رهجي ويو هو. ڪڏهن ڪڏهن مونکي لطيف جي شاعري ‘ليمينٽيشن آف اي لونلي مئن’ (اڪيلي ماڻهو جي گريه زاري) لڳندي آهي.

آخر ۾ چيائين ته’ هڪڙي ڏينهن ايڏانهن ايندس ۽ پاڻ لاءِ ائين جاءِ ٺاهي ويهندس جيئن ريلوي اسٽيشنن تي فقير ڏٺا هوندئي، اهي پنهنجي پٿراڻي (بسترو) اوتري ٺاهيندا آهن جيترو سندن قد هوندو آهي. انهي کان وڌيڪ نه ٺاهيندا. مان به ڪنهن ڏينهن ايڏانهن اچي ائين بسترو ٺاهي اچي ويهندس. ‘

سائين پنهنجي سُخن تي پورو لٿو. حياتي جي آخري اسٽيشن تي اوترو ئي بسترو ٺاهيائين جيترو ڪنهن ماڻهو کي سمهڻ لاءِ کپندو آهي.

سائين جاويد اگرچه چار سال اڳ هتان هليو ويو آهي-بلڪ کيس بيدردي سان ماريو ويو آهي، پر يادگيري ۾ سندس اعمالي تصور هڪ لطيف حالت ۾ موجود رهي ٿو. اسين سڀ آڍڙا ٻڍڙا ٿي مري وينداسين، پر لفظ ’جاويد ڀٽو‘ سدائين جوان سال رهندو.

هم لوگ ملين گي تو محبت سي ملين گي، هم نِزهتِ مهتاب هين، هم نورِ سحر هين (حبيب جالب)

 

(سائين جاويد ڀٽي جي چوٿين ورسي تي لکيو ويو)

(لياقت ٿھيم جي فيسبڪ ٽائيم وال تان کنيل)

جاويد ڀُٽو

سندس ياد ۾ قائم ڪيل ادارو ‘جي بِي ڪنيڪٽس’ - ورسيءَ جي مناسبت سان

لياقت ٿھيم

ڪجھ مهينا اڳ، ڪراچيءَ ۾ سائين جاويد ڀُٽي سان منسوب هڪ اداري جي آفيس ڏسڻ ويس. اهو ادارو سائينءَ جي گھر واري نفيسه هودڀائي جي سرڪردگيءَ ۾ ٺاهيو ويو آهي. پاڻ، هن اداري جون ٺاهيل دستاويزي فلمون ڏيکارڻ ۽ ڪجھ ٻين ذميوارين بابت مونکي گھرايو هئائين.

مونکي ياد ٿو اچي ته، سائين جاويد جڏهن نئين نئين شادي ڪري يونيورسٽي آيو هو ۽ نفيسه کي فلاسافي ڊپارٽمنٽ جي شاگردن سان ملايو هئائين. انهيءَ ڏينهن سائين جاويد ۽ سندس گھر واري صرف انهن سان ڪچهري ڪئي، جن کي جاويد صاحب پنهنجا پڙهيل لکيل ۽ سمجھدار شاگرد سمجھندو هو ۽ جيڪي کيس تمام ويجها هوندا هئا. مان فلاسفي ڊپارٽمنٽ جو ڪو لائق ۽ محنتي شاگرد ڪونه هوس، تنهنڪري اتي ويهڻ صحيح نه سمجھيم ۽ سندن ڳالهيون ٻڌي نه سگھيس.

سائين جاويد کي سنڌ ۾ تمام گھڻا ماڻهو سڃاڻيندا هئا.علمي محفلن ۾ سندس نالو ڪنهن شمعدان وانگر پيو ٻرندو هو. ڪئين اهڙا ماڻهو به هئا جيڪي سائين سان ڪڏهن مليا نه هئا پر هن بابت گھڻو ٻڌو هئائون ۽ انهي پرپٺ تعارف مان به ڏاڍا متاثر ٿيل هئا. سندس قتل کانپوءِ سنڌ ۾ ڏک جي لهر ڇانئجي وئي هئي ۽ جاويد صاحب جي تاريخ ساز علمي ڪردار جو تذڪرو ڪيئي هفتا هليو. مٿس تمام گھڻو لکيو ۽ ڳالهايو ويو. مان سائين جاويد سان ۲۰۱۳ کانپوءِ نه ملي سگھيو هوس. تنهنڪري کيس آخري ڏينهن ۾ چڱي طرح ڏسي نه سگھيس. دنيا ۾ ڪي ٿورڙا ماڻهو هوندا آهن، جيڪي دلي طور توهان سان محبت ڪندا آهن. جيڪي اوندھ ۾ چانڊاڻ بنجي توهانجي راھ روشن ڪندا آهن. اها روشني به وسامي وئي.

هتي مان، ادي نفيسه بابت به چند لفظ چوڻ چاهيان ٿو: نفيسه هودڀائي گذريل ايڪيھ- ٻاويھ سال آمريڪا ۾ گذاريا آهن. پهرين هڪڙي يونيورسٽي ۾ پڙهايائين، پوءِ وائيس آف آمريڪا جي پاڪستان- افغانستان ڊيسڪ تي پروڊيوسر طور ڪم ڪيائين. شاگردي دؤر ۾ کاٻي ڌر جي نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۾ ڪم ڪيائين. ڊان اخبار جي سينئر رپورٽر واحد خاتون رپورٽر رهي. هي انهيءَ وقت جي ڳالھ آهي، جڏهن پاڪستان ۾ جرنيلن جي رات هئي ۽ بينظير صاحبه جي سياسي طاقت ٽوڙڻ ۽ کيس حڪومت تان هٽائڻ لاءِ ڪراچي ۾ خونريزي جاري هئي. جڏهن سياسي ميدان ۾ بينظير کي پُڄي نه سگھيا ته اليڪشن ۾ ماڻهن کي سَٽي ڪُٽي، ڄام صادق سنڌ تي مسلط ڪيائون. انهن وقتن ۾ ائين لڳندو هو ڄڻ ايم ڪيو ايم ۽ پاڪستاني جرنيلن کي جهلڻ وارو اڃان ڄائو ئي ڪونهي.

نفيسه ۽ ٻين صحافين ۽ سياسي ورڪرن کي هيسائڻ لاءِ ايم ڪيو ايم ۽ ڄام صادق جيڪي طريقا استعمال ڪيا، تن جا ڪجھ مثال سندس ڪتاب Aboard the Democracy Train (جمهوري ريل تي سواري) ۾ قلمبند ٿيل آهن پر هن مضمون ۾ ايتري گنجائش ناهي جو ورجائي سگھان.

نفيسه جا وڏڙا جھرڪن جا سنڌي هئا- خوجا اسماعيلي. سندس نانو فدا حسين خالقڏنو جهرڪن جو هو ۽ پوءِ واپار سانگي حيدرآباد لڏي اچي ويٺو. انگريزن، ميرپور خاص ڀرسان سلطان محمد شاھ- آغا خان ٽئين کي ٻه سئو ايڪڙ کن ٻني ڏني هئي. آغا خان اها زمين فدا حسين خالقڏني جي حوالي ڪئي، جنهن وري سموري ايراضي پنهنجي اسماعيلي ڳوٺائين کي ورهائي ڏني. ميرپور خاص ڀرسان سلطان آباد نالي جا ٻئي ڳوٺ انهيءَ فدا حسين خالقڏني جا ٻَڌايل آهن. نفيسه هڪ ڀيري ٻڌايو هو ته جھرڪ ۾ سندن ناني جو گھر انهيءَ گھٽيءَ ۾ هو، جتي جناح صاحب جو والد رهندو هو.

ان ڏينهن ادي نفيسه جي آفيس گھمڻ جو مقصد کانئس هڪ اداري بابت معلوم ڪرڻ هو، جيڪو هن سائين جاويد جي نالي تي ٺاهيو آهي. سائين جاويد جي نالي تي ٺهيل اداري ‘جي بِي ڪنيڪٽس’ يا جاويد ڀٽو ڪنيڪٽس- جنهن جي هن مضمون جي منڍ ۾ ڳالھ ڪيم- تنهن جي شروعات ۲۰۲۳ع جي آخري مهينن ۾ ٿي آهي. نفيسه سڄي عمر صحافت ڪندي گذاري آهي، انهيءَ ڪري جي بي ڪنيڪٽس ۾ صحافت تي وڌيڪ ڌيان ڏنو ويو آهي. شروعاتي طور نوجوان صحافين ۽ لکڻ پڙهڻ سان لاڳاپيل ماڻهن کي سندن پيشي جي ڄاڻ ڏيڻ لاءِ ڪارائتيون ٽريننگون شروع ڪيون ويون آهن. انهيءَ لاءِ آفيس ۾ ٽريننگ هال ٺاهيو اٿن، جتي نون صحافين کي ايڊيٽنگ، رپورٽنگ، ايڊيٽوريل، فيچر لکڻ ۽ انٽرويو وٺڻ سيکاريو وڃي ٿو، وڊيو ۽ آڊيو مواد ٺهي ٿو ۽ تربيتي پروگرام ٿين ٿا. ادي نفيسه پاڻ ٽرينر طور ڪم ڪري ٿي. سندن ٽيم ۾ سائين محبوب انصاري صاحب به هڪ سٺو ميڊيا ٽرينر آهي. آڊيو- وڊيو مواد ٺاهڻ ۾ کيس خاص مهارت آهي. ادي نفيسه موجب، زندگي جي پويَن ڏينهن ۾ جاويد چاهيندو هو ته پاڪستان واپس وڃي ماڻهن جي ڪا مدد ڪجي، کين معاشي بدحالي مان ڪڍجي. انهيءَ ڪري ‘جي بي ڪنيڪٽس’ نوجوانن لاءِ نوڪرين جا ذريعا پيدا ڪرڻ، اهڙين نوڪرين لاءِ اهليت پيدا ڪرڻ لاءِ به ڪم ڪري ٿو. هن اداري کي ٺهئي ٽي- چار مهينا مس ٿيندا، تنهنڪري اميد آهي ته اهي ڪم ڏاڍيان هوريان هلندا رهندا ۽ ڪجھ وڌيڪ ڪم به شامل ٿيندا ويندا.

‘جي بي ڪنيڪٽس’ جي آفيس ۾ ويٺي چار کن ننڍيون دستاويزي فلمون ڏٺيون سين. انهن فلمن لاءِ ريڪارڊنگ هڪڙي ٽيم ڪري ٿي ۽ وڊيو جا انگريزي سب- ٽائيٽل ادي نفيسه پاڻ لکي ٿي. انهيءَ کانسواءِ مختلف موضوعن تي آڊيو پاڊ ڪاسٽ لاءِ گھربل سامان سان مُزيَن هڪ اسٽوڊيو ٺاهيو ويو آهي، جتي مختلف قسمن جا آڊيو- وڊيو انٽرويو رڪارڊ ٿين ٿا. نفيسه وٽ اسٽوڊيو ۽ ريڪارڊنگ جو سمورو سامان موجود آهي، جيڪو هوءَ آمريڪا مان خريد ڪري آئي آهي. انهيءَ لاءِ اداري جي هڪ ويب سائيٽ ٺاهي اٿن، جتي اهي آڊيو- وڊيو مواد ۽ تربيتي پروگرامن جا اشتهار رکيا ويندا. ويب سائيٽ جي مختلف حصن کي سائين جاويد سان واسطو رکندڙ شين سان سينگاريو ويو آهي.

سائين جاويد کي ۲۰۱۸ع ۾ رت جي بيماري ٿي هئي. اها بيماري جلد ئي وڌي وئي ۽ پاڻ هلڻ چلڻ کان عاجز ٿي کٽولي داخل وڃي ٿيا. ڪيئي هفتا علاج ٿيو. اسپتال ۾ رهندي کيس پينٽنگون ٺاهڻ لاءِ چيائون ته جيئن هٿ- پير ۽ دماغ هڪڙي هنڌ بيهي نه وڃنس ۽ حرڪت ڪندا رهن. تصويرن لاءِ رنگ، ڪئنواس ۽ برش به آڻي ڏنائونس. اسپتال ۾ رهندي ڪڏهن دري کان نظر ايندڙ وڻن جون ۽ ڪڏهن خيالي تصويرون ويهي ٺاهيندو هو. ڪي اڌ ڊزن کن تصويرون ٺاهيائين (جواني ۾ تمام سٺي ڊرائنگ ڪندو هو). سائينءَ جي تصويرن ۾ اها ڳالھ ڏٺي وئي آهي ته انهن ۾ وڏن ٽُٻڪن کي پاڻ ۾ ملائي برش سان رنگ ڀريو ويو آهي. ٽٻڪن يا نقطن ذريعي منظر ٺاهيا ويا آهن. پينٽنگ جي هن قسم کي ‘پوائنٽل ازم’ چئجي ٿو. هنن تصويرن ۾ توهانکي ڪوبه خوف يا نااميدي ڏسڻ ۾ نه ايندي، توڙي جو پاڻ خطرناڪ بيماري ۾ مبتلا هو. انهن تصويرن ۾ وڻراھ وارا رستا آهن، پاڻي جون صراحيون آهن، ميزن تي رکيل گلدستا آهن، جيڪي وڻ گذريل سياري ساڙيا، تن جا نوان ڦُٽل گؤنچ آهن، ڇانودار وڻ آهن، صوفين جي آستانن وارا باغ ۽ گلستان آهن. ‘جي بي ڪنيڪٽس’ جي ويب سائيٽ جي هيٺئين حصي ۾ اهي پينٽنگون رکيون اٿن.

جاويد صاحب جي زندگي جا اهڙا ڪيئي پهلو آهن، جن تي ڌار ڌار لکڻ گھرجي. هو اهڙو اسڪالر هو، جنهن ڪتابي علم کي زوردار ۽ زبردست گفتگو جي فن ۾ بدلايو هو. انهيءَ ڏينهن ‘جي بي ڪنيڪٽس’ جي آفيس ۾ سندس ٻولين جي ڄاڻ ۽ فصيح زباني جو ذڪر نڪتو. ٻوليءَ جي چِٽائي ۽ انهيءَ جو اثر سندس شخصيت جي خاص خوبي هئي. ڳالھ مان ڳالھ ائين ڪڍندو هو، جيئن هڪ شمع مان ٻي شمع ٻرندي وڃي. چوندو هو ته، “ٻولي ائين هجي ته لفظ پڙهي ماڻهوءَ جي سموري اونداهي روشن ٿي وڃي. تحرير جو مقصد ماڻهن جا ذهن روشن ڪرڻ آهي. ٻولي ائين هئڻ گھرجي، اها مُنجهائي نه.” سندس انگريزي تي لاطيني جو اثر هو (شايد انهيءَ ڪري جو پڙهائي لاءِ اوڀر يورپ ويو هو). انگريزي ۽ بلغاريائي ٻولين کان علاوه ٿوري گھڻي فرينچ ۽ بلوچي به اينديون هئس. روسي ٻوليءَ تي چڱو عبور حاصل هئس. نفيسه پاڻ به روسي ڄاڻي. ٻڌايائين ته گھڻا سال اڳ ڪراچي جي ساراوان هوٽل ۾ ويٺا هئاسين. ڪي روسي واپاري به اتي آيل هئا. روسي ٻولي ۾ ويٺي ڳالهايائون. جاويد کين ٻڌي ورتو ۽ ساڻن وڃي مليو. بعد ۾ انهن ٻڌايس ته ڪراچي پورٽ تي سندن سامان ڦاٿل هو. شهر ۾ ڪنهن سندن ڳالھ ئي ڪانه ٿي سمجھي ۽ ڏاڍا پريشان ٿيا هئا. انهن واپارين جي ڳالھ ٻڌي، کين گھربل ماڻهن سان ملائڻ ۾ سندن مدد ڪيائين.

مان جڏهن به سائين سان ڳالهائيندو هوس، ڄڻ ته نئين زندگي ملندي هئم. هو ڪڏهن به ڪنهن کي ڪمتر هئڻ جو احساس نه ڏياريندو هو. پاڻ کان ننڍن ۽ گھڻي گھٽ اهليت وارن ماڻهن جي نيڪي ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن پنهنجن شاگردن جي مالي مدد به ڪندو هو. خاص طور شاگردن ۾ اهي گروپ جيڪي ڪنهن سياسي يا سماجي مقصد لاءِ متحرڪ هجن، تن جي مالي امداد ڪندو رهندو هو. عورت مارچ لاءِ پئسا موڪلي ڏيندو هو. مون هي جيڪي جهڙا تهڙا مضمون لکيا آهن، سا به سندس مهرباني آهي. منهنجا مضمون پڙهي مونکي فون ڪندو هو، صلاحون ڏيندو هو ۽ اي- ميل لکي شاباس ڏيندو هو. حقيقت اها آهي ته شاگردي دؤر ۾ نه سهي پر هنن چند لکڻين جي ڪري مون سائين جي دل ۾جاءِ ٺاهي هئي. مونکي پنهنجي هڪڙي ذاتي مسئلي تي جيڪو جواب ڏنائين، سو ننڍڙي مثال طور هتي لکان ٿو:

اٺ- نَو سال اڳ، ذري گھٽ ٻن ورهين تائين بيروزگار، دربدر ۽ خاڪ بسر رهڻ بعد مان تقريبن روڊ تي اچي بيٺس. نوڪريءَ لاءِ ڏاڍا حيلا هلايم پر ڪٿان ڪا واھ نه نڪتي. حيدرآباد ڇڏي، ٻارڙن کي ميهڙ جي هڪڙي معمولي اسڪول ۾ داخل ڪرائي، پاڻ وري هڪ پرائي گھر ۾ اوڌر تي رهي پيس. گذر سفر ناپيد. اتي رهندي، ڏاڍو مجبور ٿي، ڪجھ واقفن ۽ ويجهن دوستن کي ڪم ڪار لاءِ منٿ ڪيم. ڪنهن کان نوڪري گھرڻ انتهائي شرم ڏياريندڙ ڪم آهي. تنهنڪري اهڙا ڪم تمام ويجهن دوستن کي چئبا آهن. جن جن واقفڪارن کي چيم تن ته جواب ڏنو. باقي رهيا ويجها دوست، تن کي سٺي مسخري ملي وئي. سو نوڪري بدران پنهنجي گھٽتائي ڪرائي، پاڻ کي ڏِٺو ڪري، پنهنجو نڪ ڪپرائي ماٺڙي ڪري ويهي رهيس. هڪڙي رات، سائين جاويد کي ميهڙ مان واشنگٽن فون ڪيم. مونکي ياد آهي ته مان ڪڪول ڀرسان بيٺو هوس ۽ ۽ اتي موبائل جي روشني کانسواءِ ٻي گھپ اوندھ هئي. دعا سلامن بعد، مون مٿان جيڪي وهيو واپريو پئي، سو کين ٿورن لفظن ۾ ٻڌايم. کين چيم ته ٻيو ڪو واهر وسيلو ڪونه ٿو سُجھيم، توهان جي گھڻي هلندي پڄندي آهي، سو توهان هتي پاڪستان ۾ مون لاءِ ڪنهن کي چئو. منهنجي ڳالھ ٻڌي جاويد صاحب سخت رنجيده ٿيا. بلڪه ٿوري دير لاءِ چپ ٿي ويا. پوءِ مونکي دلاسو ڏنائون ۽ چيائون ته “منهنجا ڪجھ دوست آهن. مان انهن کي چوان ٿو. پر پهرين ڏسان ته ڪهڙي دوست کي چوان. انهيءَ ۾ ڪجھ ڏينهن لڳي ويندا.”

سائين جاويد جي انهن دوستن کي ڪجھ ڪرڻ جي نوبت نه آئي، ڇو جو انهيءَ کان ٻه ڏينهن پوءِ هڪڙي اداري ۾ منهنجو انٽرويو ٿيو ۽ ڪجھ ڏينهن کانپوءِ نوڪريءَ جو آفر ليٽر اچي ويو. ڳالھ اها ڪانهي ته بيروزگاري ڪا اهڙي آفت هئي، جنهن کي مان منهن نه ڏئي سگهان ها. اهو وقت هر ڪنهن تي اچي ٿو ۽ گذري وڃي ٿو. چوڻ اهو ٿو چاهيان ته مون جاويد ڀُٽي کي ڪڏهن به صرف پنهنجي ايجنڊا ۾ ڦاٿل، خود غرض ۽ مطلب پرست نه ڏٺو. هو ڊٺلن، شڪست کاڌلن ۽ مارجي ويلن جو ساٿي هو- پوءِ اهي فرد هجن يا نظريا. انهيءَ ڏينهن سائين، دل کي دلداري ڏيندي جيڪي چيو، سي لفظ منهنجي دل تي نقش آهن.

سائين جاويد بابت لکندي آئون ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته هو جيڪڏهن هاڻوڪي سنڌ کي ڏسي ها ته ڪهڙي صلاح ڏئي ها؟ ڇا چئي ها؟ اسانجن ڳوٺن کي ڏسو ته اسان ڪٿي اچي پهتا آهيون! ڄڻ ته ‘گينگس آف نيويارڪ’ وارا پاڙا هجن. ٻهراڙين ۾ وطن فروش ۽ بي ضمير طبقي جي بار هيٺان سنڌي سماج جي چيلھ چٻي ٿي وئي آهي. اسانجن ڳوٺاڻن نوجوانن جي گھڻائي – تعليم پوري سوري، هنر ڪي به نه ۽ سياسي حڪومتون نوڪريون کپائڻ جا دڪان. رڳو حڪمران نه، هر مستقبل مفاد گروھه غريبان مار مان مستفيد ٿي رهيو آهي. تعليم اسانجي واحد ‘لبريشن موومينٽ’ آهي پر جهڙي تعليم اسانکي ملي رهي آهي، اها اسانکي نجات نه ڏياريندي، باقي چلڪندڙ ڪامورو بنجي عوام مٿان حاڪم ٿيڻ وارو خواب سچو ثابت ضرور ٿي رهيو آهي. ٻهراڙين اندر معاشي محرومي جي ٻِرن ۾ ڪهڙيون نانگ بلائون پلجي رهيون آهن- ڪنهن کي ڪا خبر ڪانهي. انهن مونجهارن جا سائين جاويد وٽ ڪهڙاجواب هجن ها؟ خبر ناهي. ايترو سو معلوم آهي ته سائين جاويد چاهيندو هو ته ماڻهو، بي روح ۽ بي دماغ مَٽ دِلا، گوشت ۽ آنڊن جا ڍير نه بلڪه آزاد ذهن، بيدار مغز، فڪري طور متحرڪ ۽ باشعور انسان هجن. چوندو هو ته، “ڄاڻ ۽ شعور جو سفر هر حال ۾ ۽ هر حالت ۾ جاري رکجي.”

 

(ڏھاڙي پنھنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱ مارچ ۲۰۲۴ع تي ڇپيل)