غلام رباني آگرو

غلام رباني آگرو

سندس بي مثال نثر

رکيل مورائي

ورهاڱي کان پوءِ سنڌي ادب ۾ جيڪي اهم نالا اڀري نروار ٿيا، انهن مان هڪ نالو غلام رباني آگرو آهي. رباني صاحب جو جنم پنج نومبر ۱۹۳۳ع تي ساهتي پرڳڻي جي ان شهر ڀرسان ٿيو، جنهن شهر سنڌي ٻوليءَ کي ٽن بيمثال شاعرن ايم ڪمل، ارجن حاسد ۽ لڇمڻ ڪومل کي جنم ڏنو. اهو شهر تڏهن نوابشاھه ضلعي جو تعلقو هئو ۽ هاڻ نوشهري فيروز ضلعي جو تعلقو آهي. رباني صاحب کي علم، ڄائي ڄم کان مليو ڇاڪاڻ ته سندس والد صاحب پاڻ تعليم سان لاڳا پيل هئو.

ادب ۾ رباني صاحب جي سڃاڻپ، هڪ منفرد ڪهاڻيڪار واري آهي. ورهاڱي کانپوءِ جن سنڌي مسلمان ڪهاڻيڪارن سنڌي ڪهاڻيءَ کي وڏي آبرو بخشي، انهن ۾ شيخ اياز، جمال ابڙي ۽ ٻين ٿورن اهم ڪهاڻيڪارن ۾ رباني صاحب جو به شمار آهي. سندس ڪهاڻين جو هڪ مجموعو ئي سندس سڃاڻپ لاءِ ڪافي آهي. جيئن شيخ اياز جو هڪ ڪتاب ۽ جمال ابڙي جو ھڪ ڪتاب، تيئن رباني جو به ھڪ ڪتاب آھي. رباني صاحب جي ڪتاب جو نالو ”آب جيات“ آهي، ۽ هنن ڪهاڻين يا ڪهاڻين جي ڪتاب جي سنڌي ادب ۾ حيثيت به اهڙي ئي آهي، جهڙو ڪتاب جو نالو آهي.

رباني صاحب جي هنن ڪهاڻين کان پوءِ پڙهندڙ اهو اندازو لڳائي سگهندا ته محاوريدار سنڌي ٻولي ڪيئن ٿيندي آهي ۽ ان جي حسناڪي ڇا ٿيندي آهي. پنهنجي نثر تي پنهنجي نالي جي مهر هڻندڙ رباني صاحب هڪ ڪهاڻيڪار طور سنڌي ڪهاڻيءَ لاءِ هڪ اهم نالو آهي پر نثري ادب ۾ رباني صاحب جو جيڪو وڌيڪ روشن ڪم آهي، اهو سندس اهي ڪتاب آهن جن ۾ ڪهاڻيون نه آهن. شخص آهن جيڪي ڪهاڻيڪار آهن، شاعر آهن، اديب آهن، عالم آهن ۽ دوست آهن. سنڌي ادب ۾ پنهنجي نجي سڃاڻپ واري هن ٻن جلدن واري ڪتاب جو نالو ”جهڙا گل گلاب جا “ آهي.

هن ڪتاب چپجڻ شرط، سنڌي پڙهندڙن ۽ لکندڙن ۾ جيڪا مڃتا ماڻي، همعرصي دور ۾ شايد ڪنهن ڪتاب اهڙي مڃتا ماڻي هجي! هن ڪتاب جو نثر پڙهي، ٻئي ڪنهن به نثر جو مثال نٿو ڏئي سگهجي. اياز صاحب جو نثر پنهنجو مٽ پاڻ آهي، راشدي ڀائرن جو نثر الڳ آهي ته رباني صاحب جو هيءُ ڪتاب، ادب جو ٽيون مثال آهي، جنهن جي نسبت نه ٿي ملي. هن ڪتاب، جو رباني صاحب جي نالي سان منسوب آهي، سندس هن ڪتاب کان پوءِ ڊگهي وٿي بعد سندس ان سلسلي جو ٽيون ڪتاب ”ماڻهو شهر ڀنڀور جا“ آهي، جيڪو تازو ئي هن سال ڇپيو آهي. هن ڪتاب ۾ رباني صاحب جيڪي شخصي خاڪا ڏنا آهن، اهي ان ڪري به وڌيڪ حسين ۽ اهم آهن، جو انهن ۾ رباني صاحب جي پهرئين دور واري اعتدال پسندي نه آهي. هن ڪتاب لکڻ وقت هو وڌيڪ کُليو آهي، ۽ مصلحت کان وڌيڪ ٻاهر آيو آهي. جيتوڻيڪ رواداري هن جي خمير ۽ ضمير ۾ شامل هئي. پر شايد عمر جي آخري پڙاءَ ۾ هن محسوس ڪيو ته هاڻ مصلحت جي عمر نه رهي آهي. ان باوجود ساڻس ڪن شخصيتن بابت سندس لکڻيءَ جي حوالي ۾ اسهمتي جو حق هر شخص کي، مون سميت آهي. پر ان ڳالھه ۾ شڪ جي گنجائش نه آهي ته هن ڪتاب ۾ رباني صاحب اهو ڏيکاريو آهي ته قلم کان تلوار جو ڪم ڪيئن وٺبو آهي. پر هن ڪتاب ۾ سندس نثر جو ڪمال اهو آهي ته جن شخصيتن تي سندس قلم جي تلوار هلي آهي، انهن مان رت جي ڦڙي به نه نڪتي آهي، پوءِ به اُهي تلوار جي نوڪ جو شڪار بڻيا آهن. بلڪل مير تقي مير جي هن شعر وانگر.

دامن په ڪوئي داغ، نه خنجر په ڪوئي ڇينٽ،

تم قتل ڪرو هو، ڪه ڪرامات ڪرو هو.

بھرحال سندس هيءُ ٽئي ڪتاب، سنڌي جو ادب اهڙو سرمايو آهن، جنهن تي سنڌي ادب فخر ڪندو. رباني صاحب جو هڪ لاجواب ڪتاب؛ بر، بحر ۽ پهاڙ جي نالي سان آھي. جيتوڻيڪ هيءُ به سوانحي خاڪا ئي آهن، پر اهي تاريخ جو هڪ حصو بڻيل آهن. هيءُ ڪتاب ٽن بزرگن جي باري ۾ آهي، جن مان هڪ قلندر شهباز آهي، هڪ غوث بهاؤالحق ملتاني، هڪ پير محمد راشد روضي ڌڻي ۽ خاندان آهي، جنهن کي پاڳاري هجڻ جو اعزاز حاصل آهي. هيءُ پڻ پنهنجي نوعيت جو اهم ڪتاب آهي ۽ رباني صاحب جو آخري ڪتاب جيڪو ڪجھه ڏينهن اڳ آيو آهي، اهو سندس انهن چونڊ سفري ڪٿائن تي ٻڌل آهي، جيڪي سفر هن هندستان، بنگلاديش، چين، ايران، رني ڪوٽ ۽ هنگلاج ”هنگلاج ۾ چانھه“ آهي. سنڌي سفرنامن ۾ هيءُ ڪتاب، پنهنجي الڳ اهميت ۽ قبوليت ان ڪري  ماڻيندو ته هن ڪتاب ۾ جيڪو محاوريدار نثر آهي، اهو پڙهندڙن کي ڪتاب جي پڄاڻي تائين جوڙي رکي ٿو.

رباني صاحب پنهنجي سفرن کي ۽ انهن ۾ پيش آيل ننڍن خوشگوار توڻي تلخ جذبن کي اهڙي ٻولي ۾ لکيو آهي، جو اُها ٻولي دل جو ڦرھيءَ تي لکجيو وڃي. سنڌي محاورا، چوڻيون ۽ پهاڪا رباني صاحب اهڙي خوبصورت نموني پنهنجي لکڻيءَ ۾ آندا آهن جو انهن جي سٽاءَ سبب سندس نثر نه رڳو الڳ پر هڪ حسين نثر جي روپ وٺي بيٺو آهي. ” هنگلاج ۾ چانھه“ ڪتاب جو اهڙو نثر آهي، جنهن نثر جي پڄاڻي ان ڏينهن تي ٿي جنهن ڏينهن رباني صاحب هيءُ جهان ڇڏيو. هيءُ نثر فقط رباني جي نالي سان ئي سنڌي ادب ۾ پڙهيو ۽ ياد رکيو ويندو. رباني صاحب، پنهنجي دوستن تي لکندي، خود جيڪو سنڌي محاورو استعال ڪيو آهي، اهو اسان کي ٻئي نثر ۾ نٿو ملي. ڇاڪاڻ ته رباني صاحب پاڻ پنهنجي ڪچهرين ۾ به ائين الڳ هُئو، جيئن سندس نثر آهي. ڳالھه مان ڳالھه ڪڍڻ ۽ سلسلو جاري رکڻ جو فن، رباني صاحب وٽ اچي پورو ٿيندو هئو.

رباني صاحب پاڪستان اڪيڊمي آف ليٽرس جي چيئرمين واري عهدي تان رٽائر ڪيو. سنڌي ادبي بورڊ کي هن زندگيءَ جهڙو عزيز سمجهيو. ڇاڪاڻ جو سنڌي ادبي بورڊ کي ٺاهيندڙن مان هڪ هئو. پنهنجا سڀ ڪتاب ادبي بورڊ پاران چپائڻ کي ترجيح ڏني. هو سنڌ يونيورسٽيءَ جو پرووائيس چانسلر رهيو. زندگيءَ ۾ جيڪي دوست ٺاهيائين، انهن سان نڀايائين. ادب ۾ اينٽي ون يونٽ تحرير کان وٺي سڀني سنڌ دوست تحريڪن سان رهيو. جڏهن سنڌ تي وري ون-يونٽ جهڙيون حالتون آهن  تڏهن اياز، جمال، ربانيءَ جهڙن اديبن جي ياد وڌيڪ اچي رهي آهي.

غلام رباني آگرو

هڪ اعليٰ درجي جو دانشور

عادل راشدي/ مجيب الرحمان آگرو

سنڌ پنهنجي تاريخ ۾ ڪئي عظيم انسان پيدا ڪيا، جن ۾ سپاهي، سياستدان، اسڪالر، شاعر، اديب ۽ دانشور شامل آهن. ۲۰هين صدي ۾سنڌ، علمي ۽ ادبي دنيا ۾ وڏا وڏا نالا پيدا ڪيا، جن ۾ علامه آءِ آءِ قاضي، ڊاڪٽر عمر دائود پوٽو، شيخ اياز، ڪريمداد رحيمداد مولائي شيدائي، راشدي برادران علي محمد ۽ حسام الدين، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ۽ محمد حسين پنهور شامل آهن. انهن مان گهڻن جو تعلق ڳوٺاڻن علائقن سان هيو.

سنڌ جي شهري علائقن ۾ به ڪيئي اعلي درجي جا ذهن پيدا ٿيا، جن ۾ ڊاڪٽر محمود حسين، جوش مليح آبادي، مولوي عبد الحق، ڊاڪٽر جميل جالبي، شان الحق حقي، سيد محمد تقي ۽ سندس نامور ڀاءُ رئيس امروهي شامل آهن. انهن سڀني عظيم ماڻهن جي وچ ۾ غلام رباني آگرو پروان چڙهيو ۽ هن پاڻ کي ايترو ته قدآور ثابت ڪيو جو هن جو پنهنجو شمار به انهن ماڻهن ۾ ٿيڻ لڳو.

هن پنهنجي افسانن ذريعي، سنڌ جي هارين جي تڪليف واري ۽ ڏکي زندگي کي نمايان ڪيو. ان سان گڏوگڏ هن سنڌ جي ٻهراڙي جي عام ماڻهوءَ جي جدوجهد سان ڀريل زندگي کي به بيان ڪيو. هن جو تعلق نوابشاهه ضلعي (ھن وقت نوشھروفيروز) جي هڪ ڳوٺ سان هيو. ان علائقي تي سنڌ جي هڪ وڏي سياسي ۽ جاگيردار خاندان جو اثر هو، جنهن کي عام هاريءَ سان ڪا به دلچسپي ڪا نه هئي. اهو ساڳيو حال، سنڌ جي ٻين علائقن جو به آهي. هن جي تحريرن جي ترقي پسند انداز نه صرف ملڪ اندر بلڪ ملڪ کان ٻاهر ٻين ملڪن ۾ پنهنجي جڳهه ٺاهي. هن جون ڪهاڻيون جرمن، هندي ۽ چائنيز زبانن ۾ به ترجمو ٿيون ۽ انهن ملڪن ۾ شايع ٿيون.

هو نه صرف افسانه نگار هيو پر تاريخ دان پڻ هيو. پنهنجي وفات وقت ٻن جلدن تي مشتمل سيرت رسول پاڪ صلي الله عليه واله وسلم لکي رهيو هيو. هن سنڌ جي تاريخ تي ڪيئي مضمون ۽ ڪتاب لکيا.

هن سنڌ جي اهڙن نمايان ۽ عظيم ماڻهن جا شخصي خاڪا لکيا، جن سان هو مليو هيو. ڪتاب جو نالو؛ جھڙا گل گلاب جا، آهي. ان کان علاوه هن سنڌ جي بزرگن ۽ روحاني انسانن جا احوال به لکيا، جن سنڌ جي مذهبي ۽ روحاني زندگي تي وڏو اثر ڇڏيو هو. ڪتاب جو نالو؛ سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ، آهي. اهي ڪتاب نه صرف هن جي سنڌ جي تاريخ متعلق وسيع ۽ عظيم ڄاڻ ظاهر ڪن ٿا پر ان سان گڏوگڏ اهو به ثابت ڪن ٿا ته هن ۾ تحقيق ڪرڻ جو ڪيڏو وسيع مادو هو. هن جو ڪيل اهو اهم علمي ڪم، اسان جي ايندڙ نسلن لاءِ وڏو مفيد ثابت ٿيندو.

مان اهو انهيءَ ڪري چئي رهيو آهيان جو دانشورن جي پراڻي ٽهي، هڪ بهتر دنيا ۾ گذري وڃڻ کانپوءِ، سنڌ جو ادبي محاذ انهن اعليٰ ذهين انسانن کان تقريبن خالي نظر اچي ٿو.

جيڪي ٿورا گهڻا بچيا آهن، اهي پاڻ کي هن غير ادبي ۽ غير علمي ماحول ۾ لڪائڻ ۾ پورا آهن (انهيءَ جا سبب هر ڪو ڄاڻي ٿو ۽ اهو بحث هن آرٽيڪل جي ذمري ۾ نٿو اچي). ربانيءَ جهڙن قدآور اديبن ۽ دانشورن جي ڇڏيل ڪم مان، اسان ڪو اهڙو رستو ڪڍي سگهون ٿا، جنهن وسيلي اسان سنڌ ۾ وري اهو ساڳيو پراڻو ادبي ماحول پيدا ڪري سگهون.

ذاتي طور تي رباني، نهايت نياز نوڙت وارو انسان هو. حالانڪ هو تمام وڏن سرڪاري عهدن تي رهيو ۽ اهم علمي ۽ ادبي ادارن جو سربراهه رهيو. منهنجو پنهنجو تعلق هڪ نهايت طاقتور سياسي ۽ علمي ادبي خاندان سان آهي. اسان جي گهر تي علمي، ادبي ۽ سياسي ماڻهن جي اچ وڃ رهي آهي. مان انهن سڀني ملاقاتن ۾ موجود هوندو هئس. مون اتي گهڻو سکيو ۽ ادب ۽ تاريخ ۾ منهنجي دلچسپي پيدا ٿي. مان خوشنصيب هئس جو انهن اعليٰ علمي ۽ ادبي شخصيتن سان مسلسل ملاقاتن جو موقعو مليو ۽ مونکي انهن کي ويجهي کان ڄاڻڻ جو موقعو مليو.

انهن مان هر هڪ پنهنجي جاءِ تي هڪ وڏي قدآور شخصيت هو. انهن وٽ علم ۽ معلومات جو هڪ خزانو هيو. مان انهن جي صحبت مان گهڻو فائدو حاصل ڪيو. علم جو جيڪو خزانو مان انهن انسانن مان حاصل ڪيو، مون کي ڏاڍو ڪم آيو. جڏهن مان هت ڪينيڊا ۾ علم ۽ دانش جي تلاش ۾ آيس.

هاڻي واپس رباني صاحب تي اچون ٿا. هن جي وفات کان ڪجهه سال اڳ، مان هن کي تمام گهڻو ويجهو آيس. ان کان اڳ جڏهن مان وڏو ٿي رهيو هئس ته مان هن کي پنهنجي چاچي پير حسام الدين راشدي ولد پير علي محمد راشدي ۽ وڏي ڀاءُ حسين شاهه راشدي سان گڏ ڏٺو. موجوده صديءَ جي شروع ٿيڻ کان گهڻو اڳ، منهنجو والد ۽ چاچو وفات ڪري چڪا هئا.

رباني صاحب، اسلام آباد ۾ طويل عرصي جي قيام کانپوءِ، سنڌ ۾ واپس آيو هيو. اسلام آباد ۾ پهرين هو اڪادمي ادبيات پاڪستان جو ڊاريڪٽر جنرل ۽ پوءِ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر رهيو هو. هن جي اسلام آباد کان واپسي کانپوءِ، هن سان منهنجون ملاقاتون شروع ٿيون. اسان موسيقيءَ، ادب، فلاسفي، مذهب ۽ تاريخ تي گفتگو ڪندا هياسين.

۲۰۰۵ع ۽ ۲۰۰۶ع ڌاري، رباني صاحب سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري ۽ چيئرمين رهيو. آفيس جي ڪم جي سلسلي ۾ هن کي مسلسل ڪراچيءَ جا چڪر لڳائڻا پوندا هئا. انهيءَ دوران هن کي ڪافي ڏينهن هتي رهڻو پوندو هيو. اسان تقريبًا روز چانهه يا ڊنر تي ملندا هئاسين ۽ پنهنجي پسنديده موضوعن تي گفتگو ڪندا هئاسين. ان وقت ڪراچيءَ ۾ مان هڪ وڏي ميڊيا گروپ ۾ ڪم ڪندو هئس.

رباني صاحب سان، انهن ملاقاتن دوران مونکي هن جي علم ۽ دانش جي ڄاڻ ٿي. هن مونکي امام غزالي، ابن رُشد، ابن سيستاهه، جارج سنتيانا ۽ علامه اقبال جي فلسفي متعلق اهم ليڪچر ڏنا.

هن مونکي مثنوي مولانا روم، حافظ سعدي ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ متعلق آگاهي ڏني. هن جي انهيءَ معلومات، مون تي علم ۽ آگاهيءَ جا نوان دروازا کوليا. هن جي ڏنل انهيءَ آگاهي ۽ معلومات جي ڪري، مونکي هتي يونيورسٽي آف ٽورنٽو ڪينيڊا جي پروفيسرن طرفان شاباسي ملي. هن قرآن مجيد جو مخدوم نوح وارو ترجمو ڇپرايو. اصل نسخو، ڪافي زماني کان سنڌي ادبي بورڊ جي رڪارڊ روم ۾ پيو هيو. رباني صاحب، انهيءَ کي ڪڍي ان جو ترجمو شايع ڪرايو. اهو ترجمو، شاهه ولي الله دهلوي جي ترجمي کان ٻه سو سال پراڻو آهي.

جي هن کي سنڌي ادبي بورڊ ۾ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جو موقعو ڏنو وڃي ها ته هو اهڙن ٻين ڪئي اهم قلمي نسخن کي شايع ڪرائي ها. هن مونکي ٻڌايو هيو ته؛ تقريبن چاليهه ناياب قلمي نسخا، سنڌي ادبي بورڊ جي رڪارڊ روم ۾ موجود آهن، جيڪي اڃا شايع نه ٿيا آهن. انهن جي شايع ٿيڻ سان علم ۽ ادب جي ڪئي ٻين رخن جي اسان کي معلومات ملندي. افسوس، اسان جي سياستدانن رباني صاحب کي برداشت نه ڪيو ۽ انهيءَ اهم علمي ڪمن تي ڪم نه ٿي سگهيو.

مان ۲۰۰۷ ۾ ڪينيڊا آيس ۽ رباني صاحب جي جدائي ڏاڍي محسوس ڪندو هئس. هو منهنجي پري وڃڻ تي اداس هو، پر ان ڳالهه تي خوش هو ته مان وچ ايشيا جي تاريخ تيPhD  ڪرڻ وڃان پيو.

هن مونکي چيو ته؛ منهنجا پيارا! تون پري وڃي رهيو آهين، انهيءَ ڳالهه تي مان ڏاڍو افسرده آهيان پر انهيءَ ڳالهه تي خوش آهيان ته تون علمي جستجوءَ ۾ اتي وڃي رهيو آهين. مونکي اميد آهي ته تون پنهنجي پيءُ ۽ چاچي جي علمي ڪم کي اڳتي وڌائيندين.

رباني صاحب جا اهي لفظ، اڄ به منهنجي ڪنن ۾ گونجندا آهن. مان اهو محسوس ڪندو آهيان ته هو بهشت برين مان، مون ڏي ڏسي مسڪرائيندو آهي.

۲۰۱۰ع ۾هن جي اوچتي وفات کانپوءِ، نه صرف مان پنهنجي علمي رهبر کي وڃايو پر هو اسان جي شاندار ماضيءَ سان آخري زنده رابطو پڻ هيو.

مان انهيءَ ڳالهه جي دعويٰ ڪو نه ٿو ڪيان ته مون وٽ ڪا ايتري علمي ۽ ادبي مهارت آهي جو مان هن جي ادبي ڪارنامن تي گفتگو ڪري سگهان پر مان اهو سمجهان ٿو ته غلام رباني آگري جو نالو پاڪستان جي ادبي تاريخ ۾ هميشه ائين چمڪندو رهندو، جيئن ماضيءَ جي ٻين عظيم ذهنن جو نالو آهي.

غلام رباني آگرو

گوهر ڪمياب

مهتاب اڪبر راشدي

ڏاڍو ڏکيو آهي ڪنهن اهڙي شخصيت تي لکڻ، جيڪا همه گير هجي، جنهن زندگيءَ جي مُني صَديءَ جو سفر مشاهدي ۽ مطالعي ۾ گذاريو هجي- ان سفر ۾ هن کي پنهنجي دءور جي انهن شخصيتن سان نه رڳو ملڻ جو موقعو مليو بلڪه، انهن سان ڪچهري ڪرڻ، خيالن جي ڏي وٺ ۽ ان سان مختلف موضوع تي مفڪرانه بحث ڪرڻ جا به کيس بيشمار مواقع مليا هجن-

۵ نومبر ۱۹۳۳ع تي نو شهري فيروز ضلعي جي ڳوٺ محمد خان آگرو ۾ جنم وٺندڙ غلام رباني آگري ۷۶ ورهين جي ڄمار ماڻي ۽ ۱۸ جنوري ۲۰۱۰ع ۾ ان سفر تي روانو ٿيو جتان وري ڪو موٽيو ناهي.

غلام رباني آگري صاحب جي زندگي  شخصيت، علم، عقل، فراست، معامله فهمي، ادب ۽ اخلاق جو مجموعو آهي. سندس مطالعو وسيع ۽ مشاهدو بي مثال هيو. سندس پيشورانه منصب، ادبي ۽ علمي ڪم، سندس تحريرون، تقريرون، مقاله، افسانه ۽ معروف شخصيتن تي لکيل هن جا بي مثال خاڪا ڳڻائجن ته سندس اِهو ڪيل ڪم ئي اهڙو آهي جيڪو هن کي ادبي کيتر ۾ سالن جا سال زنده رکرڻ لاءِ ڪافي هوندو. پر ڳالهه اهم اِها آهي ته اُهي ڪهڙا عناصر، ماحول ۽ شخصيتون هيون، جن سندس شخصيت کي اُن طرف لاڙيو جنهن غلام رباني آگري جي صورت ۾ هڪ بهترين منتظم، معتبر لکاري، علم و ادب شناس ۽ سنڌي ادب جي ترويج لاءِ مثبت ڪردار ادا ڪرڻ وارو سنڌي ٻوليءَ جو عاشق سنڌ ڌرتيءَ کي پيش ڪيو.

سندس تحريرن کي ڏسجي ۽ پڙهجي ٿو ته هن جي لکڻ جو هڪ پنهنجو ئي منفرد انداز آهي- سندس ٻن حصن ۾ “جهڙا گل گلاب جا “ جي عنوان سان شايع ٿيل سنڌ جي مختلف علمي ۽ ادبي شخصتين ۽ رباني صاحب سان واسطيدار نمايان افراد يا وري هو جنهن کان متاثر ٿيو، تن متعلق هن جيڪي سوانحي خاڪا لکيا آهن، سي نه صرف پنهنجي اندر هڪ تاريخ آهن، بلڪه جي مان ائين چوان ته وڌاءُ نه ٿيندو ته اها ڄڻ ته رباني صاحب جي پنهنجي به سوانح آهي. ان ڪتاب تي لکيل سندس مقدمو هڪ سوء صفحن تي مشتمل آهي. جيڪو جڏهن پڙهڻ ويهجي ٿو ته اُهو مڪمل طور تي، اُن غلام رباني آگري کي سامهون آڻي ٿو بيهاري، جيڪو سڄي زندگي پنهنجو پاڻ کان سوال پڇندو رهيو ۽ پوءِ انهن سوالن جي جستجو ۾ زندگيءَ سان همقدم رهيو ۽ پنهنجي تجربي، مطالعي، مشاهدي ۽ تاريخي حقيقتن جي سڳي کي جهلي، سوالن جي جواب تائين پهچندو رهيو. دليل ڏيندو ۽ وٺندو رهيو ۽ دليل سان ئي پنهنجن پڙهندڙن کي قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو.

منهنجي لاءِ شايد اهو ٻڌائڻ آسان ٿي پوي ها ته مان رباني صاحب جا سندس لکيل اُهي سڀ ڪتاب ڳڻائي ڇڏيان ها، جيڪي هن لکيا ۽ اڄ سنڌي ادب ۾ هنن جو پنهنجو هڪ مقام آهي بلڪه، پڪ اٿم ته هن جن شخصيتن متعلق لکيو آهي، انهن تي تحقيق ڪرڻ وارا، انهن ڪتابن کي پڙهڻ بنا شايد اڳتي نه وڌي سگهندا. چوڻ لاءِ اهيو سولو آهي ته هن جي کاتي ۾ جهڙا گل گلاب جا، ماڻهو شهر ڀنڀور جا ۽ ٿيا قلب قرار جهڙا ڪتاب آيل آهن. هن جي نصيب ۾ “نئين زندگي” جي Co-Editor جي منصب ڪري صحافتي تجربي سان گڏوگڏ مولانا عبدالواحد سنڌيءَ جي قربت به هئي ته سوڀي گيانچنداڻيءَ سان دوستيءَ جو سبب پڻ.ڪنهن ٿي ڄاتو ته “ڀونئرن” جي ننڍڙي ڳوٺ جي هڪ اسڪول مان پڙهي نڪتل هڪ شاگرد غلام رباني آگرو، جنهن جو والد بزرگوار عبداللطيف آگرو اُتي جو هيڊ ماستر هيو. اُهو اُتان زندگيءَ جي اعلى قدرن کي سمجهي اخلاق جا بنيادي اصول هنئين سان هنڊائي هن وشال جڳ ۾ اهڙي مان ۽ مرتبي تي پڄندو، جتي پهچڻ جي تمنا هر علم دوست ماڻهوءَ جي دل ۾ هوندي. پنهنجي ابتدائي زندگيءَ جو احوال ڪندي به رباني صاحب پنهنجي والدين جي سادي سودي زندگي ۽ رهڻي ڪهڻيءَ کي اهڙي ته محبت ۽ پاٻوهه سان بيان ٿو ڪري، جو پڙهڻ واري جو انسان جي بنيادي رشتن ۾ يقين مضبوط ٿيو پوي.

ان ۾ ڪو شق ناهي ته غلام رباني آگرو جنهن به منصب تي پهتو، اُهو هن کي سندس اهليت جي ڪري ئي مليو. ورنه توهان رڳو اِهو سوچيو ته جتي سنڌ جي ثقافتي ۽ ادبي آسمان تي قوس و قزح جا رنگ ٽڙيا پيا هجن ۽ ان جي افق تي قدآور شخصتين جهڙوڪ علامه آءِ آءِ قاضي، جي ايم سيد، ڊاڪٽر دائود پوٽو- خداداد خان مولائي شيدائي، ڊاڪٽر بني بخش بلوچ، محمد ابراهيم جويو، مولانا غلام مصطفى قاسمي- مولانا گرامي، شيخ اياز، محمد حسين پنهور، پير حسام الدين راشدي، رشيد ڀٽي ۽ ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ جهڙن شخصيتن جي ڪهڪشان موجود هئي، اتي غلام رباني آگري ۾ آخر ڪي ته داڻا هوندا، جن جي ڪري هو نه صرف سنڌي ادبي بورڊ جهڙي معتبر اداري ۾ قدم ڄمائي ٿو، بلڪه زندگيءَ جا ٽيهه سال ان اداري کي ارپي ڇڏي ٿو.ان اداري ۾ اسٽنٽ سيڪريٽري ۽ پوءِ سيڪريٽري سنڌي ادبي بورڊ رهي، اداري کي ترقيءَ جون منزلون پار ڪرائيندو رهيو. ۱۹۵۷ع کان ۱۹۷۶ع سنڌي ادبي بورڊ جو اهڙو شاندار سُنهري دءور ٿي گذريو جنهن ۾ سندس سربراهي ۽ ادارت ۾ سنڌ جي ادب، ثقافت، زبان ۽ تاريخ تي ٽن سون کان وڌيڪ منصوبا پايهءِ تڪميل تي پهتا.

رب جون نوازشون به رباني صاحب تي خوب رهيون. اهي سندس اڻ ٿڪ ڪوششن ۽ بردبار شخصيت ۽ مطالعي جو ئي ڪرشمو هو جو هو ترقيءَ جو سفر ڪندو وڌندو رهيو. شيخ اياز جي سنڌ يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر رهڻ واري عرصي ۾ غلام رباني آگرو صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ جي پهرئين پرو وائيس چانسلر جو عهدو ماڻيو ۽ شيخ اياز جو با اعتماد، انتظامي ساٿي جي حيثيت ۾ ڪاميابيءَ سان وقت گذاريائين، ڊاڪٽر محمد افضل جيڪو جنرل ضياالحق جي دوءر ۾ وفاقي وزير تعليم هيو، تنهن رباني صاحب کي ۱۹۸۴ع ۾ بطور ڊائريڪٽر پاڪستان اڪيڊمي ادبيات مقرر ڪيو- اتي وڃڻ کانپوءِ، هن تي ترقيءَ جا دروازه کلندا ئي ويا. اسلام آباد جهڙي ڏکئي شهر ۽ ضياءُ الحق جهڙي آمر جي دوءر حڪومت م هڪ سنڌيءَ جو، اهڙي ڏکئي ماحول ۾ پنهنجي لاءِ جاءِ ٺاهڻ ۽ پنهنجي حيثيت مڃرائڻ ڪا سولي ڳالهه ڪونه هئي- پر رباني صاحب پنهنجي خداداد صلاحيتن ۽ اهليت سبب نه رڳو اتي ترقي ڪئي، پر، ڊائريڪٽر جنرل ۽ پوءِ چيئرمين پاڪستان اڪيڊمي آف ليٽرز جي عهدي تان تڏهن سالن جي شاندار خدمت انجام ڏيڻ کانپوءِ ريٽائر ٿيو.

ان دوران هن نه رڳو سڀني صوبن ۾ اڪيڊمي آف ليٽرس جون صوبائي شاخون کوليون، پر ان سان گڏوگڏ، صوبائي زبانن جي ادب جو اردوءَ ۾ ترجمن ذريعي سڄي ملڪ ۾ پهچائي قومي يڪجهتيءَ جو بنياد رکيو ويو، جنهن کان اڄ به ان اداري لاءِ منحرف ٿيڻ مشڪل آهي. هن جي زماني ۾ سنڌي اديبن جو اسلام آباد ۾ قومي سطح تي ٿيندڙ ڪانفرنسن، مذاڪرن ۽ سيمينارن ۾ شرڪت وڌي ويئي- ۽ سنڌي شاعري، ادب، تاريخ ۽ تحقيق، گفتگوءَ هيٺ اچي وئي.

رباني صاحب ۱۹۹۳ع ۾ وفاقي پبلڪ سروس ڪميشن ۾ ميمبر طور پنهنجا فرائض انجام ڏنا ۽ اتان سنڌ موٽي اچڻ کانپوءِ وري سنڌي ادبي بورڊ ۾ بحيثيت چيئرمين رهيا ۽ ۲۰۰۲ع تائين خدمتون انجام ڏنيون. چوڻ لاءِ ته اِهو سڀ ڪجهه ڏاڍو سَولو ٿو لڳي، پر مونکي ذاتي طور تي خبر آهي ته اهڙن منصبن تي پهچڻ ته سولو ٿي سگهي ٿو، پر اُتي پهچڻ کانپوءِ پنهنجي حيثيت مڃرائڻ ۽ هر طبقي، ٻولي ۽ سرڪاري حلقن ۾ راه و رسم پيدا ڪرڻ، اهڙي طرح جو هر ماڻهو توهان جي عزت به ڪري، اِهو ڪمالِ فن، ڪنهن  ڪنهن جي ئي حصي ۾ ايندو آهي. اهڙي ڏاهپ ۽ بردباري مان رباني صاحب ۾ ئي ڏٺي. موقعي مهل سان هلڻ، سرڪاري نزاڪتن کي سمجهڻ، هروڀرو ڪنهن کي ناراض نه ڪرڻ، عزت وارن کي عزت ڏيڻ ۽ پنهنجي عزت ڪرڻ. اهو هُنر رباني صاحب خوب ڄاتو. سچي ڳالهه ته اها آهي ته بحيثيت ادب جي شاگرد جڏهين مون ادب جي افق تي جيڪي اوڀرندڙ ستاره ڏٺا، اُنهن ۾ غلام رباني آگرو هڪ چمڪندڙ ستارو هو.

اڪبر راشديءَ صاحب سان شاديءَ کانپوءِ رباني صاحب سان تعلق وڌيو، جو هو راشدي صاحب جي ڏاڏي پير علي انور راشدي جو دوست هو ۽ اڪبر راشدي صاحب جي ڏاڏا سائين کيس سنڌ يونيورسٽي واري انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخل ڪري سندس ٻانهن رباني صاحب جي هٿ ۾ ڏئي هن جي هر طرح جي پارت ڪري ڇڏي. ان کان علاوه پير حسام الدين راشديءَ ۽ ادا حسين شاه راشديءَ سان رباني صاحب جون ٻٽيهه دليون هيون. راشدي خاندان ۾ پرڻجي اچڻ کانپوءِ، رباني صاحب سان ويجهڙائي ٿي. اهو تعلق خانداني تعلق کان علاوه سرڪاري حيثيتن ۽ ادبي ادارن جي منصبن جي ڪري اڃان به وڌي ويو.رباني صاحب سنڌي ادبي بورڊ ۾ ته مان وري انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي جي ڊائريڪٽر، هو اڪيڊمي آف ليٽرس ۾ ته مان سيڪريٽري ڪلچر سنڌ. مطلب ته ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان اسان ويجهي تعلق ۾ ئي رهياسين. سائين طالب المولى جي چيئرمين  سنڌي ادبي بورڊ هئڻ واري عرصي ۾ جڏهن رباني صاحب جن سيڪريٽري هئا ته مان سنڌي ادبي بورڊ جي صلاحڪار بورڊ ٽي تقريباً ڇهه سال ميمبر به رهيس. ان بورڊ ۾ علي احمد بروهي به ميمبر هيا. منهنجي خوش قسمتي جو اهڙن ادارن ۾ ايترين قدآور شخصيتن جو قرب نصيب ٿيم.

منهنجي ۽ اڪبر راشدي صاحب لاءِ ته رباني صاحب هڪ گهر ڀاتي ۽ وڏي جي حيثيت رکندا هئا. هر معاملي ۾ صلاح ۾ شامل رهيا. مون رباني صاحب جي شخصيت ۾ بيشمار ڳالهيون ڏٺيون. جتي هو نهايت بنذله سنج کل مک ۽ رلي ملي وڃڻ وارو ماڻهو هو، اُتي مون کيس مخصوص ماڻهو ۽ مخصوص حالتن ۾ گفتگوءَ ۾ محتاط به ڏٺو اِهو به ڏٺم ته هو هر سطح جي ماڻهوءَ سان سولائي سان رلجي ويندو هو. هن ڪڏهن به پنهنجي قابليت جو رعب ڪنهن تي نه وڌو. هر ڪنهن جي وٿ جي هن کي خبر هئي، پر ان جي ڪڏهن به ڪنهن جي اڳيان گھٽتائي نه ڪيائين.هر ماڻهوءَ سان هن جو تعلق ان جي حيثيت مطابق ۽ عزت ڀريو رهيو. هڪ کان هڪ وڏو ماڻهون هن سان رابطي ۾ آيو پوءِ سائين جي ايم سيد هجي، يا ڊاڪٽر محمد حسين هجي، جوش مليح آبادي، پير حسام الدين راشدي، شان الحق الحقي، ڊاڪٽر اين ميري شمل، سيد محمد تقي، مخدو محمد زمان طالب المولى هجي يا پير علي محمد شاه راشدي. ڪريم بخش نظاماڻي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، رئيس امروهوي يا شيخ اياز. يا وري بلوچستان ۽ خيبر پختونخواه جا اديب، محقق، شاعر يا وري اسلام آباد جي ڪنڌ ۾ ڪلي لڳل بيوروڪريٽس، آگري صاحب جو نه صرف سڀني سان تعلق رهيو پر اهو تعلق پيشه ورانه کان وڌيڪ ذاتي رهيو. هو سڀ رباني صاحب جي مطالعي ۽ علم وادب جا معترف هئا. هنن سڀني سان اعلى معيار جا بحث ۽ ادبي مڪالمه ئي هئا جن رباني صاحب جي شخصيت تي گهرو اثر ڇڏيو. هن وٽ دوستن جي وڏي اهميت ۽ قدر هيو. ان لاءِ هو حضرت عليءَ جو هڪ قول لکي ٿو ته، “غريب اُهو ناهي جنهن وٽ کائڻ لاءِ ماني نه آهي يا پائڻ لاءِ لَٽو ناهي. پر غريب اُهو آهي جنهن جو دنيا ۾ ڪو دوست ناهي”.

توهان “ جهڙا گل گلاب جا “ جي پهرئين صفحي ۾ سندس لکيل مقدمو پڙهو. غلام رباني آگرو ڪير آهي-؟ توهان هن کي نج پج سمجهي وٺندوء- هن پنهنجو پاڻ کي ان مقدمي جي ذريعي ڄڻ ته پنهنجي ذات ۽ پنهنجي سوچ جو تعارف ڪرايو آهي. دنيا جي هر فلسفي، درويش، صوفي، شاعر، موءرخ، پير، پيغمبرڪير آهي، جنهن جا هن حوالا نه ڏنا آهن. انهن جي سوچ ۽ علم جي روشنيءَ ۾ پنهنجي ذهن ۾ موجود مونجهارن جا جواب حاصل ڪيا آهن.

هو مشرقي ۽ مغربي دنيا جي فرق کي به سمجهڻ چاهي ٿو ته ماده پرستي جي وصف به ڳولهي ٿو، جڏهن اسلام آباد ۾ منعقد ٿيل هڪ سيمينار ۾ مدعو ڪيل خاص مقرر مسز ميڊوز کان ماده پرستيءَ جو مطلب پڇيو ته هن جواب ڏنو، “ مال اسباب ميڙڻ، پيسا ڪمائڻ ۽ شاهوڪار ٿيڻ “- رباني صاحب رڳو اُتي ڇيهو نه ٿو ڪري، پر ڏاهن جي ٻچايل ڳالهين ۽ مثالن کي بيان ڪندي وڃي شاه ولي الله جي هن سمجهاڻي تائين پهچي ٿو، “ قرآن ۾ فرعون ۽ قارون کي مال اسباب جي هوس سببان ننديو ويو آهي- عام مشاهدو به اهيو ته جنهن ماڻهوءَ وٽ مال ۽ اسباب جهجهو آهي، تنهن ۾ ئي لالچ گهڻي، انسان دوستي گهٽ آهي- اڻ هوند وارو انسان کيس ڪوڙهه جو مريض نظر ايندو”.

اي ڪاش! اڄ رباني صاحب جيئرو هجي ها ته، پنهنجي اکين سان سنڌ جي اقتدار جي سنگهاسن تي براجمان ڪيترا ئي جديد دؤر جا فرعون ۽ قارون پنهنجي اکين سان ڏسي ها-

رباني صاحب زندگيءَ جي سفر کي خوش اسلوبيءَ سان طئي ڪندي نظر ته آيو، پر اصل ۾ هن جي مٿان ڇا گذري تنهن جي لکا ئي نه ڏنائين ۽ اڃان به شايد ڪيترن کي ائين لڳي ته تڪليفون ۽ ڏک، غلام رباني آگري جي ويجهو ئي نه آيا. جي رباني صاحب پنهنجي دل جون ڪيفيتون ۽ تجربا پاڻ هن ريت بيان نه ڪري، “ قدرت مون کي هساس دل ڏيئي، پٿر ۽ پاڻيءَ جي هن جهان ۾ موڪليو. جڏهن پٿرن تي هلي پير رتو رت ٿي ويندا هئا، تڏهين پاڻيءَ ۾ پناهه وٺندو هوس جڏهن جر جهاڳي ٿڪبو هوس، تڏهن ڪنهن اهل دِل لاءِ واجهائيندو هوس”.

هو ماڻهوءَ جو قدر ڪري ٿو ۽ قدر ڪرائڻ به چاهي ٿو، پر جڏهين کيس موٽ نه ٿي ملي لکي ٿو ؛

“ جڏهن منهنجون نگاهون چوڌاري ٿڪجي مون وٽ ئي موٽي آيون، تڏهين آس پاس ڏٺم ۽ ماڻهوءَ جي محبت کي جنت جو جام سمجهيم، دوستن کي اڻ ميو قرب ڏنم، پر، اڻ گهرئي قرب جو قدر ڪير ڪونه ڪندو آهي-

زماني جا يار اڪثر خود غرض نڪرندا هئا، ٻاهران موتئي وانگر مهڪندا رهندا هئا، وقت آئي سندن وکا پڌرا ٿي پوندا هئا- ڪي ته بي سبب ڏنگ به هڻي ڪڍندا هئا- پنهنجي محبت ۽ سندن بي مروتي ڏسي، دل ۾ جهير پئجي ويندا هئا”.

اهي ۽ اهڙا ڪيئي مثال رباني صاحب جي تحريرن ۾ ملندا، جنهن ۾ هن ماڻهن جي خود غرضين جو ذڪر ڪيو آهي. جن منصبن تي هو رهيو هو، تن ۾ هن الائي ڇا نه ڏٺو هوندو ۽ ڇا ڇا نه ڀوڳيو هوندائين. شخصيتن جا خاڪا لکندي- ڪٿي ڪٿي ڪن سان ڪن روين سبب ڏک سور به اهڙي هلڪي انداز ۾ بيان ڪيا اٿائين، جو ڪنهن تي به گران نه گذرن، هو ان جو بار پنهنجي دل تي کڻي چڪو هو ۽ ان ڏک جو احوال شايد رڳو پاڻ سان ئي سليو هوندائين.

مان پڪ سان چئي سگهان ٿي، ته ان دوءر جا سڀ وڏا ماڻهو جيڪي سندس آس پاس هئا ۽ جن کي رباني صاحب جيترو ويجهو کان سڃاڻندو هو، جي رباني صاحب چاهي ها ته ان کان به وڌيڪ بيان ڪري پئي سگهيو، جو هُن جي اُنهن سڀني سان ايتري ويجهڙائي هئي، جيڪا گهٽ ماڻهن کي نصيب ٿيندي آهي. پر ائين چئي سگهجي ٿو ته رباني صاحب نه صرف رازدان سٺو هو، پر پنهنجو وات بند رکڻ ۽ چپ سبڻ جو هنر به خوب ڄاڻندو هو-

هن جي لکڻ جو انداز يڪتا آهي. هو هر واقعو هڪ ڪهاڻيءَ وانگر شروع ڪري ٿو ۽ پوءِ ڳالهه مان ڳالهه ۽ مثال پٺيان مثال ۽ واقعي پٺيان واقعو بيان پيا ٿين – هو هڪ عجيب داستان گو هيو جنهن لفظن سان تصوير ڪشي ڪري هڪ دوءر کي جيئاري ڇڏيو.، بلڪه جن شخصيتن تي لکيائين انهن کي انهن جي اطوار، فڪر ۽ سندن خوبين ۽ خامين سميت پوري ايمانداريءَ سان پيش ڪري ويو.

هو پنهنجي دور جو هڪ يگانو ڪردار رهيو. ڏسڻ ۾ هڪ کليل ڪتاب، پر اندر ۾ هڪ عجيب پر اسراريت سمايل- پنهنجن ٻچن سان بيحد پيار ڪندڙ، وس آهر هر سک آرام مهيا ڪري ڏيڻ وارو وڏو- ملازمن سان پنهنجائپ وارو سلوڪ ڪرڻ وارو- پنهنجي اداري ۽ منصب جو مان رکڻ وارو ۽ رشتا ناتا نڀائڻ وارو غلام رباني آگرو، پنهنجي شخصيت ۽ ڪم سان جيڪو مقام حاصل ڪري ويوآهي، اُهو مقام حاصل ڪرڻ ٻين لاءِ شايد ايڏو سولو نه هوندو ان لاءِ وڏا ڪشالا ڪڍڻا پوندا.

غلام رباني آگرو

سنڌي ادب کي آبِ حيات پياريندڙ قلم جو بي تاج بادشاهه قلمڪار

ڊاڪٽر محمد علي مانجهي

جن اديبن ۽ ليکڪن سنڌي ٻوليءَ ۾ جديد سنڌي ادب جو بنياد وڌو انهن ۾ غلام ربانيءَ جو نالو نمايان آهي. شيخ اياز ۽ سائين ابراهيم جويي جو ساٿي ناليوارو اديب ۽ محقق غلام رباني آگرو، سنڌ جي انهن اديبن ۾ شمار ٿئي ٿو جن جديد سنڌي ادب، خاص ڪري جديد سنڌي ڪهاڻيءَ جي شروعات ڪئي. ورهاڱي واري دور کان وٺي عمر جي آخري دور تائين يعني ۲۰۱۰ تائين هو لڳاتار لکندو رهيو. منهنجي خيال ۾ اهڙا اديب اسان وٽ گهٽ آهن، جن لڳاتار ايترو لکيو ۽ وري سو به معياري لکيو. ڪهاڻيءَ کان سواءِ تحقيق ۾ به سندس نالو وڏو آهي. هن جنهن به موضوع تي قلم کنيو، اُن سان واهه جو نڀايو. پوءِ اهو قلندر تي هجي، روضي ڌڻي تي هجي، مخدوم معين ٺٽوي تي هجي يا ڪنهن ٻئي موضوع تي. مون هڪ ڀيري ۲۰۰۹ ۾ قلندر جي ميلي جي موقعي تي ثقافت کاتي پاران ٿيندڙ ادبي ڪانفرنس جي دعوت جو خط/ڪارڊ موڪلڻ کان پوءِ ساڻس فون رستي ڳالهايو ۽ ميلي ۾ ٿيندڙ ادبي ڪانفرنس ۾ شرڪت جي دعوت ڏني. پاڻ وراڻيائين ته ”کيس ڪارڊ ملي چڪو آهي، پر سندس طبيعت خراب هئڻ ڪري هو اچي نٿو سگهي.“ اُن ڏينهن فون تي ڳالهه ٻول دوران قلندر ۽ خاص ڪري اُن دور جي حالتن تي هن جيڪو ڳالهايو، سو سچ پچ وسارڻ جهڙو نه آهي، اهو حقيقت ۾ صوفي ازم ۽ قلندر جو عالماڻو تجزيو هو. ڪاش! آئون اهو سمورو رڪارڊ ڪري سگهان ها. اهو سچ آهي ته سندس وسيع مطالعي ۽ ذهني سگهه جي بلنديءَ کي ٻڌي آئون دنگ رهجي ويس. اُن ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته رباني صاحب جو وسيع مطالعو ۽ تجربو ته ڪمال جو هو. مون کيس جڏهن به جنهن موضوع تي ڳالهائيندي ٻڌو يا پڙهيو ته هميشھ مونکي فخر محسوس ٿيو ته سنڌ ساڻيهه ۾ هيڏي وڏي علمي معيار جا اديب به آهن. ۲۰۰۹ ۾ ثقافت کاتي پاران سائين محمد ابراهيم جويي جي ادبي خدمتن جي مڃتا ۾ ملهايل شاندار پروگرام ۾ ساڻس بنهه مختصر ڪچهري ٿي. اُتي ڳالهين ڳالهين ۾ سندس ننڍپڻ جو ذڪر نڪتو. هن پنهنجي ننڍپڻ جون يادگيريون ٻڌائيندي چيو ته سندس پيءُ استاد هو. پاڻ پرائيمري تعليم پنهنجي پيءُ کان حاصل ڪئي هئائين. هو ڏاڍن ڏکن ۽ تڪليفن سان پڙهيو هو. هو اُن جو ذڪر ڪيتري دير تائين ڪندو رهيو. مون دل ۾ سوچيو ته جيڪو به شخص تڪليفن سان پڙهندو يا ڪو ڪم سِکندو آهي اهو ئي سگهارو انسان هوندو آهي. اُن ڏينهن هن وڏو ساهه ڀري ٻڌايو هو ته ڪيئن نه هو سردين گرمين ۾ پنڌ ڪري اسڪول ۾ پڙهڻ ويندو هو. بنهه گهٽ سهولتن هوندي به مختلف هنڌن تي تعليم پرائيندو رهيو. مون سوچيو ڪاش! اسان جا نوجوان هنن عظيم شخصن مان سبق سکي پنهنجو ڪردار ادا ڪن. سندس زندگيءَ جو مختصر خاڪو پڙهندڙن لاءِ هتي پيش ڪجي ٿو:

غلام رباني آگرو ولد عبداللطيف آگرو ۵ نومبر ۱۹۳۳ع تي ڳوٺ آگري، تعلقي ڪنڊياري، ضلعي نوشهري فيروز ۾ ڄائو. شروعاتي تعليم پنهنجي ڳوٺ ۽ ڀئونرن جي ڳوٺ ۾ حاصل ڪيائين. سن ۱۹۵۱ع ۾ نوشهري فيروز مان ميٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين. هن وڌيڪ تعليم حيدرآباد ۾ حاصل ڪئي. ايل ايل بي ڪراچي مان ڪئي. شروعات ۾ ٻن سالن تائين نئين زندگيءَ ۾ نوڪري ڪيائين، جنهن جو اُن وقت ايڊيٽر مولانا عبدالواحد سنڌي هو. گريجوئيشن ڪرڻ کانپوءِ ۱۹۵۷ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جو اسسٽنٽ سيڪريٽري مقرر ٿيو. ۷۶-۱۹۷۰ع تائين سنڌي ادبي بورڊ ۾ سيڪريٽري جي عهدي تي ڪم ڪيائين. ادبي بورڊ جي نوڪريءَ دوران ۱۹۵۹ع کان ۱۹۶۴ع تائين ٻارڙن جي رسالي گل ڦل جو ايڊيٽر رهيو. ۱۹۷۶ع ۾ جڏهن شيخ اياز يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر مقرر ٿيو تڏهن رباني صاحب کي پرووائيس چانسلر مقرر ڪيو ويو. ۱۹۷۹ع تائين سنڌ يونيورسٽي جي پرو-وائيس چانسلر طور خدمتون سرانجام ڏنائين. وري ۱۹۸۴ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جي ساڳئي عهدي تي ڪم ڪرڻ کان پوءِ وفاقي وزارتِ تعليم ۾ کيس اسلام آباد ۾ مقرر ڪيو ويو، جتي هو ملڪ جي ممتاز علمي ۽ ادبي اداري اڪيڊمي ادبيات پاڪستان جو پهريائين ڊائريڪٽر، پوءِ ڊائريڪٽر جنرل ۽ آخرڪار چيئرمين رهيو. وفاقي پبلڪ سروس ڪميشن جي ميمبر واري عهدي تي به رهيو. تنهن کانپوءِ ۱۹۹۷ع ۾ وري سنڌي ادبي بورڊ جو اعزازي سيڪريٽري ٿيو. رباني صاحب ملڪ جي اهم ادبي ۽ علمي ادارن: اقبال اڪيڊمي لاهور، اداره ثقافت اسلاميه لاهور، اردو لغت بورڊ ڪراچي، قائد اعظم اڪيڊمي ڪراچي، نيشنل بُڪ ڪائونسل آف پاڪستان اسلام آباد، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشورو ۽ سنڌي ادبي بورڊ جو ميمبر رهيو. فلم سينسر بورڊ جو ميمبر به رهيو ۽ ان جي اپيليئيٽ ڪاميٽيءَ جو ميمبر پڻ رهيو. فلمي ايوارڊن جي نيشنل ڪاميٽيءَ ۽ ٽيليويزن ايوارڊن جي قومي ڪاميٽيءَ تي جج طور به ڪم ڪيائين.

غلام رباني آگري ادب ۾ هڪ ڪهاڻيڪار جي حيثيت سان شروعات ڪئي. هن ڪيتريون خوبصورت ڪهاڻيون لکيون ۽ هڪ ڪهاڻيڪار جي حيثيت سان متعارف ٿيو. ذڪر ٿي چڪو آهي ته غلام رباني آگري جو شمار جديد سنڌي ڪهاڻيءَ جي معمارن ۾ ٿئي ٿو. سندس ڪهاڻين کي جديد سنڌي ادب م هڪ منفرد ۽ مستند مقام حاصل آهي. هونئن ته آگري صاحب جون ڪهاڻيون هر لحاظ کان شاهڪار آهن پر مون کي جيڪا ڳالهه سندس ڪهاڻين ۾ شدت سان نظر آئي، اها آهي سنڌ، سنڌي ٻوليءَ ۽ ڀٽائي سان اٿاهه عشق. هن پنهنجي ڪهاڻين جا موضوع، پلاٽ ۽ ڪردار گهڻو ڪري پنهنجي ئي سماج مان کنيا آهن. جيڪي سنڌي سماج ۾ موجود رهيا آهن. توڙي جو ڪي سندس تخيل به آهن پر اُهي به هن ئي سماج جو چٽو عڪس آهن. جيڪا ڳالهه هو پاڻ به مختلف وقتن تي ڪري ۽ لکي چڪو آهي. ۱۹۶۰ع ۾ سندس ڪهاڻين جي ڪتاب ”آب حيات“ ۾ آگرو صاحب لکي ٿو ته ”مون پنهنجي ننڍيءَ ڄمار ۾ جيڪي واقعا ڏٺا ۽ ٻڌا آهن، تن مان ڪن کي ڪهاڻين جو ويس ڍڪائي عام ماڻهن جي اڳيان پيش ڪيو اٿم. ڪي ڪهاڻيون اهڙيون به آهن، جي رڳو خيالي آهن، هر ڪهاڻيءَ ۾ منهنجي ڪوشش هر صورت، اها ئي رهي آهي ته ڪوڙ کي سندس اصلي روپ ۾ نروار ڪريان. منهنجي لکڻ جو مقصد اهو ئي آهي. روح رهاڻ جي سرواڻ محترم حميد سنڌي ساڳئي ڪتاب ”آبِ حيات بابت ٻه اکر“جي شروع ۾ لکيو ته ”سنڌي ٻولي ۽ ان جي ادب جي واڌاري واسطي، پنهنجي هن نوجوان اديب سان اسان جون الاهي اميدون وابسته آهن. سنڌ جي اعليٰ مورخ ۽ برگزيده شخصيت سيد حسام الدين راشديءَ پنهنجي هڪ دوست کي خط ۾ لکيو هو ته ”سنڌي ادب جي دنيا ۾، اڳتي هلي اسان جو غلام رباني هڪ درخشان ستارو ٿيندو،“. ها اها نيڪ تمنا واقعي سچ ثابت ٿي. سندس ڪهاڻيون چيني، جرمني، فارسي، اردو، هندي ۽ انگريزي ٻولين ۾ ترجمو ٿي، مختلف ملڪن ۾ شايع ٿي چڪيون آهن. اها به هڪ خوشنصيبي آهي ته سندس ڪهاڻين کي جرمنيءَ جي جڳ مشهور اديب، عالم ۽ انگريزي، سنڌي، اردو ۽ ٻين ڪيترن ٻولين جي ماهر ۽ محقق ڊاڪٽر اينيمري شمل جرمن ۾ ترجمو ڪيو. غلام رباني ٻاراڻي ادب جي ترقيءَ لاءِ پڻ ڪافي ڪم ڪيو آهي. هو جڏهن ٻارن جي مشهور رسالي ”گل ڦل“ جو ۱۹۵۹ع کان وٺي ۱۹۶۴ع تائين ايڊيٽر رهيو تڏهن ٻارن لاءِ سوين دلچسپ ليک لکيائين.غلام رباني مختلف موضوعن تي لاتعداد مضمون، مقالا ۽ ڪيترا ڪتاب لکيا، جن کي سنڌي ادب ۾ هڪ خاص مقام حاصل آهي. خاص طرح سان ”سنڌي ڪلچر- پس منظر ۽ پيش منظر“ عنوان سان سندس فڪري مضمون، هلال پاڪستان اخبار ۾ قسطوار ڇپيو ۽ مقبوليت ماڻيائين. ”مهراڻ رسالي ۾ سوين مضمون ۽ مقالا لکيائين، جن مان ”شاهه ولي الله جا مخدوم معين ٺٽويءَ ڏانهن خط“ ۽ ”قرآن شريف جا ترجما“ خاص حيثيت رکندڙ آهن.

سندس مشهور ڪتابن ۾ :”آب حيات“(ڪهاڻيون)، ”چونڊ آمريڪي افسانا“ (سراج ميمڻ سان گڏ)، ”پيار جي پري“ (ڪهاڻيون)، ”سڏ پڙاڏو“، ”ادبي توصيفات“، ”باز جوشڪار“، ”جهڙا گل گلاب جا“ ٻه ڀاڱا جنهن ۾ شخصي خاڪا ڏنا ويا آهن. اُن جي پهرين ڀاڱي ۾ هن علامه آءِ آءِ قاضي، عبداللطيف آگري، ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي، عثمان علي انصاري، سيد ميران محمد شاهه، پير حسام الدين راشدي صاحب تي شاهڪار شخصي خاڪا لکيا آهن. ٻئي ڀاڱي ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، حاجي مولا بخش سومري، نواب نور احمد خان لغاري، مولانا غلام محمد گرامي، مولانا عبدالواحد سنڌي، ٻيڙو فقير ڪنڀر، حافظ عبدالحميد ڀٽي، رشيد ڀٽي، صديق سالڪ، ايڇ ٽي لئمبرڪ، محمد امين کوسي، مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ، پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه، سائين محمد ابراهيم جويي، شفيق الرحمان، مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ غني خان جي زندگيءَ جو ڀرپور احوال ڏيئي تذڪري جي دنيا ۾ هڪ خوبصورت اضافو ڪيو آهي. ”سنڌ جا بَرَ، بَحَرَ ۽ پهاڙ“ ڇپجي مڃتا ماڻي چڪا آهن. سنڌ جا بَر بَحر ۽ پهاڙ هڪ اهڙو سوانحي ڪتاب آهي جو پڙهڻ سان آگري صاحب جي مطالعي، مشاهدي، فڪر، ساڃاهه ۽ تحقيقي معيار جي پرک پوي ٿي. هن ڪتاب ۾ پير سائين روضي ڌڻي، غوث بهاوالحق ۽ قلندر لعل شهباز تي آگري صاحب تمام گهڻي محنت ڪري اهڙي معلومات مهيا ڪئي آهي جو جنهن لاءِ جيتري به کيس آفرين چئجي اها گهٽ آهي. ڇاڪاڻ ته نه رڳو انهن متعلق مواد جي کوٽ رهي آهي پر انهن جي فڪر کي سمجهي اسان آڏو پيش ڪرڻ به هڪ ڏکيو ڪم آهي. هو پاڻ ئي لکي ٿو ته مون هن ڪتاب جو ورق ورق ڏاڍي توجهه سان لکيو آهي. ڪوشش ڪئي اٿم ته سنڌ جي اعليٰ شخصيتن جو گهڻي کان گهڻو مستند احوال جمع ڪريان پر اهڙي ڪا به روايت بيان نه ڪريان جيڪا غير مصدقه هجي. اهو ڪم سولو ڪو نه هو.“ (سنڌ جا بَرَ، بَحَر، پهاڙ صفحو ۴۰۴) جيڪو هن ڪري ڏيکاريو. سندس اڻ ڇپيل ڪتابن ۾ سنڌي ڪلچر ۽ ”ماڻهو شهر ڀنڀور جا“ سگهوئي منظر عام تي اچڻ وارا آهن.

پنجابي ادبي بورڊ لاهور پاران ۱۹۸۶ع ۾ کيس گولڊ ميڊل ڏنو ويو. سندس شاندار ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ کيس صدارتي ايوارڊ ”تمغه امتياز“ سان به نوازيو ويو. ان کان علاوه کيس شاندار خدمتن جي عيوض ٻيا به ايوارڊ ۽ اعزاز مليا. هو دنيا جا ڪيترائي ملڪ جن ۾ ايران، چين، بنگلاديش ۽ ڀارت مختلف وقتن تي پاڪستاني اديبن جي اڳواڻي ڪندي گهمي آيو. ان کان سواءِ ڪيترن ئي قومي ۽ ٻين الاقوامي ڪانفرسن ۽ سيمينارن ۾ به شريڪ ٿيندو رهيو.

قلم جي هن بي تاج بادشاهه ۱۸جنوري ۲۰۱۰ع سومر ڏينهن وفات ڪئي.

غلام رباني آگرو

هڪ مقناطيسي شخصيت

عنايت بلوچ/ حيدرآباد

هو جڏهن ڳالهائيندو هو ته، هر ڪو ماڻهو ڏانهَس پوريءَ طرح متوجهه ٿي، غور ۽ چاههَ سان سندس ڳالهيون ٻڌندو هو، ائين محسوس ٿيندو هو ته، سندس زبان مان نڪتل هر لفظ مصريءَ جي ڳڙيءَ جيان ٻڌندڙن کي مٺو لڳندو هو ۽ جڏهن لکندو هو ته، پنهنجن پڙهندڙن کي ’رباني رهاڻ‘ جي مخصوص طرز جي تحريرن ۾ مَحو ۽ مگن ڪري ڇڏيندو هو، نظرون سندس تحريرن تي بس کُپي وينديون هيون ۽ تيستائين کُپيل ئي رهنديون هيون، جيستائين ڪتاب  پڙهي پورو نه ڪيو ويندو هو. اهڙيءَ طرح غلام رباني آگرو (مرحوم) ڪچهريءَ ۾ بيحد مٺي ڳالهائڻ ۽ تمام سُٺي لکڻ جا ٻئي ڏانوَ چڱيءَ طرح ڄاڻندو هو، اها قدرت طرفان مليل ڏات آهي، جنهن کي نصيب ٿئي. غلام رباني آگرو سنڌ جي آڱرين تي ڳڻڻ جهڙن اديبن منجهان هڪ هو، جنهن کي تحرير توڙي ڪچهريءَ ۾ اثرائتي گفتگو ڪرڻ جي ڏات تحفي ۾ مليل هئي. رباني صاحب پنهنجي مليل ڏات جو ڀرپور استعمال ڪندو هو. رباني صاحب جي تحريرن مان سنڌ سان سندس لازوال عشق جو اندازو به آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو، چچ نامي، سنڌ جي فتح ۽ سنڌ جي اڳين عظمت جون ڳالهيون ڪندي رباني صاحب جو ڄڻ جِيءُ جُهري پوي ٿو، هاڻوڪي سنڌ بابت هو لکي ٿو ته، ”اڄ سنڌ هڪ اُجڙيل ديس آهي، جنهن کي هڪ تاريخ نويس جي ضرورت آهي، جيڪو اسلامي فتحن جي وسيع منظر ۾ سنڌ جي فتح جو گهرائيءَ سان مطالعو In Depth Study ڪري ۽ جائزو وٺي، حقيقتون بيان ڪري. دراصل اسان کي پنهنجي تاريخ جي تعبير ۽ تشريح جي ضرورت آهي.“ غلام رباني لکي ٿو، ”هڪ زماني ۾ سڄي دنيا ۾ اوندهه هئي، روشنيءَ جو ڏيئو يا ته چَپن ۾ ٻري رهيو هو يا بابل ۾ يا نينوا ۾، مصر ۾ يا وري سنڌ ۾، جنهن جو ثبوت ’موهن جو دڙو‘ آهي. مصر، شام، اردن، عراق ۽ ايران ۾، جن سان گڏ اسان اسلام قبول ڪيو هو، اهي پنهنجي گهرن ۾ خوش آهن، هڪڙي سنڌ آهي جيڪا صنعت ۾، حرفت ۾، ڪاريگري ۽ سپهه گيريءَ ۾ ڪٿي به ڪونه آهي. هي صوبو هاڻ جهالت، رهزني، لُٽ مار ۽ قتل ۾ سڀني کان اڳتي آهي، انهن ڌاڙيلن جو سرپرست ڪو به غير سنڌي نه پر خود سنڌي آهن.“ رباني صاحب نوشهرو فيروز مان پهرين حيدرآباد ۽ بعد ۾ ڪراچي پهتو، ته ميٺا رام هاسٽل جي ڪمري نمبر ۳۰ ۾ وڃي رهيو، ميٺا رام هاسٽل جي ڪمري نمبر ۳۰ جون سندس يادگيريون پڙهڻ وٽان آهن. هي سڄو سارو احوال بيحد دلچسپ، معلوماتي ۽ وندرائيندڙ آهي. مثال طور ان ڪمري ۾ سُري کاڌل ڪاٺَ جو حوالو ڏيندي هُن جهرڪين جي راند روند جو ذڪر ڪيڏي نه دلچسپ انداز ۾ ڪيو آهي: ”ڪاٺوڙي پارٽيشن جي ڪمزوريءَ جو فائدو وٺي جِهرڪين منجهس پنهنجا گهرڙا ٺاهيا آهن، اکين اڳيان جهرڪن سان سندن رومانس پئي هليا، جيڪي ’ماڊرن لَو مئريج‘ کان به وڌيڪ ڪامياب ثابت ٿيا، منجهند جي مهل جڏهن مان موٽي ڪمري ۾ ايندو هئس، ته جهرڪين کي سخت مشغول ڏسندو هئس، ڪي آکيرن ۾ پنهنجن ٻچن سان ٻوليون پيون ڪنديون هيون، ڪي چُهنب ۾ ڪَک پن کڻي پنهنجا گهرڙا پيون ٺاهينديون هيون، ته ڪي وري ميز تي رکيل شيشي ۾ پنهنجي عڪس کي حيرت ۾ پيون گُهورينديون هيون.“ رباني صاحب جو جهرڪين جي شغلن جي مشاهدي جو بيان ڪيڏو نه دلفريب ۽ وندرائيندڙ آهي. ساڳئي باب ۾ ڳيري ۽ ڳيرِيءَ جو ذڪر ڪندي رباني صاحب سنڌي صوفين جي عظمت کي ڪيڏي نه خوبصورت انداز ۾ اُجاگر ڪيو آهي: ”دروازي جي ٻنهي پاسن سان انگريزي نسل جا ٻه ڊگها وڻ آهن، منجهند جي  مهل هڪ ڳيرو ۽ ڳيرِي انهن وڻن تي اچي ويهندا آهن، مان جڏهن ڪاليج مان موٽندو آهيان، ته سامهون ڳيري ۽ ڳيرِيءَ کي سدائين گڏ ويٺل ڏسندو آهيان، حرام جو ڪڏهن پاڻ ۾ رُسن يا جهيڙو ڪن، سوچي سوچي نيٺ ائين سمجهيم ته، اهو ڳيرو ۽ ڳيرِي ڪنهن سنڌي صوفي بزرگ جا مُريد آهن.“ هن ڦليلي ڪاليج جون يادگيريون به دلچسپ انداز ۾لکيون آهن، جتي هن نوشهري فيروز جي تاريخي مدرسي هاءِ اسڪول مان مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪري ۱۹۵۱ع ۾ داخلا وڃي ورتي هئي، ساڳئي وقت ۱۹۵۵ع ۾ حيدرآباد ريڊيو اسٽيشن جو احوال به دلچسپ انداز ۾ لکيو اٿائين، جنهن جو افتتاح ان وقت جي اطلاعات ۽ نشريات جي وزير پير علي محمد راشدي ڪيو هو ۽ ان موقعي ته باباءِ نشريات سيد ذوالفقار علي بخاري (معروف زيڊ اي بخاري) پڻ موجود هو، جيڪو تڏهن ريڊيو پاڪستان جو ڊائريڪٽر جنرل هو. ريڊيو جي ذڪر سان مونکي ذاتي طور تي دل ۾ هڪ حسرت جاڳي پئي آهي ته، ڪاش! رباني صاحب جهڙو ليکڪ ۽ مشاهدي نگار ان وقت موجود هجي ها، جڏهن آئون ڏهن سالن کان به ڪجهه وڌيڪ عرصو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جو اسٽيشن ڊائريڪٽر هئس.

غلام رباني آگرو

سنڌي قوم جو سپوت

ڊاڪٽر نور افروز خواجه

سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ سنڌي قوم جو شيدائي غلام رباني، ڪنهن به تعارف جو محتاج ڪونهي. آزاديءَ کان پوءِ مارشل لا ۽ ون يونٽ واري دور ۾، سنڌي ماڻهن ۾ سنڌ ڌرتي ۽ سنڌي ٻوليءَ لاءِ شعور پيدا ڪندڙ اديبن ۾ شيخ اياز، محمد ابراهيم جويو، جمال ابڙو، حميد سنڌي، تنوير عباسي، حفيظ شيخ، رشيد ڀٽي، مولانا غلام محمد گرامي سان گڏ اهم حصو ادا ڪندڙ رباني صاحب به هو. هن پنهنجين ڪهاڻين ۽ مضمونن ذريعي سنڌي قوم ۾ پنهنجن حقن حاصل ڪرڻ لاءِ شعور پيدا ڪيو. رباني صاحب جون اهي ڪهاڻيون، حميد سنڌي پنهنجي رسالي ”روح رهاڻ“ ۾ شايع ڪندو رهيو ۽ پوءِ ان کي ڪتابي صورت ۾ شايع پڻ ڪيائين، رباني صاحب جون اهي ڪهاڻيون جن ۾ آب حيات، بري هن ڀنڀور ۾، نيٺ بهار ايندو، بک بڇڙو ٽول، پن ٻوڙين پاتال ۾، شيدو ڌاڙيل وغيره سڀني کان بهترين ۽ حقيقت تي مبني ڪهاڻيون آهن. سندس ڪهاڻين ۾ سنڌي ٻولي، ثقافت، ريتن رسمن سان گڏ شاهه لطيف جو پيغام پڻ ملي ٿو. سندس انهن ڪهاڻين جي عيوض، ان دور ۾ مٿس گهڻيون سختيون ڪيون ويون، ۽ کيس جيل موڪليو ويو، پر هن جوان مرد ۽ سنڌڙيءَ تان سر ڏيندڙ ڪنهن به تڪليف جي پرواهه نه ڪئي ۽ پنهنجي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ اڏول ٿي بيٺو ۽ نيٺ انهيءَ جدوجهد ۾ ڪاميابي حاصل ڪيائين هن ۽ سندس ساٿي اديبن ون يونٽ کي ٽوڙي سنڌي ماڻهن کي حق ڏياريو. انهن موضوعن کي هن پنهنجين ڪهاڻين ۾ پڻ پيش ڪيو آهي. رباني صاحب جي ڪهاڻين جون ڪيتريون ئي خوبيون آهن، انهن ۾ حقيقت نگاري آهي ته وري انسان شناسي به، رومانويت به آهي ته وري قوميت جو پهلو به شامل آهي، هن پنهنجي ڪهاڻين ۾ انسانيت جي پهلوءَ کي وڌيڪ اجاگر ڪري انسان جي عظمت کي پيش ڪيو آهي، جنهن ڪري هن اهڙا بهادر ۽ سچار ڪردار پيدا ڪيا آهن.

غلام رباني آگري جي ڪهاڻين ۾ جاگيرداري نظام خلاف جدوجهد ڪيل نظر اچي ٿي ته وري سنڌس ڪهاڻين ۾ جاگيرداري نظام خلاف جدوجهد ڪيل نظر اچي ٿي ته وري سنڌ جي وچولي طبقي جي مسئلن کي پڻ بيان ڪيل آهي. ته وري سنڌ جي غريب طبقي هاري ناري، مزدور، عورت ۽ ٻارن جي مسئلن کي بيان ڪندي هن پنهنجي ڪهاڻين ۾ سماج ۽ ماحول کي قصور وارو ٺهرائي برائي وڌائڻ جو سبب بيان ڪري ٿو، شيدو ڌاڙيل ڪهاڻيءَ ۾ هو هڪ غريب ۽ يتيم ٻار آهي ته ان کي استاد، معاشري جي ماڻهن، جاگيرداري نظام، ظلم ستم ڪري ڌاڙيل بڻايو پر شيدو هڪ بهادر ۽ حق پرست انسان آهي، ساڳيو ئي موضوع ”بري هن ڀنڀور ۾“ ڪهاڻي ۾ بيان ڪيل آهي سندس ڪهاڻيون ٻين ٻولين ۾ به ترجمو ٿيل آهن ۽ کيس بهترين ايوارڊ به مليل آهن.

غلام رباني آگري ڪهاڻين کان سواءِ ٻيا به ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن جن ۾ ”جهڙا گل گلاب جا“ ٻه ڀاڱا، ”ماڻهو شهر ڀنڀور جا، سنڌي ڪلچر، سنڌ جا بر بحر ۽ پهاڙ، سنڌي ادب تي ترقي پسند تحريڪ جو اثر“ وغيره اهم ڪتاب لکيل آهن. سندس ڪتابن ۾ سنڌ جي مختلف شخصيتن مثال طور سائين جي ايم سيد، پير حسام الدين راشدي، پير علي محمد شاهه راشدي، جمال ابڙي، شيخ اياز، ايلسا قاضي، ڊاڪٽر شمل وغيره تي بهترين خاڪا لکيل آهن.

رباني صاحب ڪيترن ئي وڏن عهدن تي رهيو آهي، مثال طور سنڌ يونيورسٽي جو پروائيس چانسلر، سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمين اڪيڊمي آف ليٽرس جو چيئرمين، فيڊرل پبلڪ سرور ڪميشن جو ميمبر، محتسب اعليٰ وغيره جي اهم عهدن تي رهيو پر هميشه خوش مزاج، عزت ڏيندڙ، لکڻ توڙي ڳالهائڻ ۾ هر لفظ تي محتاط رهڻ، وڏي دل وارو ۽ همدرد، مدد ڪندڙ ۽ ٻين ڪيترين ئي خوبين جو مالڪ پڻ هو. مون کي جڏهن به ملندو هو ته نهايت ئي پيار، اخلاق ۽ پنهنجائپ واري رويي سان مليو، اهو رويو سندس هر سنڌي وڏي ننڍي، عالم اسڪالر، شاگرد ۽ دوست سان هوندو هو، تمام گهٽ انسان آهن جيڪي ايڏا وڏا  عهدا ماڻي به هميشه اهڙو رويو رکندا هجن.

ساڳيو رويو سندس ڪهاڻين جي ڪردارن جو پڻ آهي، جيڪي نهايت سادا سودا، با اخلاق، بهادر، سچار پيش ڪيل آهن، جمال ابڙو، غلام ربانيءَ جي ڪهاڻين تي راءَ ڏيندي چوي ٿو ته ”ربانيءَ جو مٺو لهجو هو، جيئن فيض احمد فيض جو پيارو لهجو هو. هر ڳالهه پيار سان ڪندو هو ته چئبو هو ته ٺنڊڪ ٿي وئي، رباني جو اهڙو لهجو هو“

رباني صاحب اڄ به اسان جي سنڌ ۾ موجود آهي ۽ موجود رهندو، اهڙا عظيم قومي رهبر ۽ رهنما، جيڪي پنهنجي ٻوليءَ ۽ قوم جي حفاظت ڪن ٿا، هميشه انهيءَ قوم جي ٻارن کان وٺي وڏن رهنما تائين ياد رهن ٿا.

غلام رباني آگرو

سنڌي ادب لاءِ خدمتون ارپيندڙ - ورسيءَ جي مناسبت سان

تاج محمد شيخ

سونهاري سنڌ پنهنجي سون ورني ڪُک مان ڪيترائي سپوت ڄڻيا، تن مان آگرو غلام رباني، اديب/ڪهاڻيڪار تعلقي ڪنڊياري محمد خان آگري ۾ ۵ نومبر ۱۹۱۳ع تي هڪ استاد جي گهر ۾ جنم ورتو، سندس ابتدائي علم به پنهنجي والد کان حاصل ڪيائين، جيڪو تنهن زماني ۾ تعليم کاتي نوابشاهه هاڻوڪي شهيد بينظير آباد ۾ انسپيڪٽر طور مقرر هو. رباني صاحب گريجوئيشن ڪرڻ کانپوءِ ۱۹۵۳ع کان باقاعدي ادبي دنيا ۾ قدم رکيو ۽ لکڻ شروع ڪيو. پهريائين ماهوار نئين زندگي ۾ جوائنٽ ايڊيٽر طور خدمتون نڀائي پوءِ سنڌي ادبي بورڊ جي سيڪريٽري طور ۱۹۵۹ع کان پنجن سالن تائين ادبي خدمتون سرانجام ڏيئي ۱۹۷۶ع ۾ سنڌ يونيورسٽي جو پرو وائيس چانسلر ٿي خدمت ڪيائين.

۱۹۸۰ع ڌاري سندس خدمتون سنڌي ادبي بورڊ حوالي ٿيون، جتان پاڻ روزاني هلال پاڪستان ۾ سنڌي ثقافت جي حوالي سان مضمون لکي سنڌي ڪلچر کي هٿي ڏيڻ ۾ ڪامياب پڻ ٿيو، جيڪو هلندڙ دور جي ضرورت بڻجي چڪو آهي. هن گونا گون وسيع خدمتون انجام ڏيندي ڪهاڻيون تخليق ڪرڻ شروع ڪيون، سندس ڪهاڻين جو مجموعو “آب حيات” ٽي ڀيرا شايع ٿي چڪو آهي، سندس لکڻيءَ جي معيار، فڪر جو اندازو نروار آهي. آگري صاحب اڪادمي ادبيات پاڪستان، اسلام آباد ۾ پنجن سالن تائين ڊائريڪٽر طور خدمتون ارپي پوءِ اتي چيئرمين مقرر ٿي تنهن وقت جي مرڪزي ادبي بورڊ لاهور ۽ نيشنل انسٽيٽيوٽ فار ڪلچر اينڊ ريسرچ لاءِ به خدمتون ارپيائين.

رباني صاحب چيئرمين اڪيڊمي آف ليٽرس اسلام آباد به رهيو، ۱۹۹۶ع ۾ فيڊرل ڪميشن جي ميمبر طور فرض نڀائڻ کانپوءِ رٽائر ٿيو. رباني صاحب ڪلڪتي ۾ ٿيل ڪانفرنس ۽ ڍاڪا ۾ پاڪستاني وفدن جي اڳواڻي پڻ ڪئي. رباني صاحب جي ڪهاڻين جا ترجما انگريزي، چيني، جرمني، اردو، هندي، گجراتي، مرهٽي ٻولين ۾ ٿي چڪا آهن. “جهڙا گل گلاب جا” جيڪو سندس اهڙو ته ادبي شاهڪار آهي، جنهن کي پڙهڻ کانپوءِ دل گلن جيان ٽڙي ٿي پوي، سو سنڌي ادبي بورڊ ٻن جلدن ۾ ڇپيو آهي، سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ به سنڌي ادبي بورڊ طرفان شايع ٿيو آهي، ڊاڪٽر ائنيمري شمل، ڊاڪٽر مئڪلين ڪئيناڊا جي محقق ۽ انگلينڊ جي محقق ڊيوڊ چيئرمين سندس لکيل ڪتابن جا حوالا، پنهنجي ڪتابن ۾ ڏنا آهن.

سندس ڪيل خدمتن سبب حڪومت پاڪستان پاران “تمغه امتياز” صدر پاڪستان پاران “حسن ايوارڊ” مليا، کيس ٻيا ڪيترائي ايوارڊ مليل آهن، جيڪي علمي توڙي ادبي ادبي خدمتن جي طور مليل مڃتائون آهن، آگري صاحب ارڙهن جنوري ۲۰۱۰ع تي هن فاني جهان کي الوداع ڪيو.

 

(ڏيھاڙي عبرت حيدرآباد ۾ ۱۸ جنوري ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)

غلام رباني آگرو

آديسي اديسُ، هئائين ڪري هلئا!

امداد حسيني

غلام رباني آگرو مون کان سينئر هو. ڄمار ۾ به، ته لکڻ ۾ به. منهنجون پهريون لکڻيون، ٻارن جي رسالي ”گلستان“ ۾ ڇپيون ۽ پوءِ ”گل ڦل“ ۾. انهن ڏينهن ۾ ”گل ڦل“ جو ايڊيٽر غلام رباني آگرو هو. ان معيار جو ”گل ڦل“ وري ڪڏهن ڪو نه نڪتو! تڏهن آءٌ نور محمد هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هوس.

جڏهن سنڌي ادبي بورڊ جي آفس ”امين منزل گاڏي کاتي“ ۾ هئي ته غلام رباني انهيءَ آفيس جي مٿئين حصي ۾ رهندو هو، پاڻ تڏهن س ا ب ۾ اسسٽنٽ سيڪريٽري هو. سيڪريٽري منهنجو سوٽ ڊاڪٽر اسدالله “بيخود” حسيني هو. مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ س ا ب جو چيئرمين هو، جيتوڻيڪ قبله طالب الموليٰ سائينءَ سان منهنجو نيازمنديءَ وارو ناتو هو ۽ آءٌ سندن مشاعرن ۾ به شريڪ ٿيندو هوس، پر منهنجو لاڳاپو ترقي پسند لڏي سان هو. انڪري ربانيءَ سان به ويجهڙائي هئي ۽ اڳتي هلي شيخ اياز، تنوير عباسي، رشيد ڀٽيءَ، حميد سنڌيءَ جي سٿ ۾ آءٌ به شامل ٿي ويس.

هڪڙي ڏينهن ربانيءَ مون کان سنڌي ادبي بورڊ جي لائيبرين لاءِ درخواست ورتي، جيڪا منظور ڪئي وئي ۽ ايئن آءٌ س ا ب ۾ لائبريرين ٿي ويس. اها منهنجي پهرين نوڪري هئي، منهنجي درخواست حتمي منظوريءَ لاءِ س ا ب جي بورڊ آف گورننس جي گڏجاڻيءَ ۾ رکي وئي. سيد غلام مصطفي شاهه به بورڊ جو ميمبر هو. انهيءَ منهنجي لاءِ چيو ته ”گهرايوس ته آءٌ ڏسانس!“ مون کي سندن آڏو پيش ٿيڻو پيو. منهنجون انهن ڏينهن ۾ مڇون به وڏيون هيون، ته وار به وڏا هئا. ميٽنگ هال ۾ هڪ وڏي ٽيبل رکيل هئي. ان جي هڪڙي ڇيڙي تي قبله طالب الموليٰ سائين ۽ غلام مصطفي شاهه ويٺل هئا. ٽيبل جي ساڄي پاسي سيڪريٽري (اسدالله شاهه) ۽ اسسٽنٽ سيڪريٽري (رباني) ويٺل هئا ۽ کاٻي پاسي بورڊ جا ميمبر ويٺل هئا. آءٌ جيئن ئي اندر داخل ٿي، ٽيبل جي اورئين ڇيڙي تي ٿي بيٺس ته سڀني جون نظرون مون تي کُپي ويون. غلام مصطفي شاهه مون کي ڏسي چيو ته “هي ته هپي آهي!” تڏهن هڪ ٻاڄهارو آواز منهنجي ڪنن تي پيو ”شاه صاحب! امداد صاحب سنڌيءَ ۾ ايم اي آهي ۽ هڪ اهم شاعر آهي!“ اهو قبله طالب الموليٰ سائينءَ جو آواز هو. ربانيءَ مون کي اک جي اشاري سان وڃڻ لاءِ چيو ۽ آءٌ لائبريريءَ ۾ هليو آيس ۽ ٽئگور جي اڌ ۾ ڇڏيل ڪهاڻي پڙهڻ لڳس.

منهنجي راءِ ۾ رباني بنيادي طور تي هڪ ڪهاڻيڪار آهي. ورهاڱي کان پوءِ ۽ ٽه-ماهي ”مهراڻ“ جي نئين سر جاري ٿيڻ کان پوءِ، جمال ابڙو، حفيظ شيخ، غلام رباني آگرو ۽ رشيد ڀٽي ڪهاڻيڪارن جي انهيءَ پهرئين سٿ ۾ شامل هئا، جن سنڌي ڪهاڻيءَ کي وڏي اوُڄ ڏني. ربانيءَ پاڻ مون کي ٻڌايو هو ته، ٽه-ماهي ”مهراڻ “ ڪهاڻين جي چٽا ڀيٽي ڪرائي هئي، جنهن ۾ سندس ڪهاڻيءَ کي پهريون انعام مليو هو، اُها ڪهاڻي شايد ” اتر ڊاهي ان جا“ هئي. پر پوءِ انهن ڪهاڻيءَ کي يا ڪهاڻيءَ انهن کي ڇڏي ڏنو. ان جا ڪيترائي ڪارڻ ٿي سگهن ٿا! پر انهن لکڻ نه ڇڏيو. جمال ابڙي ”آتم ڪٿا“ لکي، ربانيءَ ”جهڙا گل گلاب جا“، ”ماڻهو شهر ڀنڀور جا “ ۽ ”سنڌ جا بر بحر ۽ پھاڙ“ جهڙا اهم ڪتاب سنڌي ادب کي ڏنا، تازو سندس خطن جو مجموعو ڇپيو آهي.

ڪهاڻيءَ جي ڳالهه نڪتي آهي ته گهڻي عرصي کان پوءِ رشيد ڀٽيءَ به ڪهاڻي لکي هئي، عنوان ڇا هوس؟ ڪٿي ڇپي هئي؟ سو ياد ناهي! جمال ابڙي به گهڻي عرصي کان پوٰءِ ”سينڌ“ ڪهاڻي لکي هئي، جيڪا شيخ اياز جي وائيس چانسيلريءَ جي دور ۾، سنڌالاجيءَ جي جرنل سنڌي ادب ۾ ڇپي هئي. ٿي سگهي ٿو ته جمال ابڙي اها ڪهاڻي شيخ اياز جي چوڻ تي لکي هجي! حفيظ شيخ پنهنجي ذاتي مسئلن ۾ ڪجهه وڌيڪ ئي ڦاسي ويو هو.  غلام ربانيءَ به ڳچ عرصي کان پوءِ هڪ ڀرپور ڪهاڻي ”لهرن لک لباس“ لکي هئي، جيڪا ٽه-ماهي ”مهراڻ“ (۲/۱۹۹۹) ۾ڇپي هئي. اها ڪهاڻي ربانيءَ منهنجي چوڻ کي مانُ ڏيندي لکي هئي. ربانيءَ کي س ا ب ۾ اچڻ تي مون ٻه ڳالهيون چيون هيون، جيڪي ضروري به هيون، اُهي هي هيون؛

۱) جڏهن کان ”بورڊ بچايو ڪميٽيءَ“ وارا، جن کي ڊاڪٽر غلام علي الانا ”بورڊ ڦٽايو ڪميٽي“ چوندو آهي، قابض ٿيا آهن، تڌهن کان ٽـ ـ ماهي ”مهراڻ“ ۾ منهنجي هڪ سٽ به نه ڇپي آهي.

۲) تون بنيادي طور هڪ ڪهاڻيڪار آهين ۽ تو کي ڪهاڻي لکڻ کپي.

ربانيءَ مون کان مهراڻ لاءِ مواد گهريو، جيڪو مون کيس ڏنو به ۽ اهو مواد “ مهراڻ ” ۾ ڇپيو به. اُهي اهڃاڻي (Symbolic) بيت هئا. اهي مسلسل بيت هئا ۽ انهن جو موضوع ”سنڌي ادبي بورڊ“ هو. انهن بيتن ۾ ”بورڊ بچايو/فٽايو/ڦٻايو ڪميٽيءَ“ جي سنڌي ادبي بورڊ تي قبضي ٿيڻ کان پوءِ واري صورتحال بيان ڪيل هئي ـ پر انهن بيتن ۾ پهريون بيت مون هاسيڪاري نه ڏنو هو، انڪري جو اهو سڌو سنئون هو ۽ سنڌي ادبي بورڊ جو ان ۾ نالو به هو ـ ظاهر آهي ته اُن جي ڏيڻ سان ٻيا بيت به نه ڇپجن ها! هتي اُهو بيت پهريون ڀيرو ڏئي رهيو آهيان؛

ڪتا، ڳِجهون ۽ ڪانوَ، ڍريا جيئري ڍور تي،

ههڙا حال هِيانوَ، سنڌي ادبي بورڊ جا!

ربانيءَ جي اها ڪهاڻي ”لهرن لک لباس“ ٽه ـ ماهي ”مهراڻ “ ۲/۱۹۹۹ع ۾ ڇپي، ان جي فٽ نوٽ ۾ هيءَ عبارت هئي

”مون ورهين جي وٿيءَ کان پوءِ، حيدرآباد جي هڪ شاعر دوست جي اصرار تي افسانو لکيو آهي، افساني جا ڪردار ۽ واقعا سڀ خيالي آهن، ڪنهن به فرد يا واقعي سان انهن جي مشابهت ”اتفاقي“ ٿي سگهي ٿي.“ - مصنف

مسلم ڪاليج حيدرآباد سنڌ جي هڪ فنڪشن ۾ رباني مليو ته سندس ڪهاڻيءَ جي ساراهه ڪيم ۽ کيس اهو به چيم ته ”يار فٽ نوٽ ڏيڻ جي ضرورت نه هئي، جي ڏيئڻو ئي هو ته پوءِ منهنجو نالو کڻڻ کپندو هو!“ پر هن شايد ”بورڊ بچايو/ ڦٽايو/ڦٻايو ڪميٽيءَ“ وارن سان ڦٽائڻ نه پئي گهريو.

هتي آخر ۾، منهنجي شعري مجموعي ”ڪِرڻي جهڙو پلُ“ ۾، منهنجي شاعريءَ تي ڏنل ربانيءَ جي راءِ ڏيڻ چاهيان ٿو، جيڪا مون لاءِ انتهائي اهم آهي. اصل ۾ اها آئيڊيا سحر جي هئي ۽ هن محمد ابراهيم جويو، غلام رباني آگرو، رسول بخش پليجو ۽ سراج کان، انگريزيءَ ۾، لکت ۾ منهنجي شاعريءَ تي سندن راءِ ورتي، جيڪا منهنجي شعري مجموعي “ڪرڻي جهڙو پل” جي بئڪ ٽائيٽل تي ۽ ڪتاب جي اندر آخر ۾ ڇپي وئي. ربانيءَ جي راءِ هن ريت آهي؛

Sindh will be Proud of Imdad Hussaini

Ghulam Rabbani Agro

Imdad Hussaini was born in a small village of Sindh, called Tikhur which is famous for producing eminent poets and prose writers, who enriched Sindhi literature in the 20 Century. What makes Imdad distinct and distinguished from this galaxy of writers and poets in Sindhi literature, is his own unique style, diction and creative imagination. Imdad is acknowledged to have inspired a full new generation of poets and writers. Shaikh Ayaz, the greatest poet of our times once told me that:

“It is his considered opinion that among his junior contemporaries Imdad is the truly creative poet, with a bright future”.

Imdad, Tanveer and myself have worked together for more than three decades to foster the language and literature of Sindh. I can therefore say with some confidence that I never saw any ambiguity in his word and deed. The future generation of Sindh will be proud of Imdad Hussaini as a man and as a poet.

ربانيءَ جون اڃا به ڪي تحريرون ٿي سگهن ٿيون، جيڪي ڇپيل توڙي اڻ ڇپيل هونديون، جيئن سندس ڪهاڻيون آهن. اهي سموريون ڪهاڻيون هڪ ڪتاب ۾ ڇپائڻ کپن، جيئن انهن جي سنڌي ڪهاڻيءَ جي اتهاس ۾ اهميت تي اڀياس (Study) ڪري سگهجي. گذريل ڪجهه ڏينهن ۾ سنڌي ڪهاڻيءَ جي هڪ وڏي نالي جمال ابڙو سان ملهايل شام ۾ شيخ اياز، سراج، فقير محمد لاشاريءَ، غلام ربانيءَ جون جمال ابڙي تي ڪيل تقريرون فيس بڪ تي رکيون ويون. خود جمال ابڙي به ان شام ۾ پنهنجي باري ۾ لکيل پيپر پڙهيو هو. اهي تقريرون به پني تي لاهي ڇپائڻ گهرجن.

آديسي آديس، هئائين ڪري هلئا،

ڪاپڙي قلب ۾، ڪئو ڏوراڻو ديس

ويراڳي نئين ويس، راول ڍڪي هلئا! (شاهه سائين)

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۵ نومبر ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)

غلام رباني آگرو

ناميارو سنڌي اديب ۽ ڪهاڻيڪار، غلام رباني آگرو، (Ghulam Rabaani Aagro) تعلقي ڪنڊياري جي ڳوٺ ’محمد خان آگري‘ ۾ ۵ نومبر ۱۹۳۳ع تي ڄائو. شروعاتي تعليم پنهنجي پيءُ کان ورتائين، جيڪو ان وقت تعليم کاتي ۾ استاد هو ۽ تعليم کاتي نوابشاهه ۾ انسپيڪٽر مقرر ٿيو. رباني صاحب ۱۹۵۱ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان نوشهري فيروز مدرسي هاءِ اسڪول مان پاس ڪرڻ کان پوءِ حيدرآباد هليو آيو، جتي گورنمينٽ ڪاليج ڦليليءَ ۾ ٻه سال تعليم ورتائين. ان کان پوءِ پاڻ ڪراچيءَ هليو آيو، جتي آرٽس ۾ بي. اي ڪيائين.

 

ادبي سفر

رباني صاحب لکڻ جي شروعات ۵۴-۱۹۵۳ع ڌاري ڪئي. اول ماهنامي ’نئين زندگيءَ‘ ۾ جوائنٽ ايڊيٽر ٿيو ۽ پوءِ ۱۹۵۹ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. ۵ سالن کانپوءِ ۱۹۷۶ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جو پرو وائيس چانسلر مقرر ٿيو، تڏهن شيخ اياز وائيس چانسلر جي عهدي تي هو. ۱۹۸۰ع ۾ رباني صاحب واپس سنڌي ادبي بورڊ موٽي آيو، جتي هن پنهنجي عهدي سنڀالڻ سان گڏ روزاني هلال پاڪستان ۾ ”سنڌي ڪلچر: پس منظر ۽ پيش منظر“ جي سلسلي جا مضمون لکيا. سندس ۱۹۵۴ع کان ۱۹۶۰ع تائين لکيل آکاڻيون، ’آبِ حيات‘ (Aab e Hayaat) جي نالي سان ٽي دفعا ڪتابي صورت ۾ شايع ٿي چڪيون آهن. ۱۹۸۴ع جي آخر ۾ هو اڪادمي ادبيات پاڪستان، اسلام آباد جو ڊائريڪٽر جنرل مقرر ٿيو، جتي ۶ سالن کان پوءِ کيس چيئرمئن جي عهدي تي ترقي ڏني وئي. انهيءَ عرصي دوران کيس لاهور ۾ مرڪزي ادبي بورڊ (جنهن کي هاڻي اردو سائنس بورڊ چيو وڃي ٿو) ۽ اسلام آباد ۾ نئشنل انسٽيٽيوٽ فار ڪلچر ائنڊ ريسرچ ادارن جون اضافي ذميواريون پڻ ڏنيون ويون.

رباني صاحب، اسلام آباد ۾ چيئرمئن اڪيڊمي آف ليٽرس رهڻ کان پوءِ، فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر مقرر ٿيو ۽ ۱۹۹۶ع ۾ اتان رٽائر ڪيائين. کيس حڪومتِ پاڪستان طرفان ’تمغه امتياز‘ جو اوارڊ ڏنو ويو ۽ صدر پاڪستان کيس الڳ ’حسنِ ڪارڪردگيءَ‘ جو اوارڊ پڻ ڏنو. رباني صاحب، سارڪ ملڪن جي ڪلڪتي ۾ ٿيندڙ ڪانفرنس ۽ ڍاڪا ۾ پاڪستان-ڍ جي وفدن جي قيادت ڪري چڪو آهي، ۽ ٻه دفعا چين ۾ ۽ ٻه دفعا ايران ۾ پاڪستاني اديبن جي وفدن جي پڻ قيادت ڪئي اٿس.

رباني صاحب جي ڪن ڪهاڻين جا، هندستان ۽ پاڪستان جي مکيه ٻولين مثلاً: اردو، هنديءَ، مرهٽيءَ، پنجابيءَ ۽ گجراتيءَ کان سواءِ انگريزيءَ، چيني ۽ جرمن زبانن ۾ به ترجما ٿي چڪا آهن. چيئرمئن اڪيڊمي آف ليٽرس جي زماني ۾ سندس پاڪستان جي مکيه اديبن ۽ شاعرن سان ملاقاتون ٿيون. سنڌ جي مکيه اديبن ۽ عالمن جي خاڪن تي مشتمل سندس ڪتاب ’جهڙا گل گلاب جا‘ (Gul Gulaab Jaa)، سنڌي ادبي بورڊ، ٻن جلدن ۾ شايع ڪيو آهي. ان کان سواءِ پاڪستان جي ٽن برگزيده شخصيتن ۽ اهل الله ،قلندر لعل شهباز رح، پير سائين محمد راشد روضي ڌڻيءَ رح ۽ غوث بهاءُ الحق ملتاني رح جي سوانح ۽ تعليمات تي مشتمل سندس ڪتاب ’سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ‘ ٽي سال اڳ سنڌي ادبي بورڊ شايع ڪيو آهي. سندس انٽرويو چين جي ممتاز اخبار ’پيپلز ڊيليءَ‘ ۾ شايع ٿيا آهن، جڏهن ته ڪجهه ٻيا انٽرويو ريڊيو وائيس آف آمريڪا تان پڻ نشر ٿيا. انگلينڊ جي مشهور محقق ڊيوڊ چيئرمن، ڪئناڊا جي محقق ڊاڪٽر مئڪلين ۽ جرمنيءَ جي عالم خاتون ڊاڪٽر ائينيمري شمل پنهنجي لکيل ڪتابن ۾ رباني صاحب جي ڪتابن جا حوالا ڏنا آهن. رباني صاحب ڪجهه سال اڳ ٻيهر سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري رهيو ۽ آخري وقت ۾ حيدرآباد ريجنل آفيس جو محتسب هو.

وفات

هن ۱۸ جنوري ۲۰۱۰ع تي حيدرآباد ۾ وفات ڪئي ۽ کيس اباڻي ڳوٺ دفن ڪيو ويو.[۱]

 

(انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا تان کنيل.)

غلام رباني آگرو

جنم ڏينهن جي حوالي سان

غلام نبي مغل

سنڌ جي سياسي تاريخ جهڙي ريت صدين کان غربت منجهه رهي آهي، اهڙي ريت اسان وٽ ادب جي تاريخ کي ڦولهينداسين ته اُتي غربت ۽ هيڻائيءَ جو ڪمال نظر ايندو. ڪجهه الله جا ٻانها پنهنجي دور جي انساني حالتن منجهه، رڃ ۾ رلي، ڪجهه شاعري ڇڏي ويا آهن. شاهه سائين ۽ سچل کي باقي گهڻو ڪري شاعري ڪلاسيڪي لڳي ٿي. پر نثري ادب سنڌ ۾ نظر نٿو اچي. سنڌ ۾ اهڙي انساني هلچل يا ڪي تحريڪون نظر نٿيون اچن جيڪي ادب جي تخليقي ۾ ڪارگر ثابت ٿين. اوڻويهه صديءَ جي پوئين اڌ ۾ مغربي دنيا ۾ جيڪي انساني تحريڪون منظر تي آيون ته انهيءَ سان گڏ زندگي سان چهٽيل ادب به سرجڻ لڳو. سوشلزم، ڪميونزم جي نروار ٿيڻ تي سڄي دنيا ۾ ادب کي انساني حياتيءَ جي عذابن ۽ راحتن کي هڪ نئون دڳ عطا ڪيو. آمريڪا ۾ غلاميءَ جي خاتمي ۽ مزدورن جي حقن جي تحريڪ جبر جي آسمانن کي هيٺ ڌرتيءَ تائين ڇڪي آندو. انهيءَ تحريڪ، ادب کي به نئين حياتي جا گس ڏيکاريا. ويهين صديءَ ۾ روس ۾ پورهيتن جي ڪاميابي ۽ سوشلزم ۽ ڪميونزم جي نظام جي لاڳو ٿيڻ کان پوءِ، سڄي دنيا انساني حقن ۽ جبر جي شاهي نظام جي خاتمي لاءِ هڪ نئين دور ۾ داخل ٿيڻ لڳي. اسين ان وقت به علم ۽ ادب جي الف، ب کي حاڪمن جي مرضي مطابق، شروع ڪري رهيا هئاسين. ۱۸۵۰ع کان ايندڙ مُني صدي تائين، دنيا ۾ ايندڙ انساني حقن، ڪم ڪندڙ مختلف محنت ڪش عوام ۽ جديد علم کان يا ته بي خبر رهياسين يا شايد انسان جا وڏا جيڪي وٽن علم ذرو هو يا اقتصادي حالتون هيون تن ۾ خوش هئا يا ادب جي توڪل ڪري رضا تي راضي هئا. اسين سنڌ ۾ ان وقت به دنيا جي انقلابي حالتن هوندي به، اهو سوچي رهيا هئاسين ته انڊيا، مسلمانن لاءِ درا الحرب آهي ۽ اِتان لڏي مسلمانن جي ملڪ افغانستان ۾ آباد ٿي جيڪو دارالسلام آهي. انهيءَ تحريڪ کي سمورن سنڌ جي عالمن ۽ اڪابرن جي حمايت حاصل هئي. انهيءَ تحريڪ جو اڳواڻ لاڙڪاڻي جو هڪ سنڌي بئريسٽر هو. ان وقت سنڌي ادب جو سج مرزا قليچ بيگ پڻ موجود هو. افغانستان ڏانهن هجرت کان پوءِ سنڌي مسلمانن جو جيڪو برو حال ٿيو اُهي بيان تاريخ جي صفحن ۾ لکيل آهن. اسان ويهين صديءَ جي شروعات کان حال احوال ڪريون پيا. انهيءَ پهرين ٽيهن سالن ۾ جيڪڏهن ڪو علم جو اڪابر هو سو مرزا قليچ بيگ هو، جنهن سنڌي نثر ڏانهن ڌيان ڏنو ۽ ذري گهٽ چار ساڍا چار سئو ڪتاب ۽ چوپڙيون لکي ڇڏيائين. اها مرزا صاحب جي مهرباني آهي جو ايترن ڪتابن ۽ چوپڙين منجهان رڳو ٻه ناول هئا جن مان به هڪ انگريزي ڪتاب ترجمو هو ۽ ٻيو طبعزاد ناول هو. نثري ۽ شعري ادب ۾ سنڌ، انگريزن جي دور ڪي قدر جديد سهولتن جي موجود هوندي، جديد دور جي حالتن پٽاندڙ اسان کي ادب نه مليو. مرزا صاحب واقعي علم جو اڪابر هو. سرڪاري نوڪري به چڱي ريت ڪيائين. سندس دور ۾ هند سنڌ جي چوڌاري علم ادب جديد رنگ ۾ لکيو ويو پئي. گورڪي، ٽالسٽاءِ، ترگينف، سولزيشن، جيمس جوائنس، ڊي ايڇ لارينس، سرسيٽ مام، ٽئگور، اوهينري، ايڊگرايلن پو، ترگينيف، پشڪن، ارنيسٽ هيمنگوي، البرٽو موراويا، چيخوف ۽ اهڙا ٻيا درجنين مغربي ۽ مشرقي نثري ادب جا اڪابر به هئا. انهيءَ کان سواءِ يورپي شاعر به دنيا جي حالتن ۽ انساني سياسي ۽ تهذيبي تحريڪن کان متاثر ٿي، شعر لکي رهيا هئا. لڳي ائين ٿو ته ان وقت اسان جي هندن توڙي مسلمانن علمي اڪابرن سڄي دنيا ۾ برپا ٿيندڙ علمي، انساني جديد سوچ ۽ مزدورن جي تحريڪن جو ڪو اثر نه ورتو. هندن انگريزي جاسوسي ناولن جا ترجما ڪيا ۽ ڇپايا ۽ پئسا ڪمايا. اهو به هندن جو اسان جي ادبي علمي عمارت ۾ بنياد رکڻ جي مثل هو. سنڌ جي ترقي پسند ادب ۾ هندن ۽ ڪجهه مسلم اديبن جو وڏو حصو آهي.

سنڌي ترقي پسندن جي شروعات ۱۹۴۰ع جي ڏهاڪي کان وجود ۾ آئي. انهن اديبن ۾ ترقي پسند سوچ سان گڏ ان دور جا انساني مسئلا، ۽ ننڍي کنڊ يا سنڌ ۾ تيز بدلجندڙ اقتصادي ۽ سياسي اُٿل پُٿل، وڌيڪ اثر انداز نظر اچي ٿي. انهيءَ کان سواءِ دنيا ۾ بدليل سياسي نظرين ۽ انساني حالتن جي ڪري گذريل ويهين صديءَ جي چاليهه واري ڏهاڪي ۾ برپا ٿيل بين الاقوامي واقعن جو اثر جت سموري دنيا جي اديبن تي ظاهر ٿيو ته اهو ئي اثر سنڌ جي نئين دور جي اديبن ۽ شاعرن تي واضع طور تي محسوس ٿئي ٿو. اهڙن ترقي پسند اديبن جو لاڙو گهڻو ڪري مختصر ڪهاڻي تخليق ڪرڻ ڏانهن هو. ان دور ۾ شيخ اياز به مختصر ڪهاڻيون لکيون جيڪي ورهاڱي کان پوءِ جلدي ”پنهل کان پوءَ“ جي نالي سان ڪتابي شڪل ۾ شايع ٿيون. ٻين اديبن جون ڪهاڻيون ان دور ۾ گهڻو ڪري روزنامن يا هفتيوار اخبارن ۾ ڇپيون. ننڍي کنڊ جو ورهاڱو ٿيو ۽ هندو ترقي پسند اديب لڏ پلاڻ ۾ پنهنجي وطن کي ڇڏي بي وطن ٿيا ۽ وڃي ڀارت جا وڻ وسايون. انهن ۾ گوبند مالهي، گوبند پنجابي، اتم، سندري اتمچنداڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي، موهن ڪلپنا، ڪرشن راهي، پوپٽي هيراننداڻي ۽ ڪجهه ٻيا هئا. انهيءَ غير انساني جبر جي لڏ پلاڻ، جت سنڌ کي انساني سياسي ۽ اقتصادي نقصان رسايا، اُت سنڌي نثري ادب جي تخليق کي به وڏو ڇيهو رسيو. اسان وٽ نئين سنڌ ۾ ادب تخليق ڪندڙ سو به ترقي پسند ادب وارا اديب وڃي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا مس بچيا. سنڌ صدين کان، اولهه، اُتر طرفان ايندڙ انساني قاتلن جا عذاب سَٺا، پر هيءَ ورهاڱي مهل جيڪا ڌرتي ڌڏي ۽ سنڌ جا جاگرافي ۽ تهذيب جنهن اُٿل پٿل جو شڪار ٿي، اُهو غير معمولي حادثو هو. سنڌ جي بدليل شڪل ۾ اسان جو علم ۽ ادب پڻ هڪ طرح زخمن کان چور محسوس ٿيو پئي. اسان جي علمي ادبي دوستن کي پنهنجي ئي سر زمين تي ادب ۽ علم جي ڦهلاءُ ۾ جيڪي ڏکيون حالتون سماجي ۽ سياسي طور تي سامهون آيون اُن مان اهو محسوس پئي ٿيو ته گذريل هڪ صديءَ ۾ جيڪي ادبي، علمي ۽ سياسي حالتون نروار ٿيون هيون، سي هڪ جبر جي ماحول ۾ دٻجي پئي ويون. اهو ئي سبب هو ته ويهين صدي پنجين ڏهاڪي جي شروعات ڇهن ستن ۽ اٺن سالن ۾ سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ نه رڳو ادب زندگيءَ لاءِ محسوس ٿيڻ لڳو پر ڪهاڻيڪارن جي ذن ۽ قلم منجهان انقلابي ادب جا اِشارا پڻ مليا پئي. انهن ترقي پسند ۽ انقلابي فڪشن جي اديبن ۾ غلام رباني آگرو نمايان ۽ پهرين صف جو تخليق ڪار هو. سنڌي ڪهاڻيءَ انهيءَ دور هڪ نئين دڳ ڏانهن رخ ڪيو جنهن جا اڳواڻ جمال ابڙو، غلام رباني آگرو، حفيظ شيخ، اياز قادري، سراج ۽ ڪجهه ٻيا سرواڻ هئا. اُن زماني ۾ هڪ نئون ٽرينڊ به هليو هو. ڪهاڻيڪارن، ڪنهن هڪ هاڪاري يا ناڪاري ڪردار کي سامهون رکي، اُن تي بهتر ڪهاڻيون تخليق ڪيون. اهڙين ڪهاڻين ۾ اياز قادري جي ”بُلو دادا“، غلام رباني جي ڪهاڻي ”شيدو ڌاڙيل“ ۽ جمال ابڙي جي ڪهاڻي ” پشو پاشا“ سنڌ جي ادبي ڪئنواس تي نروار ٿيون ۽ انهن ڪهاڻين کي اڄ تائين، سنڌي ڪهاڻي جي فن ۾ اهميت حاصل آهي. اياز قادري جو ڪردار بُلو دادا، ڪراچي جي شهر جو هڪ دادا گير آهي جيڪو منفي سوچ رکندي به هڪ بهتر انسان جي روپ ۾ پيش ٿيل آهي. اهڙي ريت غلام رباني جو شيدو ڌاڙيل ٻهراڙي جي علائقي جي فيوڊل سسٽم جي عذابن کي منهن ڏيندي، ڏاڍن جي ور چڙهي وڃي ٿو نيٺ وڃي ڦاهيءَ جي تختي سندس انت ٿئي ٿو. ائين جمال ابڙي جو پشو پاشا به تڪراري ڪردار آهي. ڏاڍ کي منهن ڏيندي پنهنجي دردناڪ انجام کي پهچي ٿو. انهن ٽن ڪهاڻين منجهان اياز قادري جي بلو دادا هڪ شهري ماحول جو منفي ڪردار آهي. ان چڱائي يا برائي جا تفصيل، سنڌي ادب ۾، ورهاڱي کان پوءِ نظر آيا ۽ اها هڪ جديد ۽ بين الاقوامي معيار جي ڪهاڻي آهي. پر شيدو ڌاڙيل ۽ پشو پاشا ٻئي ٻهراڙيءَ فيوڊل سسٽم ۽ وڏيرا شاهي متعلق پنهنجي طرز جون بهترين تخليقون هيون. انهن ٻن ڪهاڻين مان شيدو ڌاڙيل وڌيڪ بهتر ۽ اثرائتي ڪهاڻي هئي. ٻولي ۽ ماحول جي عڪاسي، ان دور جي لحاظ کان ته سڀ کان بهتر هئي پر اڄ به اها ڪهاڻي، سنڌي ڪهاڻيءَ جي بهترين ڪهاڻين منجهان آهي. خود سنڌي ڪهاڻي جي تمام وڏي قد واري تخليق ڪار جمال ابڙي جو چوڻ آهي ته، ”مون ڪهاڻي پشو پاشا، رباني جي ڪهاڻي شيدو ڌاڙيل کان متاثر ٿي لکي آهي. “

غلام رباني جو ڪهاڻي لکڻ وارو دور جيتوڻيڪ گهڻو طويل نه هو پر هن تمام بهترين ڪهاڻيون سنڌي ادب کي ڏنيون آهن. جن مان ”اُتر ڊاهي اُن جا“، ”بري هن ڀنڀور ۾“، ”ڪارا ڳاڙها ليڪا“، ”نئون مڙدو“، ”پن ٻوڙين پاتال ۾“، ”هوندا سي حيات“، ”آب حيات“، ۽ ٻيون ڪهاڻيون سنڌي ادب جي ڪهاڻي واري کيتر ۾ سدائين اهميت سان نروار رهنديون.

آخر ۾ هڪ ڪهاڻي ڪتاب جو ذڪر ضروري سمجهان ٿو.

سال ۱۹۶۳ع ۾، اوچتو هڪ ڪتاب دهلي، هند منجهان سنڌ ۾ آيو. انهيءَ ڪتاب ۾ سنڌي ڪهاڻين جو انگريزي ۾ ترجمو ڪيل هو. جنهن شخصيت انهيءَ ڪتاب جي سنڌي ڪهاڻين جو ترجمو ڪري ڇپايو هو، سو هنڌ سنڌ جو پروگريسو، انگريزي جو ماهر ۽ جديد رجحانن جو عالم حشو ڪيولراماڻي هو. انهيءَ ڪتاب ۾ ڏنل ڪهاڻيون هندستان جي اعليٰ اخبارن ٽائمز آف انڊيا ۽ هندوستان اسٽنڊرڊ ۾ به شايع ٿي چڪيون هيون جن کي سهيڙي حشو ڪيولراماڻي ڪتاب Sindhi Short Stories شايع ڪيو. انهيءَ ڪتاب ۾ ڪل ٻارنهن ڪهاڻيون ترجمو ڪري ڇپيل آهن. اٺ ڪهاڻيون هند جي سنڌي ڪهاڻيڪارن جون آهن ۽ چار سنڌ جي ڪهاڻي ليکڪن جون آهن.

ان کان علاوه غلام رباني جون ڪهاڻيون ٻين ڏيهي، هندي ۽ يورپين زبانن ۾ به ترجمو ٿي چڪيون آهن. انهي سٺ جي ڏهاڪي جي شروعاتي سالن ۾ حشو ڪيولراماڻي مون کي ڪجهه خط ڪتابت ۾ ٻڌايو هو، اِهي هت انڊيا ۾ گهڻو پسند ڪيون ويون آهن ۽ ڪيترين ئي اسٽيٽ ٻولين ۾ ترجمو ٿيون آهن ۽ انهن ڪهاڻين ۾ غلام رباني جي ڪهاڻي وڌيڪ مقبول ٿي آهي.

غلام رباني جي ڪهاڻين ۽ ٻئي نثر تي گهڻو ڪجهه لکي سگهجي ٿو، جنهن جو هو مستحق آهي ۽ رباني، انهن ٽن چئن ليکڪن مان هڪ آهي جنهن ورهاڱي کان پوءِ سنڌي ادب ۾ جديد ڪهاڻي جو بنياد وڌو ۽ شخصي طور تي به سندس نالو ۽ تخليقات، جيستائين سنڌي ٻولي ۽ ادب جو وجود رهندو، سونهري اکرن ۾ سندس پڙهندڙن ۽ ادب جي شاگردن ۾ زندهه رهندو.

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۵ نومبر ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)

غلام رباني آگرو

ڪهاڻي ۽ نثر جو شهنشاهه

علي نواز آريسر

ٽي ايس ايلٽ لکيو آهي ته “ادب جو مقصد آهي ته، قلم جي مس کي رت ۾ تبديل ڪيو وڃي.”

سنڌ ڪيترن ئي اهڙن قلمڪارن کي جنم ڏنو آهي، جن قلم جي مس کي رت ۾ ٻوڙي لکيو ۽ انهن پنهنجي قلم وسيلي اهڙي انقلاب کي جنم ڏنو، جنهن انقلاب کي ماٺو ڪرڻ ڪنهن جي وس جي ڳالهه ناهي. غلام رباني آگري جيتوڻيڪ پنهنجي قلم جي مس کي رت ۾ ٻوڙي ته ڪونه لکيو، پر هُن پنهنجي قلم جي مس کي سنڌ جي مٽيءَ سان ڳوهي، ان ۾ اهڙو ته هُڳاءُ ڀريو، جنهن سڄيءَ سنڌ کي مهڪائي ڇڏيو. شيخ اياز ۽ عبدالواحد آريسر کان پوءِ جنهن سنڌي نثر کي شهباز جا پر ڏنا، اُهو غلام رباني آگري جو قلم هو. پروفيسر لعل بخش جسڪاڻي جڏهن غلام رباني آگري تي قلم کڻي لکڻ شروع ڪيو ته سندس لکڻيءَ ۾ آگري صاحب جي نثر جي خوشبوءِ سمائجندي وئي ۽ هُو انهيءَ خوشبوءَ ۾ معطر ٿي بس لکندو ئي ويو ۽ جڏهن اُهو ڪتاب “غلام رباني آگرو: سنڌي نثر جو شهنشاهه” ڇپجي پڙهندڙن جي هٿن تائين پهتو ته سڀني جا چپ پاڻمرادو واهه واهه جو وِرد ڪرڻ لڳا آهن. هيءُ ڪتاب توڙي جو آگري صاحب جي نثر جي خوبين تي لکيل آهي، پر جسڪاڻي صاحب هن ۾ آگري صاحب جي شخصيت جا ڪيترائي پهلو سامهون آندا آهن. ان سان گڏ هن سڄي دنيا جي عالمن جا ڪوٽيشن به ڏنا آهن ته لطيف سائينءَ جي بيتن کي موضوع جي مناسبت سان شامل ڪيو آهي، جنهن ڪري ڪتاب اڃا وڌيڪ خوبصورت بڻجي ويو آهي ۽ پڙهندڙ بوريت جو شڪار نه ٿو ٿئي.

آگري صاحب جي پهرين سڃاڻپ جيتوڻيڪ هڪ ڪهاڻيڪار طور ٿئي ٿي، پر هن جيڪي خاڪا لکيا آهن، اُهي سنڌي ادب جا شاهڪار آهن. اهڙي شاهدي جسڪاڻي صاحب به ڏئي ٿو: “ماڻهو شھر ڀنڀور جا، جيڪو هڪ دفعو پڙهڻ لاءِ ويهو ته وچ مان ڪتاب ڇڏڻ لاءِ دل نه چوندي.” ان کان سواءِ سندس ڪتاب ‘سنڌي ادب تي ترقي پسند تحريڪ جو اثر’ ۽ ‘سنڌي ڪلچر’ به شاهڪار جي حيثيت رکن ٿا، جن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته آگري صاحب انهن موضوعن کي پنهنجي لکڻيءَ جو محور بڻايو آهي، جن تي گهٽ لکيو ويو آهي، اها سندس دانشمندي ئي آهي. پروفيسر لعل بخش لکي ٿو ته “رباني صاحب جي دوستيءَ جو دائرو بنهه وسيع هو، جنهن ۾ تاريخي شخصيتون، عالم، اديب ۽ سياستدان شامل هئا. کيس وڏن ماڻهن سان تعلقات رکڻ جو شوق ۽ اُتساهه شروع کان رهيو.” (ص: ۸۹)

اهو سچ آهي ته غلام رباني آگرو سائين جي. ايم سيد کان ويندي محمد ابراهيم جويي، شيخ اياز ۽ پير حسام الدين راشدي تائين سڀني کي ويجهو رهيو. جڏهن ته ان دور ۾ سرڪاري ملازم سائين جي. ايم سيد وٽ وڃڻ کان به لنوائيندا هئا، پر آگرو صاحب نه رُڳو وٽس وڃي ڪچهريون ڪندو هو، پر سنڌي ادبي بورڊ جي ڪم جي رهنمائي به کانئس وٺندو هو. اهڙي بي خوفي ۽ جُرئت ٻين ۾ نظر گهٽ اچي ٿي. سنڌي ادبي بورڊ ۾ ملازمت جي حوالي سان پروفيسر لعل بخش جسڪاڻي لکي ٿو ته “غلام رباني آگرو سنڌ جي ڪُنڊ ڪڙڇ مان ۴۵۰ عربي ۽ فارسي قديمي ڪتاب هٿ ڪري، سنڌ جي قديم علمي، ادبي ۽ ثقافتي ورثي کي محفوظ ڪرايو، اهي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ جي ڪُتب خاني ۾ رکرايا ۽ ڪيترا شايع پڻ ٿيا آهن.” (ص: ۱۰۱)

اهڙو ڪم اُهو ماڻهو ڪري سگهي ٿو، جنهن کي پنهنجي ثقافتي ورثي سان پيار هوندو آهي ۽ آگرو صاحب ته سنڌ جي مٽيءَ جي سُڳنڌ ۾ ساهه کڻي جيئندو هو، پاڻ جيتوڻيڪ اڌ کان مٿي دنيا گهمي ڏٺي هئائين، هو نوڪريءَ جو پڇاڙيءَ وارو عرصو اسلام آباد جي هوائن ۾ به رهيو، پر هن کان سنڌ جي مٽي وسري نه سگهي. وساري ته هُو پنهنجي ڳوٺ کي به ڪونه سگهيو هو، پنهنجي امڙ جي مٺن لولن ۽ پنهنجي پيءُ جي پيار کي به هن ڪڏهن ڪونه وساريو هو. هُو هر لحاظ کان وڏو ماڻهو هو، پر هن ۾ وڏ ماڻهپو ڪڏهن به پيدا ٿي نه سگهيو هو، ڇاڪاڻ ته هُو سنڌ جو نج ڪلاسيڪل ماڻهو هو. جسڪاڻي صاحب سندس ڪتاب “سنڌي ادب جو ترقي پسند تحريڪ تي اثر” بابت لکي ٿو ته “ترقي پسند تحريڪ بابت غلام رباني پنهنجي محدود ڊيٽا جي باوجود سموري مواد جي تشريح، تعبير ۽ وضاحتون تمام شاندار نموني ڪري، هن کي ادبي رنگ ۽ ڍنگ سائنٽيفڪ طريقي سان Interpret ڪيو آهي.” (ص:۱۱۸)

غلام رباني آگرو جيتوڻيڪ سرڪاري ملازم هو، پر هن ملازمت کان سنڌ کي وڌيڪ اهميت ڏني ۽ هو هر انهي تحريڪ جو حصو رهيو، جنهن ۾ سنڌي ٻولي، سنڌي ادب ۽ سنڌي ثقافت کي ڪُچلڻ جي ڪوشش پئي ڪئي. هُو ون يونٽ واري تحريڪ ۾ ٻين ساٿين سان گڏ تمام گهڻو سرگرم رهيو، ان جي شاهدي۴ جسڪاڻي صاحب هيئن ڏني آهي.”غلام رباني آگرو تاريخي تحريڪ جو حصو رهيو ۽ لکيائين ته ون يونٽ جي خاتمي جي سلسلي ۾ حيدرآباد ۾ مخدوم طالب الموليٰ جي بنگلي تي اجلاس ٿيو، جنهن جي صدارت سائين جي. ايم سيد ڪئي، جنهن ۾ انهن سڀني غدارن پنهنجي ابن ڏاڏن سميت ون يونٽ جي حمايت ڪرڻ جي معافي ورتي.” (ص: ۱۲۴)

ان وقت جي سنڌ اڄ کان گهڻي مختلف هئي، ڇاڪاڻ ته ان دور ۾ جي. ايم سيد جھڙا مانجهي مڻيادار موجود هئا، جيڪي سنڌ مخالفن کي معافي وٺڻ تي مجبور ڪندا هئا. نه ته اهي پير، مير، وڏيرا ۽ سرمائيدار اڄ تائين غداريون ئي ڪندا رهيا آهن.

آگرو صاحب سنڌي ڪهاڻيءَ جو بادشاهه هو. هن توڙي جو ٿوريون ڪهاڻيون لکيون آهن، پر انهن ڪهاڻين ۾ ٻهراڙيءَ جي ماحول ۽ حالتن کي چِٽيو آهي، انهن ۾ ٻولي به ڳوٺاڻن ماڻهن جي استعمال ڪئي آهي ته محاورا به اهي ڪتب آندا آهن، جيڪي ان وقت ٻهراڙين جي دانشمنديءَ جو ثبوت هئا. حشو ڪيولراماڻي جھڙو ڏاهو به سندس ڪهاڻين کان متاثر ٿيو هو، جنهن ٻين ڪهاڻين سان گڏ آگري جي ڪهاڻي به ترجمو ڪري پنهنجي ڪتاب ۾ ڇپائي هئي.

غلام رباني آگري جي شخصيت کي سمجهڻو آهي ته هيءُ ڪتاب ضرور پڙهو، ڇاڪاڻ ته هيءُ ڪتاب عقيدت وچان هرگز ناهي لکيو ويو، پر هن ۾ باقاعدي تحقيق ڪري، چئني پاسي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري پوءِ لکيو ويو آهي. مثال طور: جسڪاڻي صاحب هڪ جاءِ تي لکيو آهي ته “سنڌ جي ترقي پسند ۽ قومپرست اديبن توڙي سنڌ کان ٻاهر جي اديبن رباني صاحب جي جنرل ضياءُالحق سان ويجهڙائي کي سخت نا پسند ڪيو ۽ اختلاف جو سبب بڻيو، جيڪا ڳالهه پنهنجي جاءِ تي صحيح هئي.” (ص: ۸۷)

سنسار پبليڪيشن پاران ڇپيل هن ڪتاب جي قيمت ۵۰۰ رُپيا رکي ويئي آهي.

 

(ڏھاڙي سنڌ ايڪسپريس حيدرآباد ۾ ۹ جنوري ۲۰۲۳ع تي ڇپيل)

رباني ۽ آب حيات

سراج

غلام رباني تي لکڻ منهنجي خوشنصيبي آهي، هو نه صرف منهنجو دوست هو، پر ادبي کيتر ۾ منهنجو همسفر به هو. پنجاهه جي آخري ڏهاڪي ۾ ويندي سن سٺ ستر تائين، اسان چند چرين جو هڪڙو لڏو هوندو هو. انهن ۾ رباني، تنوير، حفيظ شيخ، اياز، آئون، رشيد ڀٽي، سليم، مولانا گرامي ۽ ابراهيم جويي جا نالا ياد پيا اچن. سنڌ، سنڌي سماج ۽ سنڌي ادب لاءِ اسان جا قلم وقف ٿيل هئا. شاعري، ڪهاڻيون، تاثر ۽ مضمون لکڻ ڄڻ اسان جي فرضن ۾ شامل هو. ون يونٽ خلاف اسان جي تحريرن سڄيءَ سنڌ ۾ باهه ٻاري ڏني. پوءِ ان قافلي ۾ اياز قادري، آغا سليم، امر جليل ۽ ڪيترا ٻيا اچي شامل ٿيا. ان باهه اجهائڻ لاءِ وقت جي انتظاميه ٻه فيصلا ڪيا؛ هڪڙي پڪڙ پڇاڙ ۽ ٻيو هنن ساڄي ڌر جي لکندڙن ۽ ”فيلسوفن“ کي خوب ڏوڪڙ ڏئي، اخبارن ۽ رسالن ۾ اسان جي لڏي خلاف مضمون لکرايا ۽ فتوائون جاري ڪرايون. جن ۾ سردار علي شاهه، رشيد لاشاري، پروفيسر علي نواز جتوئي ۽ ٻيا ڪيترا ئي شامل هئا، جن جا نالا ياد نٿا اچن. پڪڙ پڇاڙ ۾ اياز ۽ رشيد ڀٽي گرفتار ٿيا ۽ جيل ۾ واڙيا ويا. عدالتن ذريعي ٻاهر نڪتا ته وري نون ڪيسن ۾ اندر ڪري ڇڏيائون. ڇهه ست ڏينهن مون کي ۽ تنوير کي حيدرآباد جي چائڙِي ٿاڻي ۾ بند ڪري ڇڏيائون. اتي جي صوبيدار صاحب (مرحوم جو نالو نٿو کڻان) سُٺي رپورٽ لکي، اسان کي آزاد ڪري ڇڏيو. انهن پنجن ستن ڏينهن ۾، هن اسان جي خاطر داري بيمثال ڪئي ۽ پوءِ جڏهن به ملندو هو، اسان سندس ٿورا مڃيندا هئاسون.

رباني اسان جو مهندار هو. ڪامورن ڪڙن سان سندس ڏيٺ ويٺ هئي. انهن جي ذريعي سڄي سنگت کي ڇپر ڇانوَ هن ٿي مهيا ڪئي. سندس جي ئي ڪري، آئون ۽ تنوير چائِڙي ٿاڻي مان رات جو پنهنجن گهرن ڏانهن هليا ويندا هئاسون ۽ صبح جو ساجهر، ٿاڻي تي پهچي ويندا هئاسون.

اهي به ڪي ڏينهن هئا، رباني اياز کي گهڻو ويجهو هو. اياز کي سنڌ جو آواز بنائڻ ۾ ابراهيم جويي ۽ ربانيءَ جو ڪردار، تاريخ جو اڻ مٽ حصو آهي. جويو صاحب سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري هو ۽ آئون اسسٽنٽ سيڪريٽري. آئون جڏهن ۱۹۵۷ع ۾ سي ايس ايس ڪري وڃي سرڪاري ملازم ٿيس ته ربانيءَ کي جويي صاحب، اسسٽنٽ سيڪريٽري طور مقرر ڪيو، جتي پوءِ هو سيڪريٽري به ٿيو. هالا جي مخدوم صاحبن سان هن جا ويجها لاڳاپا هئا. ذهين ۽ هوشيار ماڻهو هو. سندس اٿ ويهه پير علي محمد راشدي ۽ حسام الدين راشدي سان ويجهي دوستيءَ ۾ تبديل ٿي ويئي. انهن جي ذريعي هو اڪيڊمي ادبيات جو چيئرمين مقرر ٿيو. اسلام آباد ۾ هن جو گهر سنڌي اديبن ۽ دانشورن لاءِ جاءِ پناهه هو. آئون اسلام آباد ۾ ڪيسن جي سلسلي ۾ ويندو هوس ته پنڊيءَ جي انٽر ڪانٽينينٽل هوٽل ۾ رهندو هوس. ربانيءَ کي الائجي ڪيئن خبر پئجي ويندي هئي، اتان مون کي زوريءَ کنڀي پنهنجي گهر کڻي ترسائيندو هو. هڪڙي گاڏي منهنجي حوالي هوندي هئي. اهو هو اسان جو پيارو يار غلام رباني آگرو!

هاڻي اچان ٿو ربانيءَ جي ڪهاڻين تي، جنهن جو آغاز ٿو ڪريان ڀٽ ڌڻيءَ جي هن خوبصورت بيت سان ”پن ٻوڙين پاتال ۾، پاهڻ تارين تون“ سنڌي ادب بلڪ پاڪستاني ادب ۾، ربانيءَ جون ڪهاڻيون هڪ خوبصورت پهڻ آهن. جنهن ٻئي سموري جنس و خاشاڪ کي ٻوڙي، پنهنجو اعليٰ مقام پيدا ڪيو آهي. هن جي هر ڪهاڻي، سنڌي ادب جو قيمتي زيور آهي. منهنجي لاءِ اهو فيصلو ڪرڻ ته انهن ۾ ڪهڙي ڪهاڻي پهرئين نمبر تي ٿي سگهي ٿي، ڏاڍو مشڪل آهي. هر ڪهاڻيءَ جي ڀل ڀلان جو ڇيهه ڪونهي. سندس ٻولي چنڊ وانگر پئي جرڪا ڏي. سموري سنڌي ادب ۾، ربانيءَ جي ٻولي، نهايت اعليٰ مقام ٿي رکي. هن جون تشبيهون ۽ استعارا، سنڌي سماج جو خوبصورت مظهر آهن. ڪهاڻي اهڙو فن آهي، جيڪو مختصر هوندي به، نهايت وسيع ۽ سمنڊ جيترو اونهو آهي. ربانيءَ جي ڪهاڻين ۾ ڄڻ سنڌ ڳالهائي ٿي ۽ اهو ڳالهاءُ عالمگير آهي.

ربانيءَ جي ڪهاڻين کي آئون هوند ٽن ڀاڱن ۾ ورهايان؛ جاگيرداري نظام بابت ڪهاڻيون، شهري وچولي طبقي جون ڪهاڻيون ۽ عالمگير ڪهاڻيون. جاگيرداري نظام سنڌ جو اڻ کٽ عذاب آهي. هاري ۽ وڏيري جي موضوع تي سنڌيءَ ۾ سوين ڪهاڻيون ڇپيل آهن، پر ربانيءَ جي ڪهاڻي ”پن ٻوڙين پاتال ۾“ جاگيرداري نظام جو نهايت شفاف آئينو آهي. اها هڪڙي ڪهاڻي، جنھن ۾ جاگيرداري نظام جون سموريون اونداهيون، ستم گيريون ۽ ڀيانڪ بدافعاليون اهڙي جامعيت سان پيش ڪيون آهن، جو ٻين ڪهاڻين جو ذڪر ئي غير ضروري آهي.

سندس ٻي ڪهاڻي ”بري هن ڀنڀور ۾“ ان ساڳئي ماحول جي بدڪرداريءَ تي شاندار ڪهاڻي آهي. شهري متوسط يا وچولي طبقي بابت لکيل ڪهاڻين ۾ وري هن نئين اڀرندڙ نسل جي ذاتي ۽ گروهي تضادن کي ڏاڍي قابليت سان وائکو ڪيو آهي.

ان ڏس ۾ ”شيدو ڌاڙيل“ زبردست ڪهاڻي آهي ۽ هاڻ ته ڪلاسيڪل درجو حاصل ڪري چڪي آهي.

رباني عالمي پسمنظر يا سماجي ارتقا تي مبني ڪهاڻيون به لکيون آهن ۽ عالمي پسمنظر ۾ لکيل اهڙين ڪهاڻين ۾ هن جي اندر جو صوفي يا فيلسوف ڳالهائيندو آهي. رباني انهن ۾ جذبن جي شاعري ڪئي آهي. آئون رڳو ”همسفر“ ۽ ”خواب“ ڏانهن اشارو ڪندس. اوهين پڙهي ڏسو، اهي ڪهاڻيون. اوهان کي هڪ نئين لطافت Ethos سان روشناس ڪرائينديون.

ربانيءَ تي لکت ائين آهي، ڄڻ آئون پاڻ تي لکي رهيو آهيان. جيئن مان شروع ۾ چيو ته؛ اها ڏاڍي ڏکي منزل آهي. متان منزل ئي نه ملي ۽ رستو ئي ڀلجي وڃان. سو هن منظر کي اتي ئي ڇڏي ڏيان ته بهتر ٿيندو.

 

غلام رباني آگرو

سنڌي ادب کي آبِ حيات پياريندڙ قلمڪار

نصير مرزا

رباني صاحب جهڙي اعليٰ دماغ ۽ زبردست نثر نگار سان اِهو منهنجو پهريون مڪالمو هو. سڄاڻ ته وضعداري سندن ذات جو ڪو نمايان گڻ هئي. مهراڻ شايع ٿيو، ته ٻڌايل ايڊريس تي موڪلي ڏنائون. بعد ۾ نهايت جلد ساڻن روبرو گڏجڻ جو اتفاق، نفيس احمد شيخ ناشاد ۽ برادر الطاف آگري جي سهڪار سان ٿيو. تيستائين شيدو ڌاڙيل، بري هن ڀنڀور ۾، ۽ آب حيات جهڙن هن جي لکيل افسانن مون کي چريو ڪريو ڇڏيو هو. اهڙي حالت ۾ پوءِ ريڊيو پروڊيوسر ٿيس ته پروڊيوسر جي حيثيت ۾، ريڊيائي انٽرويو ڪرڻ جي لاءِ، سنڌي ادبي  بورڊ جي آفيس وڃي پهتس. اڙي هان!؟ اعليٰ قلمڪار هجڻ سان گڏوگڏ ان ڏينهن اِهو به ڄاتم ته رباني سٺي گفتگو ڪرڻ جو به ماهر نظر آيم. هڪڙو قصو پوءِ ٻيو قصو، پوءِ ان قصي مان قصو ۽ هيڏانهن هڪ ٻي پويان، ٽَيپيون هيون جي ڀرجنديون پئي ويون. ساڻس ان ڏينهن گفتگو ڪري گلاب جي گل وانگر ٽڙي پيس ته بس اِن ئي ڏينهن رباني صاحب پنهنجي مٺڙي گفتار سان ڄڻ دل جي تخت تي، محبوب ٿي براجمان ٿي ويهي رهيو، نوي واري ڏهاڪي ۾ سندس لاثاني ۽ لافاني ڪتاب: “جهڙا گل گلاب جا” شايع ٿيو ته چوڌاري اُن جي خوشبوءِ جا هُل هُلي ويا. چيو ويندو هو ته؛ “راشدي برادران” جي “نثر” تي... سنڌيءَ ۾ ثقافتي ۽ چاشنيدار نثر جي ڪهاڻي پوري ٿي. پر نه! سندن اهڙي نثر سان ته دراصل ڪهاڻيءَ جي شروعات ٿي هئي. ڪهاڻي ختم ته جهڙوڪر، هاڻي رباني صاحب جي وصال بعد پيو ڀانيان! سندس ڪتاب “جهڙا گل گلاب جا” جي نثر جي گونج اڃا ادب آسمان تي ٻري پئي، جو سندن ٻيو شاهڪار شايع ٿيو؛ “سنڌ جا بر بحر ۽ پهاڙ”. گذريل ڪتاب وانگر سندن هي ڪتاب به سنڌ جي عظيم مشاهيرن پير سائين پاڳاري (اول) ۽ قلندر لعل شهباز جي تذڪري تي مبني هو. انهن ٻنهي ڪتابن جا کيپ اڃان مسلسل هئا، جو اهڙي ئي طرز جو، نئون ڪتاب ماڻهو شهر ڀنڀور جا... جي نالي سان لکڻ شروع ڪيائون. ان سموري عرصي دوران، رباني صاحب اعليٰ کان اعليٰ عهدن تي پڻ فائز رهيا. پهرين سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري، پوءِ اڪيڊمي ادبيات پاڪستان جو ڊائريڪٽر جنرل، پوءِ چيئرمين، پوءِ ادبي بورڊ جو چيئرمين، سنڌ يونيورستيءَ جو پرو-وائيس چانسلر، فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر، حيدرآباد واري محتسب اعليٰ واري برانچ جو نگران.. پر سچ پڇو ته رباني صاحب جي عهدن جي اهميت پنهنجي جاءِ تي... ڇو ته اهڙن عهدن جي صاحبن سان سنڌ اڄ ڀري پئي آهي ۽ رڳو خالي ٿي چڪي آهي ته صرف رباني صاحب جهڙن نثر نگارن کان، سندن طبيعت ۾، مزاح بي پناهه هوندو هو. ريڊيو حيدرآباد تي مون وٽ ڪڏهن ڪڏهن مهرباني ڪري ايندا هئا، ته اُٿندي ئي کِلندي چوندا هئم: ادا! تنهنجي ريڊيو ۾ هاڻي رهيو ئي ڇا آهي؟ جنهن وقت ريڊيو کول، اهو ئي ڳٺل پٺل رڪارڊ ٿو ٻڌڻ لاءِ ملي: “ادا ڙي عمر! کڻي ويا کوهه تان” خير ڳالهه کي کٽائيندي، هتي عرض ڪريان ته رباني صاحب جي پهرئين ادبي شاهڪار جو نالو هو؛ “آب حيات”. ان ڪهاڻي-ڪتاب کان پوءِ، مشاهيرن جي تذڪري تي ٻڌل سندن اهي ٻه ڪتاب شايع ٿيا، جن جو مون شروع ۾ تذڪرو ڪيو.

جنوري ۲۰۱۰ع ۾ وصال بعد، تازو ڀيڻ سسئي پليجو صاحبه، سنڌ ثقافت کاتي پاران سندن بهترين ڪتاب شايع ڪرايو آهي: “سنڌي ڪلچر” (جنهن جو اڄ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري ۾ مهورت رٿيل آهي) ۽ ڄاڻو ڄاڻين ٿا ته، تحرير جي دلڪشي ۽ اسلوب جي ندرت هميشه کان رباني صاحب جي، نثر جو خاصو رهي آهي. ادبي مورخ سندن هر تحرير بابت ائين به چوندا رهيا آهن ته؛ هو پنهنجي نثر ۾، رڳو لفظ ئي ڪٿي؟ ڄڻ موتي پروئيندو ويندو هو ۽ جيئن مون مٿي بيان ڪيو ته، “آب حيات” رباني صاحب جي پهرئين شاهڪار جو نالو آهي، ۽ سندن آخري ڪتاب آهي: “ماڻهو شهر ڀنڀور جا”... ۽ جنهن وقت تازو ان ڪتاب جو مطالعو ڪرڻ ويٺس، ته ڀانئيم پنهنجي هن پوئين پستڪ سان، پاڻ نه فقط پنهنجي نالي... پر گڏوگڏ سنڌي ادب کي به، ڄڻ هميشه هميشه جي لاءِ “آب حيات” پياري ويا آهن.

 

غلام رباني آگرو

يادگيريون

ڊاڪٽر ڊيوڊ چيزمين

غلام رباني آگرو جو وڇوڙو پاڪستان جي ثقافتي ۽ علمي زندگي لاءِ ۽ خاص طور تي هن جي آبائي صوبي سنڌ لاءِ وڏو نقصان آهي. هو هڪ عزت وارو ليکڪ ۽ اسڪالر هو. هن سنڌي، اردو ۽ انگريزيءَ ۾ لکيو. هن جي ڪهاڻين جو مجموعو سنڌ جي سماجي زندگيءَ متعلق شايع ٿيو.

هن سنڌ جي پيرن ۽ صوفين تي لکيو ۽ ڪتاب شايع ڪيو. ان کان علاوه اسلامي تاريخ متعلق ۽ پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ بابت آرٽيڪلس لکيا. هو اڪامي ادبيات پاڪستان جو ڊائريڪٽر جنرل ۽ پوءِ چيئرمين رهيو. ان کان علاوه هو ڪيترن ئي علمي ۽ ادبي ادارن جي بورڊ آف ڊائريڪٽر جو ميمبر رهيو، جنهن ۾ قائداعظم اڪيڊمي ڪراچي، اقبال اڪيڊمي لاهور، انسٽيٽيوٽ آف اسلامڪ ڪلچر لاهور ۽ اردو ڊڪشنري بورڊ ڪراچي. هن ايران، چين، بنگلاديش ۽ انڊيا ۾ پاڪستاني وفدن جي سربراهي ڪئي. صدر پاڪستان هن کي ٻه دفعا ايوارڊن سان نوازيو. ۱۹۸۶ع ۾ تمغه امتياز ۽ نوشهروفيروز مدرسه هاءِ اسڪول جي صد ساله تقريب ۾ شيلڊ ڏني. غلام رباني آگرو پنهنجي زندگي جا ۵۰ سال سنڌي ادبي بورڊ سان گذاريا ۽ ان علمي اداري مٿان پنهنجا اڻ مٽ نقش ڇڏيا. هو ادبي بورڊ جي ’ٽه ماهي مهراڻ‘ جو نگران ايڊيٽر رهيو. هو ۱۹۵۷ع ۾ ادبي بورڊ ۾ بطور سيڪريٽري آيو ۽ بعد ۾ ان جو چيئرمين به ٿيو. هن پنهنجي تحريرن ذريعي ۽ بطور ادبي بورڊ جي سرواڻ جي سنڌ جي علمي ۽ ادبي زندگي تي اڻ مٽ نشان ڇڏيا آهن.

غلام رباني آگرو هڪ بافخر پاڪستاني هو، پر هن پنهنجي اصلوڪي سنڌي ڳوٺاڻي زندگي کي ڪڏهن به نه وساريو. غلام رباني آگرو سنڌ جي مرڪز ۾ ڪنڊياري جي هڪ ننڍي ڳوٺ ۾ ڄائو. هن کي سنڌ جي روح جي اصل ڄاڻ هجڻ جي ڪري اسان ٻئي ۷۷-۱۹۷۶ع ۾ هڪ ٻئي سان ملياسين. مان يونيورسٽي آف لنڊن طرفان سنڌ جي تاريخ تي P.hd ڪري رهيو هئس. آءٌ جڏهن هن سان مليس ته هو سنڌ يونيورسٽي جو پرو وائيس چانسلر مقرر ٿيو هو، هن مون کي يونيورسٽي جي لائبريري تائين رسائي ڏياري ۽ ان کان علاوه هن مون کي مختلف اسڪالرن سان ملايو.

يونيورسٽي جي لائبريري کان وڌيڪ ڪارائتو منهنجو رباني صاحب سان سندس گهر جي باغيچي ۾ تارن ڀري رات جو دير تائين گفتگو ڪرڻ هو، اسان زندگي تي، سنڌ تي، دنيا تي ۽ پاڪستان جي رياست تي گفتگو ڪندا هئاسين. ۱۹۷۰ع جي وچ وارو پيريڊ دنيا لاءِ هڪ سخت وقت هيو، خاص طور تي ڏکڻ ايشيا لاءِ بنگلاديش ۾ ۱۹۷۵ع ۾ شيخ حبيب الرحمان ۽ سندن خاندان جو قتل عام ٿيو هو ۽ ان کانپوءِ فوجي بغاوت جي نتيجي ۾ ملڪ ۾ مارشل لا نافذ ٿيو هو. سخت گير اندرا گانڌي پارليامينٽ معطل ڪئي هئي ۽ ملڪ مٿان ايمرجنسي جي ذريعي حڪومت ڪري رهي هئي ۽ پنهنجي پٽ سنجي کي کليل ڇوٽ ڏني هئي ته هو آبادي کي ڪنٽرول ڪرڻ وارا اُپاءَ سختيءَ سان نافذ ڪري. ۱۹۷۱ع واري حادثي کانپوءِ پاڪستان هڪ مضبوط جمهوري ملڪ نظر آيو پئي ۽ انهي دوران آگسٽ ۱۹۷۶ع ۾ مان پاڪستان پهتس، مون کي ياد آهي ته جڏهن هڪ امريڪي صحافي جناب ڀٽو کان سوال ڪيو ته دنيا پاڪستان کي نظرانداز ڪري رهي آهي، ان جي جواب ۾ هن چيو ته اهو انهي ڳالهه جو ثبوت آهي ته ملڪ ترقي ڪري رهيو آهي، انهي ڪري جو مغربي ميڊيا صرف انهن ترقي پذير ملڪن تي توجهه ڏيندي آهي، جن ملڪن تي ڪانه ڪا مصيبت آئي هجي، هو صحيح هيو. پاڪستان فيبروري ۱۹۷۷ع جي اليڪشن کانپوءِ وري دنيا جي نظرن ۾ واپس آيو، جنهن کانپوءِ اليڪشن ۾ ڌانڌلي جا الزام لڳا ۽ ڀٽو حڪومت خلاف تحريڪ شروع ٿي. جولاءِ ۱۹۷۷ع ۾ جنرل ضياءُ الحق فوجي بغاوت ڪئي. پاڪستان مارشل لا هيٺ آيو ۽ افسوس سان هندوستان ۽ بنگلاديش جي انهي صف ۾ شامل ٿي ويو، جتي جمهوريت معطل هئي.

جيئن ته سياسي حالات خراب هئا، رباني صاحب ۽ مان هن جي ڄامشوري واري گهر جي باغيچي ۾ ويهندا هئاسين ۽ تازين خبرن ۽ افواهن تي ڳالهائيندا هئاسين. صورتحال افسوسناڪ هئي ۽ مثبت اشارا گهٽ هئا، اڪثر ڪري رباني صاحب اُونهو ساهه کڻي چوندو هو ته خبر ناهي، اسان سان ڇا ٿيڻ وارو آهي؟

رباني صاحب هڪ همدرد ۽ انصاف وارو انسان هو ۽ هو غريبن لاءِ تمام گهڻي تڪليف محسوس ڪندو هو، جن جو ڪوبه آواز ڪونه هو. هو بي سهارن لاءِ انساني حق چاهيندو هو. سنڌ جي ڳوٺن ۾، جڏهن هو ٻار هو ته سنڌ جي سماجي نظام جون ناانصافيون ڏسي چڪو هو ۽ خاص طور تي سنڌ جا بي زمين هاري جيڪي خاص طور نظام قبول ڪري چڪا هئا، انهي ڪري جو انهن وٽ ٻيو ڪوبه رستو ڪونه هو.

مان پنهنجي ٿيسس ۾ انهي ڳالهه جي تحقيق ڪري رهيو هئس ته اڻويهين صدي ۾ ڳوٺاڻي سنڌ ۾ طاقتور ڪير هو. اها ساڳي صورتحال ويهين ۽ ايڪيهين صدي ۾ به گهڻي مختلف ڪانه آهي. شهرن کان ٻاهرين علائقن تي وڏا وڏيرا حاوي هئا. اڻويهين صدي جا برطانوي آفيسر وڏيرن کي عزت جي اهميت جو احساس ڏياريندا هئا. رباني صاحب اها ڳالهه مون کي صحيح طور سمجهائي انهيءَ ڳالهه تي زور ڏيندو هو ته وڏيري جي طاقت جو بنياد مادي طاقت ته نه آهي. هو چوندو هو ته وڏيرو لڳي ته تمام وڏو ٿو، پر اصل ۾ هو هڪ هوا سان ڀريل ڦوڪڻي وانگر آهي، جيسين هو ڀريل آهي، هر ڪو هن جو حڪم مڃي ٿو، پر هڪ ننڍي ڌڪ سان هو ڦوڪڻي وانگر ختم ٿي وڃي ٿو.

رباني صاحب پنهنجي هڪ ڪهاڻي (ٻوڏ) ۾ هڪ هاري بابت ٻڌائي ٿو ته ڪيئن ٻوڏ ۾ هن جو خاندان ختم ٿي وڃي ٿو، انهي ڪري جو وڏيرو هن جي ڊيوٽي پنهنجي هڪ بند جي مرمت تي لڳائي ٿو. هو وڏيري کان ايترو ته ڊڄي ٿو جو هو پنهنجي خاندان کي به ڪونه ٿو بچائي سگهي.

مون کي رباني جي ننڍپڻ جون ٻه ڪهاڻيون ياد آهن، جيڪي افساني جي پٺيان اصل حقيقت بيان ڪن ٿيون. پهرين ڪهاڻي هڪ پوڙهي هاريءَ جي آهي، جنهن جي مينهن چوري ٿي وڃي ٿي، مينهن جي پيرن جا نشان پاسي واري وڏيري جي ڳوٺ تائين پهچن ٿا. هاري ان وڏيري جي اوطاق تي پهچي ٿو ۽ پنهنجو مامرو بيان ڪري ٿو. هو سوچي ٿو ته وڏيرو پنهنجو اثر استعمال ڪري کيس مينهن واپس ڪرائيندو، وڏيرو هن جي ڳالهه خاموشيءَ سان ٻڌي ٿو ۽ ان کانپوءِ چوي ٿو ته آهي ڪو پوڙهي کي ٻوري ۾ بند ڪري. چمچن جي ڪابه ڪمي ڪانه هئي، وڏيرو حڪم ڏئي ٿو، پوڙهي هاريءَ کي ٻوريءَ ۾ بند ڪيو وڃي ٿو، انهي کانپوءِ هن مٿان ڪتا ڇڏيا ويا. ڪتن ٻوري کي پٽڻ شروع ڪيو ۽ غريب هاري رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون، وڏيرو ۽ ان جا چمچا غريب هاري جي انهيءَ حالت تي وڏا ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳا ۽ مزو وٺڻ لڳا.

هڪ ٻي ڪهاڻي ۾ هو بيان ڪري ٿو ته وڏيري جي اوطاق ۾ هڪ نوجوان کي آندو ويو، هن جي قميض لاٿي وئي ۽ انهي کانپوءِ وڏيري هڪ پوڙهي کي هڪ لٺ ڏيندي حڪم ڏنو ته هن نوجوان کي مار، ان نوجوان جي سڄي پٺي رتو رت ٿي وئي، اهو نوجوان ۽ پوڙهو پيءُ پٽ هئا. انهيءَ نوجوان ان کانپوءِ اهو ڳوٺ ڇڏي ڏنو ۽ ڪئي سال اتي واپس ڪونه آيا. ڪجهه عرصي کانپوءِ هن جو پيءُ به مري ويو.

رباني صاحب سنڌ جي سماجي معاشري جي انهن ناانصافين کان گهٻرائيندو ڪونه هو، بلڪه هو مضبوط يقين رکندو هو. سنڌ جي مذهبي ۽ علمي ورثي ۾ هن مون کي سنڌ جي ثقافت سان متعارف ڪرايو. مان ڀٽ شاهه تي ويس ۽ اتي مون پاڻ کي شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ويجهو پاتو. خاص طور تي مون کي هڪ پير جي مزار تي وٺي هليو. اسان هڪ سوزوڪي وين ۾ هڪ ندي جي ڪناري سان هلندا رهياسين، تان جو هڪ عمارت تي پهتاسين، جيڪا ان ندي جي ڪناري تي هئي. مون کي هاڻي ان پير جو نالو ياد ڪونه آهي، اها هڪ چانڊوڪي رات هئي، چنڊ جي روشني سڄي پاڻيءَ کي روشن ڪري ڇڏيو هو.

مون سوچيو ته سنڌ جو اصل روح هي آهي، خوبصورت ۽ لازوال، مزار جو سفيد سنگ مرمر جو گنبذ چمڪي رهيو هو. واپسي تي اسان هڪ جاءِ تي بيٺاسين ۽ سنڌ جو مشهور پلو ماني کاڌوسين. اها سڄي رات منهنجي ذهن ۾ تازي آهي، انهي کي اصلي سنڌ سمجهان ٿو. مان جڏهن رباني صاحب جي وفات جو ٻڌو ته مان ائين محسوس ڪيو ته ڄڻ مان انهي پير جي مزار تي بيٺو آهيان، رباني صاحب منهنجي پاسي ۾ بيٺو آهي ۽ انهيءَ جڳهه جي تاريخ ٻڌائي رهيو آهي ۽ ائين لڳي رهيو هو، ڄڻ هو سنڌ جي اصل روح کي حقيقت ۾ آڻي رهيو هجي.

غلام رباني آگرو سنڌ ۽ پاڪستان لاءِ گهڻو ڪجهه ڪيو. هن جي وفات ملڪ لاءِ وڏو نقصان آهي. خاص طور تي هن جي خاندان ۽ انهن سڀني لاءِ جيڪي هن کي ڄاڻندا هئا.