هري موٽواڻي

هري موٽواڻي

اچو ته هريءَ جي خاڪ کي سلام ڪريون

تاج جويو

اڄ کان اڍائي سئو سال اڳي، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ سنڌ جي حب الوطنيءَ جي عظيم ڪردار مارئيءَ جي عمر جي قيد ۾ قيدي هئڻ وقت دلي ڪيفيت بيان ڪندي چيو هو:

مُيا ئي جِيان، جي وڃي مڙهه ملير ڏي!

مارئيءَ کي ڀٽائيءَ ڏٺو ڪو نه هو، پر ان جي وطن لاءِ محبت واري ويساهه، اُتساهه ۽ جذبي کي ڳائي، ڀٽائيءَ اهڙي امرتا بخشي ڇڏي، جو صدين کان وٺي مارئي حب الوطنيءَ جو لازوال مثال آهي.!

پر ايڪيهين صديءَ ۾ هڪڙو ٻُڍڙو، موهن جي دڙي جي پروهت واري اڇڙي خوبصورت ڏاڙهيءَ، ڪئپ ۽ لڪڻ سان اسان ڏٺو، جيڪو گذريل ويهارو سالن کان سنڌ ۾ اُداس نيڻن سان ايندو هو ۽ هو جڏهن به سنڌ ايندو هو، ته پنهنجا پير ڌرتيءَ تي ڦٻائي هلندو هو. ڇو ته کيس اهو احساس هميشه ستائيندو رهندو هو ته لڳ ڀڳ اڌ صدي اڳ تاريخ جي هڪ المناڪ حادثي ۾ سندس پير، هن جي مرضيءَ جي خلاف هن ڌرتيءَ تان اکڙي ويا هئا. اهڙيءَ ريت ڪنهن به گهڙيءَ سندس ويزا جو مدو پورو ٿِي ٿَي سگهيو، ۽ وري به، نه چاهيندي به، سندس پير پنهنجي جنم ڀُوميءَ تان ڇڏائجي وڃڻا هئا. هري ۱۹۸۶ع جي گرمين ۾ پهريون ڀيرو سنڌ آيو هو، تڏهن سندس مٿي جا وار اڌ اڇا ۽ اڌ ڪارا هئا ۽ کيس  ڏاڙهي رکيل نه هئي، پر سنڌ ياترا تان موٽندي، هن پنهنجي سوچ موجب ”پنُر جنم“ وٺي، پنهنجي نالي هري موٽواڻيءَ سان گڏ ”سنڌي“ لکڻ شروع ڪيو. ائين ۱۹۸۶ع  کان ساڻس ٻين ڪيترن سنڌين جيان منهنجا به نينهن جا ناتا جڙجي ويا. هن کي پنهنجي زندگيءَ جي ”انتم ياترا“ جو الائي ڪيئن خيال آيو ۽ هن تڪڙو تڪڙو سنڌ اچڻ شروع ڪيو. سڀني ڏٺو ته هري موٽواڻي اڇن وارن ۽ اڇي ڏاڙهيءَ وارو ”نج سنڌي“ بنجي ويو، جنهن جو اندر ورهاڱي جي وڍن سان جهير جهير ٿيل هو، پر منهن تي موڪري مُرڪ ۽ گفتي ۾ چرچي ڀوڳ کي قائم رکندي، هميشه پاڻ کي چارلي چئپلن چورائيندو هو. هو سنڌ ۾ اچي، خوشيءَ مان اصل چريو ٿي پوندو هو. بنهه ٻار، هٿن سان پيو وٺ. محبت ۾ سرشار، هر ڪنهن کي پيو ڀاڪر پائي. ڪو سندس ڀاءُ ته ڪنهن جو پاڻ ڀاءُ، ڪا سندس ڀيڻ، ڪا سندس ڌيءُ، ڪا سندس ماءُ ۽ خود به ڪنهن جو پيءُ، ته ڪنهن جو ڪاڪو. هر گهر جو ڀاتي. ههڙو سرجڻهار، محبت جو ڀنڊار ڏسي، آسڪر وائلڊ جا هي لفظ ذهن تي تري ايندا هئا: ”جڏهن فنڪار کي محبت ۾ سرشار ڏسو، ته ان جو مطلب آهي، هن جي ذات ۾ حسن جو شعور گهر ڪري ويو آهي.“ ان حسن بين نگاهه واري هري موٽواڻيءَ جي انتم اِڇا/آخري خواهش ڪالهه سندس جنم ڀوميءَ ۾ پوري ٿي. هريءَ جا سنک ۽ هاٺيون سنڌوءَ ۾ پرواهه ٿيون ۽ جڏهن سندس ڦُل سنڌوءَ ۾ تريا، تڏهن مون کي لڳو ته هريءَ جي آتما پڪاري چيو هو:

مُيا ئي جِياس، جي وڃي مڙهه ملير ڏي!

آءٌ بنا ڪنهن مبالغي جي محسوس پيو ڪريان ته اڇي ڏاڙهيءَ، ڪئپ ۽ ڇڙهيءَ سان هري موٽواڻي، ڪوٽڙي شهر ۾ سنڌوءَ جي ڪپ تي بيٺو آهي ۽ اتان بيهي، گدو بندر طرف سنڌوءَ جي ٻئي پار ڏسي رهيو آهي، جنهن ڪپ تي اڄ کان اڌ صدي اڳ ڪاڪي لعلچند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جا سنک سنڌوءَ ۾ پرواهه ٿيا هئا. هندو ڌرم جي پويتر ندي ته گنگا آهي، جنهن جو جَل هندو ڌرم جي مڃيندڙن لاءِ آب حيات آهي، پر سنڌين لاءِ سنڌو-جل ان کان وڌيڪ امر آهي، ڇو ته نارائڻ شيام چواڻي:

گنگا، جمنا، امرت امرت

ليڪن  ٿڃ ته”سنڌو“ آهي.

اها مٽيءَ سان محبت ۽ اها مذهبي رواداري، ٻين ملڪن ۾ به هوندي، پر سنڌ ان ۾ اتم ۽ بي مثال آهي. هيءَ مٽيءَ سان محبت جيڪا ڌرم ڪرم جا سنڌا سيڙها مٽائي ڇڏي ٿي، سنڌي ذهنيت جي خاص نشانيآهي. تڏهن ته گوبند مالهي، ڪميونسٽ هوندي به صوفي هو ۽ چوندو هو ته ”مون مارڪسزم کي سنڌوءَ ۾ ٽٻي ڏياري آهي“.

هري ورهاڱي کان پوءِ لڏي هند نه ويو هو، هو ته هردوار گهمڻ ويو هو ۽ پٺيان ورهاڱو ٿي ويو. ورهاڱو هن جي مرضيءَ سان نه ٿيو هو، نه ئي هو ملڪ بدر ٿيو هو، پر تاريخ جي ستم ظريفيءَ ۱۸ سالن جي ڦوهه نوجوانيءَ ۾ کيس بنا ڪنهن ڪارڻ جي جلاوطن ڪري ڇڏيو هو. ان ڪري هن ورهاڱي کي دل سان ڪڏهن به نه قبوليو ۽ هميشه پاڻ کي سنڌ واسي ئي سمجهندو رهيو.

هن جي حياتي ٽن حصن ۾ ورڇجي پورڻتا پاتي. هن جو جنم سنڌوءَ جي ڪناري لاڙڪاڻي ۾ نومبر ۹ ۲ ۹ ۱ ع ۾ ٿيو، هن جي پرورش گنگا جي ڪنٺي(هردوار) ۾ ٿي ۽ هن جو ڪرم کيتر/عمل جو ميدان عربي سمنڊ جو ڪنارو (ممبئي) رهي. زندگيءَ جي انهيءَ ورهاڱي نه هن کي تعليمي طرح اعليٰ تعليم سان آشنا ڪيو ۽ نه سماجي طرح پنهنجي برادريءَ جي واپاري ذهنيت جو شڪار ٿيڻ ڏنو. ممبئيءَ ۾ بس ڪنڊڪٽري نه مليس، ته مٺائيءَ جا ٽوڪرا ڪلهن تي کڻي ننڍين ننڍين بستين ۾ ڦرندو رهيو. ايئن هن جو هري پڪوڙائيءَ کان هري موٽواڻيءَ تائين جو سفر، وڏين ڀوڳنائن ۾ گذريو. بهرحال هو جتي به رهيو، پنهنجي سڃاڻپ سان رهيو ۽ پنهنجي وجود سان رهيو. لاڏاڻي کان صرف ڏهه سال اڳ لکيل آتم ڪٿا ”آخري پنا“ (۱۹۹۷ ۾ لکيائين: ”مان صرف مان آهيان. مان جتي به آهيان، جيڪي به آهيان، پنهنجي سڃاڻپ سان آهيان، پنهنجي وجود سان آهيان.“

هن لاڙڪاڻي کان هردوار ۽ هردوار کان ممبئي تائين، پنهنجي وجود کي قائم رکڻ لاءِ ڪهڙي ۽ ڪيتري جدوجهد ڪئي، ان جو اندازو ”آخري پنا“ (آتم ڪٿا) پڙهي لڳائي سگهجي ٿو. ۱۹۶۰ع  کان لاڳيتو ۴۶ سال (۲۰۰۶)  ڪونج رسالو جاري رکيائين (جيڪو اڄ به سندس دوست نند ڇڳاڻي جاري رکيو اچي.) هن رسالي اديبن جي ٽن پيڙهين کي پنهنجن صُفحن ۾ جاءِ ڏني. پويون ٻه پيڙهيون ته ڪونج جي جيڪڏهن پيداوار چئجن ته به وڌاءُ نه ٿيندو. گهٽ ۾ گهٽ انهن جو سنڌ ۽ هند ۾ تعارف ”ڪونج“ ذريعي ئي ٿيو. هن ۷ ۷  سالن جي سدا جوان اديب، پنهنجي جيون ڪٿا ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ته ”مان انهن خوش نصيبن مان نه آهيان، جو مرڻ پڄاڻان پنهنجي جنم ڀوميءَ جي مٽيءَ سان ملي هڪ ٿي وڃڻ جي سَڌ ڪريان ۽ اها پوري ٿي وڃي.“ زميني حقيقتن کي تسليم ڪندي لکيائين”پرڌان منتري لعل بهادر شاستريءَ جو تاشقند ۾ ديهانت ٿيو ته سندس مرتڪ سرير ڀارت آندو ويو. رفيق احمد قدوائيءَ وفات ڪئي ته سندس ڪفن دفن سندس ڳوٺ ۾ ٿيو. منهنجي مرتيو بعد ڇا منهنجو مڙهه لاڙڪاڻي نيو ويندو؟ اهڙي اجازت ملندي؟ ناممڪن!“

باوجود ان جي، ۱۹۸۶ع  کان ۲۰۰۵ع  تائين جيترا به ڀيرا هري سنڌ آيو ته هميشه خواهش ڏيکاريندو هو ته شل ڪو حادثو ٿئي، ڪا واردات ٿئي، ڪو اهڙو موقعو بڻجي، جو هو آخري پساهه سنڌ ۾ پورا ڪري. پر ايئن نه ٿي سگهيو. تاريخ ٻيو ڀيرو هري موٽواڻيءَ سان ستم ظريفي ڪئي. هري ۲۰۰۲ع  ۾ پنهنجو سفرنامو ”ماٽيءَ منجهه مهي“ لکيو، جنهن کي هن”انتم ياترا“ (آخري سفر) سڏيو، پر ان کان پوءِ به هو سنڌ ۾ ٻه ڀيرا آيو هو. ائين اسان کي ۲۰۰۶ع  ۾ يقين هو ته هري اپريل مئي ۲۰۰۶ع  ۾ سنڌ ايندو. هن اهڙا سانباها به ڪيا هئا، پر اوچتو هن سال دل دوکو ڪيو. جنهن دل”بي انت بحر جي ڇولين“ ۾ هن سال هميشه ساٿ ڏنو هو، ان هڪ ڀيرو هن سان مارچ ۲۰۰۶ع  ۾ دوکو ڪيو. پر هيءُ وري به بحر مان تري آيو. اسپتال کان گهر پهتو، دوستن سان دل کولي فون تي ڳالهايائين. اسان کيس جهليون پيا ته”دادا، ايترو نه ڳالهاءِ!“ چي”ڳالهائڻ سان مرندس ڪو نه. ۲۹  اپريل ۲۰۰۶  تي  هند مان دوست سنڌ اچن پيا، آءٌ اچي ڪو نه سگهندس. ڊاڪٽر چون ٿا ته ۵ ۱  مئي تي دل جو باءِ پاس ڪندا، باءِ پاس ڪرائبي، ٺيڪ ٿبو، سنڌ اچبو ۽ اوهان سان ملبو“. پر باءِ پاس واري مقرر تاريخ کان اڳ ئي ۷ مئي ۲۰۰۶  تي علي الصبح جو دل هريءَ سان ٻيو دفعو دوکو ڪيو ۽ هو اسان سڀني کان وڇڙي ويو. هند کان وڇڙي ويو، سنڌ کان وڇڙي ويو.

(خميس ۵ جولاءِ ۲۰۰۷ع)

هري موٽواڻي

رکيل مورائي

اڄ ان اديب جو مرتيو ڏينهن آهي، جنهن سنڌي ادب جي ٻن سرحدن کي جوڙيو ۽ پهريون ڀيرو اهو محسوس ڪرايو ته ادب جون ڪي به سرحدون نه ٿينديون آهن، ادب ڪهڙي به ٻوليءَ ۾لکيو وڃي ۽ دنيا جي ڪهڙي به ڪنڊ ۾ لکيو وڃي اهو ان ٻوليءَ جو ادب آهي، جنهن ۾ اهو لکيو ويو آهي، ائين سنڌي ادب، جيڪو سنڌ ۽ هند ۾ توڻي ٻئي ڪنهن به ملڪ ۾ لکيو وڃي، اهو سنڌي آهي، اهو سرحدن ۾ ورهائي نٿو سگهجي.

ورهاڱي کانپوءِ اسان جي هنن ٻنهي ملڪن ۾ جيڪا ڇڪتاڻ رهي آهي، ا ها وقتي طور گرم ۽ نرم ٿيندي رهي آهي، پر سنڌي ادب جي مٽا سٽا لاءِ هتي ڪڏهن به نرمي نه آئي آهي، پٽاٽا ۽ بصر ته هيءُ ٻئي ملڪ هڪ ٻئي کي موڪليندا رهن ٿا، پر ڪتابن جي مٽا سٽا لاءِ کين ڪير راضي ڪري اهو هڪ اهم سوال آهي، پوءِ به شخصي طور ورهاڱي کانپوءِ سنڌ جو ادب هند ۾ ۽ هند جو ادب سنڌ ۾ پهچائڻ جو ڪم جنهن شخص/ اديب ڪيو ان جو نالو هري موٽواڻي آهي. جيڪو ستين مئي ٻه هزار ڇهه تي اسان کان جُدا ٿي ويو. هُن لاڙڪاڻي ۾ جنم ورتو ۽ ممبئيءَ ۾ ديهانت ڪيو پر روحاني طور هُو هڪ گهڙي به سنڌ کان پري نه هُئو.

ڪاڪو هري موٽواڻي ڪونج رسالي جو ايڊيٽر هُئو، جنهن معرفت هن نه رڳو سنڌ جي ادب کي جوڳي جاءِ ڏني پر هند جي نئين ادب کي تمام مٿي کڻي آيو. ان ڳالهه ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته هند مان نڪرندڙ سنڌي رسالو ”نئين دنيا“ اهڙو رسالو هُئو، جنهن ورهاڱي کانپوءِ پهريان سنڌ جي سنڌي ادب کي جڳهه ڏني پر اهو سنڌي ادب سياسي ادب وڌيڪ هُئو، تخليقي ادب گهٽ، جنهن جي رد عمل ۾ ڪاڪي هري موٽواڻيءَ ڪونج رسالو جاري ڪيو ۽ ان معرفت هُن تخليقي ادب کي همٿايو.

هيءُ اهڙو رسالو هُئو جيڪو سهي معنيٰ ۾ هند ۽ سنڌ جي ادب جي وچ ۾ هڪ پل بڻيو، ۽ ڪاڪي هريءَ کي سنڌي ادب جي پل/يا سفير ڪوٺيو ويو

سندس معرفت ڪونج کانسواءِ ڪي سنڌي ادب جا ڪتاب پڻ سنڌ ۾ اچڻ لڳا ۽ هن پاسي، وري جنهن هند جي سنڌي ادب کي گهڻيءَ اهميت سان شايع ڪيو، اهو ”سهڻي“ رسالو هُئو، جيڪو وري هتان نڪرندڙ رسالي روح رهاڻ، جي رد عمل ۾ پڌرو ٿيو. ڇو ته روح رهاڻ ۾ پڻ تخليقي ادب کان وڌيڪ سياسي ادب شايع ٿيندو هُئو، جنهن جو سبب اهو هُئو ته سنڌ لڳاتار سياسي طور هڪ گهاڻي ۾ پيڙجي رهي هئي، ان جي نتيجي ۾ سياسي ادب وڌيڪ سرجڻ لڳو هئو.

ڪيئن به سنڌ ۾ ”سهڻي“ ۽ هند ۾ ”ڪونج“ رسالي جو سنڌي ادب جي واڌاري ۾ هڪ خاص ڪردار آهي، ساڳئي وقت هند ۽ سنڌ جي سنڌي ادب کي جوڙڻ ۾ پڻ مٿين ٻنهي رسالن ۽ انهن جي ايڊيٽرن يعني طارق اشرف ۽ ڪاڪي هري موٽواڻيءَ جو هڪ جيترو حصو آهي.

رسالي کانسواءِ، طارق اشرف پنهنجي ننڍڙي دائري ۾ رهندڙ هئو ۽ ڪاڪو هري سموري سنڌ توڻي هند  سيني ۾ سانڍي هلندو هُئو، هُن لاءِ سنڌ جو هر شخص اديب توڻي غير اديب اهميت لائق هُئو، سنڌ مان ڪو ئي به شخص هند وڃي ۽ ڪاڪو هري ان سان نه ملي ۽ هر ممڪن مدد نه ڪري ته ڄڻ اهو شخص هند ويو ئي نه،

ادبي حوالي ۾ ڪاڪو هري موٽواڻي هڪ ايڊيٽر طور ادب ۾ داخل ٿيو، اڳتي هلي هن ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيون، ڪهاڻين کانپوءِ هُن پنج ناول سنڌي ادب کي ڏنا، ٽي سفرنا ۽ هڪ آتم ڪٿا، لکيائين، اها سندس تخليقي ميڙي چونڊي هُئي، ۽ ڪونج کي هُن اڌ صدي هلايو، ان معرفت هُن نئين ادب کي مناسب پليٽ فارم مهيا ڪيو،

ڪونج پاران نئين ادب جا شاندار ڪتاب شايع ڪيائين، ادب ۾ ڪيتريون نيون روايتون پيون، جن جو بنياد ڪاڪي هريءَ وڌو، خاص طور ڪونج ۾ هڪ سلسليوار ناول شروع ڪيائين، جيڪو ٻارهن کن قسطن ۾ ڇپيو پر ان ناول جي هر قسط ٻئي، اديب لکي، ائين ان سهڪاري/گڏيل ناول ۾ ٻارهن کن اديب شامل ٿيا، جن ۾ موهن ڪلپنا، ڪرشن کٽواڻي، هريش واسواڻي، گنو سامتاڻي، وشنو ڀاٽيا، شيام جئسنگهاڻي وغيره شامل هيا.

ڪيترين قسطن ۾ هڪ طويل انٽرويو هريش واسواڻي جو شايع ڪيائين جيڪو سندس ديهانت کانپوءِ ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيو،جيڪڏهن مان ڀُلجان نٿو ته هيءَ سنڌي ادب ۾ پهريون طويل انٽرويو آهي،جيڪو هڪ ڪتاب جي شڪل ۾ سامهون آيو، ائين ٻيون ڪيتريون ادبي روايتون ڪاڪي هري موٽواڻيءَ ادب ۾ متعارف ڪرايون. جن جو سنڌ ۾ اڄ به تصور نه آهي.

تخليقي ادب ۾ هُن جو حصو پنهنجو آهي، ۽ ادب جي وڌا ويجهه ۾ به هُن اهم حصو آهي ته سنڌي ادب کي جوڙڻ ۾ به هُن جو حصو آهي، ڪونج رسالي ڪيترا ئي ليکڪ پيدا ڪيا. ڪيترا تنقيدي ۽ علمي بحث ڇاپيا، ڪيترين شخصيت تي خاص پرچا ڪڍيا،جيڪي پڻ ادب ۾ياد رکيا ويندا.

سنڌي ادب ۾ سنڌ ۾ شايد ئي ڪو اهڙو پرچو ملي سگهندو سواءِ سهڻيءَ جي اياز نمبر کان!

سڀ گڏي، ڪاڪو هري اهڙو سنڌي هُئو، جنهن کي سنڌ جو عاشق چئي سگهجي ٿو.

مسلمان مڪي مديني مان حاجي ٿي موٽندا آهن، پر ڪاڪو هري موٽواڻي ٻيو ڀيرو سنڌ مان ٿي ويو ته هُن هري موٽواڻي سنڌي لکڻ شروع ڪيو.

هُو ڪيترا ئي ڀيرا سنڌ آيو ۽ هتان محبتن جامڻ کڻي ويو ۽ جيڪو اديب هتان هند ويو، ان کي کرارَ محبتن جا ڏنائين. مان ڀايان ٿو ته جيتريون محبتون سنڌ ۾ ڪاڪي هريءَ جي نصيب ۾ آيون، ايتريون شايد ڪنهن هند جي سنڌي اديب جي نصيب ۾ آيون هجن.

اڄ هُو اسان جي وچ ۾ نَون سالن  کان نه آهي، پر سندس يادون اڄ به تازيون آهن، ٻيءَ طرح هُو سنڌي ادب ۾ سدائين يا د رهندو. اڄ سندس ديهانت جو ڏينهن آهي، کيس سُڌ هجڻ گهرجي ته سنڌ کيس وساريو نه آهي ۽ بس!

هري موٽواڻي

محبت، ادب ۽ آخري پنا

رئوف نظاماڻي

آخري پنا هري موٽواڻي جي آتم ڪٿا آهي. هري جو تعلق جيتوڻيڪ لاڙڪاڻي سان آهي پر هو انهن سنڌي ليکڪن مان ناهي جن کي ورهاڱي جي ڪري سنڌ مان لڏڻو پيو هو. پر سندس خاندان جيڪو لاڙڪاڻي ۾ رهيل هو اهو لڏي ڀارت ويو هو. هو اڳ ئي پنهنجي نانا سان هردوار ۾ ڪپڙي جي دوڪان تي ڪم ڪندو هو. هي هڪ اهڙو ليکڪ آهي جنهن رسمي تعليم باقاعدگي سان حاصل نه ڪئي هئي. پر هڪ ڊگھي عرصي تائين هو ڪونج رسالي سان لاڳاپيل رهيو، ناول لکيا، شاعري ڪئي، ڪونج پبليڪيشن پاران ڪتاب ڇپرايائين ۽ جهولي لال فلم ٺاهيائين.

ليکڪ پنهنجي عشق، لکڻين، دوستن جي بيوفائين ۽ رولاڪين متعلق ڳالهايو آهي. هردوار ۾ سندس لا هڪ ته گنگا هئي ۽ ٻيو سندس پيار مڌو هئي. هردوار جي گنگا ۽ اتي ٿيندڙ ڪنب جي ميلي جي حوالي سان هڪ پوتر حيثيت آهي. اتان جي واپار جو دارومدار اتي ايندڙ ياترين تي آهي. ٻاراڻي وهي ۾ سندس واقفيت هڪ پاڻ جيڏي ڇوڪري سان ٿي جنهن جو هن پنهنجي هن ڪتاب ۾ اصلي نالي بجائي مڌو جي نالي سان ذڪر ڪيو آهي.

هري جا مائٽ سندس شادي ننڍي هوندي ئي پنهنجي پسند سان ڪرائين ٿا ۽ هو اهو نه چاهيندي به ان جي مزاحمت نه ٿو ڪري سگھي. پر سندس محبت مڌو سان ئي رهي ٿي ۽ هو آخر تائين پنهنجي زال سان محبت نه ٿو ڪري.ِ ان جو هو کليل نموني اظهار به ڪري ٿو. نه رڳو اهو ته سندس زال کي ساڻس اها شڪايت رهي پر هو ان جو ڪو تدارڪ به نه ٿو ڪري. زال جي زندگي جي آخري ڏينهن هو سندس اصرار تي گھر کان ٻاهر نه ٿو وڃي ۽ ان ڏينهن ئي هو دل جي دوري ۾ گذاري وڃي ٿي. اتم جهڙا سندس مخالف ان ڳالهه کي هلائيندا رهيا ته هري پنهنجي زال سان محبت نه ٿو ڪري.

ورهاڱي کانپو سندس خاندان بمبئي ۾ رهائش اختيار ڪئي. هو هڪ ڀيري پنهنجي ناني سان ڪاوڙجي هردوار مان هليو وڃي ٿو. ناني جي ليکي ته هو پنهنجي ما پي وٽ بمبئي ويو هوندو پر هو لکنو هليو وڃي ٿو. وٽس جيڪا ٿوري گھڻي رقم هجي ٿي اها ڪجھه ڏينهن ۾ ختم ٿي وڃي ٿي. اتي سندس ملاقات هڪ مسلمان يوسف سان ٿئي ٿي جنهن جو خاندان ته پاڪستان لڏي ويو هو پر هو پنهنجي وطن کي ڇڏڻ لا تيار نه هو. ان کي ڏسي کيس اهو خيال ٿئي ٿو ته آخر هن ڇو سنڌ ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو. هو اتي گھڻا ڏينهن گذاري ٿو. ڪڏهين ڪنهن سستي هوٽل ۾ ته ڪڏهين ڌرمشالا ۾ رهي ٿو. ڌاريون ماڻهو هئڻ ڪري اتي ڪير کيس نوڪري ڏيڻ لا تيار نه ٿو ڏئي. نيٺ کيس هڪ بس اڏي تي ڪم ملي ٿو. جيتوڻيڪ اتي هو پنهنجو نالو بدلائي رهي رهيو هو پر سندس پي جو واقف هڪ پوليس وارو کيس سڃاڻي وٺي ٿو جيڪو سندس پي کي ٻڌائي ٿو جيڪو اچي کيس بمبئي وٺي وڃي ٿو.

هو ان وقت جي الهاس نگر، جتي سنڌ مان گھڻا شرنارٿي رهيل هئا، جي صورتحال ٻڌائي ٿو. گندگي جا ڍير، ڪوئا، پاڻي لا ماڻهن جون قطارون ۽ بمبئي وڃڻ لا صبوح جو سويل اٿي ريلوي اسٽيشن تائين ڊگھو پنڌ ڪرڻ وغيره. بمبئي ۾ هن پڪوڙن ۽ مٺائي وغيره وڪڻڻ جو ڪم به ڪيو.

ڪتابن پڙهڻ جو شوق کيس هردوار ۾ هئڻ وقت کان هو. فارغ وقت ۾ هو ڪو نه ڪو ڪتاب پيو پڙهندو هو. سندس نانو ان جو سخت مخالف هو. سندس چوڻ هو ته ڌنڌي جي جا تي ڪتاب پڙهڻ سان اتان برڪت هلي ويندي آهي. پر ان جي باوجود هو پنهنجي ڪرت سان لڳل رهيو.

هند جي سنڌي ليکڪن ۾ نظرياتي حوالي سان ٻه واضح گروهه هئا جيڪي هڪ ٻئي تي ڇتي تنقيد ڪندا هئا. هڪ پاسي اتم، گوبند مالهي ۽ ڪيرت ٻاٻاڻي جي ٽه مورتي هئي جيڪي ترقي پسند ليکيا ويندا هئا جڏهين ته ٻئي پاسي موهن ڪلپنا ۽ سندس دوست هئا. هري جو واضح طور انهن مان ڪنهن سان به تعلق نه هو پر هو ذاتي حوالي سان ترقي پسندن ۽ خاص طور اتم کان پرتي هو. اهڙي ريت جڏهين هن ڪونج رسالي ڪڍڻ جو سوچيو ته ان وقت هو پاڻ اڃا ادب جي دنيا ۾ داخل نه ٿيو هو ۽ کيس ان جي سنڀالڻ لا ڪنهن ليکڪ جي ضرورت هئي. هن گھڻي صلاح مشوري کانپو ان جي لا موهن ڪلپنا جي چونڊ ڪئي. پر موهن ان کي پنهنجي نظرياتي جنگ جي مورچي طور استعمال ڪيو ۽ رسالي ۾ ترقي پسندن ۽ خاص طور اتم ۽ ان جي دوستن تي سخت تنقيد ڪرڻ شروع ڪئي. اها ڳالهه هري جي مزاج وٽان نه هئي ۽ ان کي نه آئڙي. هن ان تي اعتراض ڪيو پر موهن پنهنجا جواز پيش ڪيا ته ترقي پسند به مٿن تنقيد ڪن ٿا ۽ کيس انهن کي جواب ڏيڻ جو حق آهي. انهن هن کان رسالو خريد ڪرڻ تي چاهيو پر اهو معاملو ٺهي نه سگھيو. موهن کانئس هڪ پرچي شائع ڪرڻ جي اجازت گھري ۽ پو اهو هري جي حوالي ڪري ڇڏيو. ان دوران هري پاڻ لکڻ شروع ڪيو. ڪونج رسالي کانسوا هن ڪونج پبليڪيشن تحت مختلف ليکڪن جا ڪتاب پڻ شائع ڪيا. سندس ڪجھه دوستن پاران کيس فلم ٺاهڻ ۾ حصيدار ٿيڻ لا چيو ويو پر انهن بجائي پنهنجو حصو ڏيڻ جي گھڻي رقم مختلف بهانن سان کانئس ئي ورتي. فلم به هلي نه سگھي ۽ هو قرضن ۾ وٺجي ويو جنهن کي هو اٽڪل ڏهن سالن تائين ڀوڳيندو رهيو.

هري ٽي ڀيرا سنڌ آيو. هو پنهنجن سنڌي دوستن سان مختلف جاين تي گھمڻ ويو. آخري ڀيرو جڏهين هو آيو ته مّخدوم جميل الزمان جو مهمان هو ۽ هالا ۾ سندس مهمان خاني ۾ رهيل هو. هو هتي پنهنجي ويزا وڌرائي اٽڪل ٽي مهينا رهيو پر اهو تجربو سندس لا ڏاڍو تلخ رهيو. ٿيو ائين ته اتم آل انڊيا ريڊيو جي سنڌي پروگرام ۾ هري جي ڪنهن ڪتاب تي ڳالهائيندي اهو چيو ته هو سخت ائنٽي پاڪستان آهي ۽ پو پنهنجن دوستن کي اهو چوندو رهيو ته هي روز روز سنڌ ٿو وڃي ۽ هاڻي ڏسان ته هو وري ڪيئن ٿو پاڪستان وڃي. سي آئي ڊي پاران خاص طور ڀارت جي ريڊيو جي نشريات کي ريڪارڊ ڪيو ويندو هو ۽ اهڙي ريت اها ڳالهه به ريڪارڊ تي اچي ويئي. سي آئي ڊي پاران هري جي لاڳيتو نگراني ٿيڻ لڳي. سندس ويزا جي توسيع جو معاملو به رولي ۾ پئجي ويو. نيٺ مخدومن جي مداخلت کانپو هو سي آئي ڊي آفيسر آڏو پيش ٿيو جنهن کيس سڄي ڳالهه ٻڌائي ۽ اهڙي ريت هو گرفتاري کان به بچي ويو ۽ سندس ويزا ۾ توسيع ٿي ويئي.

هو پنهنجي محبت ۾ جنسي تعلق جو قائل نه ٿو هجي پر هو پنهنجي پهرين ننڍپڻ جي محبت مڌو کي وساري نه ٿو سگھي. هو آخري ڀيرو ساڻس ملڻ چاهي ٿو. گھڻي ڪوشش کانپو هو دهلي ۾ سندس گھر ڳولهي ٿو جتي هو پنهنجي بيمار مڙس سان رهي ٿي. هو ساڻس ملاقات ته ڪري ٿي پر ڪجھه ڳالهائي نه ٿي. هو پاڻ ڪجھه لفظ ڳالهائي اتان اٿي اچي ٿو. پر سندس واپس ٿيڻ وقت مڌو جو ڪيل ڀڻڪو ڄڻ سندس سڄي زندگي جو سرمايو هجي ٿو. هو سندس خاموشي ۽ آخر ۾ ڪيل ڀڻڪي کي ئي پنهنجي لا سڀڪجھه سمجھي ٿو ۽ پنهنجي محبت سان ملڻ تي اطمينان محسوس ڪري ٿو. اهو ڀڻڪو ئي ڄڻ سندس آتم ڪٿا جو آخري پنو هجي ٿو.

هي آتم ڪٿا هڪ اهڙي شخص جي آهي جيڪو زندگي جي گھڻن ڏکين مرحلن مان گذريو آهي. ساڳي وقت اها هند جي سنڌي ادب جي منظرنامي ۽ اتان جي اديبن ۾ ذاتي ڇڪتاڻ ۽ هڪ ٻئي کي نقصان پهچائڻ متعلق پڻ ڪجھه معلومات ڏئي ٿي. اها ڳالهه پڻ نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته ان آتم ڪٿا ۾ هندي ۽ سنسڪرت جي لفظن جو استعمال گھٽ ڪيو ويو آهي جيئن هند جا ٻيا گھڻا سنڌي ليکڪ ڪندا آهن جنهن جي ڪري پڙهڻ ۽ سمجھڻ ۾ گھڻي ڏکيائي نه ٿي ٿئي.

 

(ڏھاڙي سنڌ ايڪسپريس حيدرآباد ۾ ۲۳ ڊسمبر ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)

 

هري موٽواڻي سنڌي

شوڪت حسين شورو

هري موٽواڻي ڪو وڏو واپاري يا شاهوڪار نه هو، پر هن هڪ ڌاريءَ ڌرتيءَ تي سنڌي زبان ۽ ادب کي جهڙي ريت شاهوڪار بنايو، سو تمام وڏو ڪارنامو آهي. جڏهن هري موٽواڻي جو نالو وٺجي ٿو ته ذهن ۾ هڪدم ”ڪونج“ جو لفظ خودبخود اچي وڃي ٿو. هري موٽواڻي ۽ ڪونج هڪ ئي سڪي جا ٻه پاسا هئا. ”ڪونج“ هند توڙي سنڌ جو واحد غير سرڪاري رسالو آهي، جيڪو ۱۹۶۰ع کان وٺي هڪ ئي شخص پنهنجي مٿي ڪٿي باقائدي شايع ڪندو رهيو آهي. هري موٽواڻي ۲۰ نومبر ۱۹۲۹ع ۾ لاڙڪاڻي جي نوان تڪ محلي ۾ ڄائو، سندس پيءُ نارائڻ سنگهه جو دلي لڳاءُ گرو نانڪ سان هو، ان ڪري هو پاڻ خالصه پنٿ سک ٿي ويو هو. هن چاهيو ٿي ته سندس پٽ هري به سک ٿئي، پر گهر وارن ۽ مائٽن جي مخالفت سبب هن جي اها خواهش پوري نه ٿي سگهي. هري اڃا چوٿين درجي سنڌي ۾ هو ته هردوار ۾ رهندڙ سندس ناني کيس پاڻ وٽ سڏائي ورتو. سندس ناني جو هردوار ۾ ڪپڙي جو دڪان هو. هري ناني سان گڏ ڪم ڪرڻ لڳو ۽ ۱۴ سالن جي ڄمار ۾ هڪ هوشيار سئلز مئن بڻجي ويو. لاڙڪاڻي ۾ هريءَ جي پيءُ ۽ چاچن جو ڪاروبار اناج، ڪرياني، کير، ڏڌ ۽ مئدي جي سيئن جو هو. هري اڃا ۱۵ سالن جو هو ته سندس مڱڻو قمبر جي ڇوڪريءَ ڪوشيليا سان ڪرايو ويو. جيڪا پڻ سندس هم عمر هئي. جلدي ٻنهي جي شادي به ڪرائي وئي. هري پنهنجي زال، ماءُ ۽ ڀيڻ سان گڏجي هردوار ۾ ناني وٽ موٽي ويو. پويان ملڪ جو ورهاڱو ٿيو ته سندس پيءُ به لڏي هردوار هليو ويو. هن هردوار ۾ مٺائي جو دڪان کوليو، پر سندس ڌنڌو نه هلي سگهيو ته گهر ڀاتين کي پاڻ سان گڏ وٺي ڪلياڻ ڪئمپ ۾ وڃي رهڻ لڳو. هري ناني سان گڏ ئي هو، پر ڪنهن سبب جي ڪري ساڻس ڪاوڙجي لکنو ڀڄي ويو. سندس پيءُ کيس اتي اچي ڳولي هٿ ڪيو ۽ پاڻ سان گڏ ڪلياڻ ڪئمپ وٺي ويو. هريءَ اتي پهرين بسڪوٽن وڪڻڻ جو ڪم شروع ڪيو. هڪ دٻي جيترا بسڪوٽ وڪڻي اچڻ تي کيس خالي دٻي جا ساڍا چار رپيا ملندا هئا. هن پهرئين ڏينهن ٻن دٻن جا بسڪوٽ وڪيا، جن مان هن نوَ رپيا ڪمايا، پر ماڻهن اوڌر پئي رکي ۽ اوڌر جا پئسا ٻڏي ٿي ويا. هريءَ اهو ڪم ڇڏي هوٽل وارن کي جليبين وڪڻڻ جو ڌنڌو شروع ڪيو. وري اتي به اوڌر وارو مسئلو پيدا ٿي پيو. سندس پيءُ کي ممبئي جي فورٽ ايريا ۾ هڪ دڪان ملي ويو، جنهن ۾ هن مٺائي ۽ پڪوڙن جو ڌنڌو شروع ڪيو. ڪراچي سوئيٽ مارٽ جي نالي سان اهو دڪان ڪاميابي سان هلڻ لڳو. هريءَ جو پيءُ تمام سٺو ڪاريگر هو، سندس هٿ ۾ چس هو، مٺاين جا ڪيئي قسم ٺاهيندو هو، پڪوڙا به تمام سٺا ۽ سوادي ٺاهيندو هو، خاص طور سنڌي سنها پڪوڙا. انهن پڪوڙن ۽ ڦودني جي چٽڻي سبب ٻنپهرن جي لنچ وقت ڪيترائي سنڌي هنن وٽ اچي ڊبل روٽي ۽ پڪوڙا چٽڻي کائي پيٽ ڀريندا هئا. ان دور ۾ رات جو ڪلياڻ ڪئمپ وڃڻ ۽ صبح جو سويل ممبئي پهچي دڪان کولڻ ممڪن ڪو نه هو. ان ڪري هري هفتي ۾ هڪ دفعو ڪلياڻ ڪئمپ ۾ پنهنجي گهر ويندو هو، باقي سڄو هفتو هو ممبئي جي فوٽ پاٿ تي سمهي گذاريندو هو. ۱۹۶۰ع ۾ سندس پيءُ کي ممبئي ۾ گهر ملي ويو ته پوءِ اتي رهڻ لڳا.

هري جڏهن اڃا لاڙڪاڻي ۾ چوٿون درجو سنڌي پڙهندو هو، تڏهن کان هن کي قصن ڪهاڻين جي ڪتابن پڙهڻ جو چشڪو لڳي ويو هو. سندس اهو شوق انڊيا وڃڻ کانپوءِ نه رڳو قائم رهيو، پر پاڻ وڌي ويو. ڪتابن ۽ رسالن پڙهڻ جي ڪري ڪلياڻ ڪئمپ ۾ رهندڙ ڪجهه ليکڪن سان هن جي ڄاڻ سڃاڻ ٿي، تڏهن ممبئي ۾ سنڌي ساهت منڊل جي ادبي ڪچهري ٿيندي هئي. هڪ ڏينهن سنڌيءَ جو مشهور شاعر سڳن آهوجا ان ڪچهري ۾ هريءَ کي پاڻ سان گڏ وٺي ويو. اتي هن جي ملاقات پروفيسر منگهارام ملڪاڻي، اُتم، سندري ۽ ارجن شاد سان ٿي. ممبئي کانپوءِ هري ڪلياڻ ڪئمپ واري هفتيوار ادبي گڏجاڻي ۾ به وڃڻ شروع ڪيو، جنهن جو صدر پرسرام ضياءُ هو. هري موهن ڪلپنا، لعل پشپ ۽ ٻين ليکڪن سان مليو، اڳتي هلي هن کي ادبي مخزن ڪڍڻ جو خيال آيو. ”ڪونج“ جو پهريون پرچو ڊسمبر ۱۹۶۰ع ۾ ظاهر ٿيو. هريءَ مخزن جو ايڊيٽر موهن ڪلپنا کي بنايو، جنهن جا ٻانهن ٻيلي گنو سامتاڻي ۽ ارجن چاولا هئا. ڪجهه عرصي کانپوءِ هري پنهنجي رسالي جو پاڻ ايڊيٽر ٿيو. ڪونج کي پختن پيرن تي بيهارڻ جي لاءِ هن کي وڏا جتن ڪرڻا پيا، شروع ۾ ڪيترن مٿس ٺٺوليون ڪيون ته هيءُ پڪوڙائي ڇا ڄاڻي ادب مان، ڪونج اجها ٿي دم ٽوڙي. هن تي ٺٺوليون ۽ چٿرون ٿينديون رهيون، پر هريءَ جي لاءِ ڪيترا به گٿا ۽ اگرا لفظ گل هئا. وقت پوندي اهي حرف هيڻا پوندا ويا. ”ڪونج“ اڏامڻ جي سگهه حاصل ڪري اڏاڻي ته بس اڏامندي رهي ۽ آڪاس جي حد ڇُهڻ تائين. ڪونج خاص طور نئين پيڙهي جي ليکڪن کي همٿايو ۽ ادب ۾ آيل نوَن لاڙن کي متعارف ڪرايو، ڪونج ۾ زنده اديبن تي پهريون ڀيرو شخصيات نمبر شايع ڪيا ويا، جن جو تعداد اٽڪل ويهه کن ٿيندو.

هري موٽواڻي صبح جو سويل مٺائي جي دڪان تي وڃي ويهندو هو، ڏهين وڳي کانپوءِ هو سڄو ڏينهن ڪونج جي بلي هوندو هو. مواد جي چونڊ، پنو، اشتهار، پروف، ڇپائي، ٽپال، اهي سڀ ڪم هو اڪيلو ڪندو رهيو. ڪونج نه رڳو هند، پر سنڌ ۾ پڻ هڪ معياري ادبي رسالي جي حيثيت مڃائي ورتي ۽ ان هند ۽ سنڌ جي ادب جي وچ ۾ هڪ پُل جو ڪم ڏنو. هريءَ ڪونج رسالي کانسواءِ ڪونج پبليڪيشن طرفان هڪ سئو ڪتاب ڇپائي پڌرا ڪيا. ان سان گڏ ڪونج ٿئٽر ۽ ڪونج فلمس پڻ وجود ۾ آيا. ڪونج ٿئٽر طرفان ٽيڪنيڪلر ناٽڪ ”ننڊ نه ڪر نادان“ پيش ڪيو ويو. ان کانپوءِ هريءَ کي سنڌي فلم ٺاهڻ جو شوق ٿيو، هن گوورڌن محبوباڻي ۽ راجن چاولا جي صلاح سان ”هو جمالو“ فلم ٺاهي. هن جا ٻه لک رپيا خرچ ٿي ويا ۽ کيس فقط ستر هزار رپيا وصول ٿيا، هري صفا پٽ پئجي ويو. پيءُ ۽ گهر وارا الڳ ڪاوڙجي ويا. هن سالن تائين وڌيڪ مشڪل سان قرض لاهي پاڻ کي ۽ گهر وارن کي آجو ڪرايو.

سنڌي ادب ۾ پبلشر ۽ ايڊيٽر جي حيثيت سان داخل ٿيڻ کان گهڻا سال پوءِ هري موٽواڻي کي اوچتو لکڻ جو خيال آيو. هن ڪجهه ڪهاڻيون لکيون ۽ ان بعد هن جو قلم ڪڏهن ڪو نه رڪيو. هن جي ڪهاڻين جا پنج مجموعا، ٻه سفرناما ”جڙيل جن سان جند“ ۽ ”ماٽيءَ منجهه مهي“، سندس آتم ڪٿا ”آخري پنا“، پنج ناول ”ابو“، ”اجهو“، ”پاڻيارا پکي“، ”ٻاهر نڪرڻ جو رستو“ ۽ ”ڪوِڙو سچ“، هڪ ناولٽ ”ڀنگار“ شايع ٿيا. کيس سندس ناول ”اجهو“ تي ساهتيه اڪادمي طرفان انعام ڏنو ويو. ان کانسواءِ کيس بهترين ناول لکڻ تي هڪ انعام مدر ٽريسا جي هٿان پڻ مليو.

هري موٽواڻي کي سنڌ جي ڇڪ ۽ سڪ هميشه رهي. اهو ئي سبب هو جو سنڌ مان جيڪو به سنڌي ممبئي گهمڻ ويندو هو ته هري هن کي جيءَ ۾ جايون ڏيندو هو. هو سنڌ مان آيل مهمانن خاطر پنهنجا ڌنڌا ڌاڙي ڇڏي هنن جي خدمت ۽ گهمائڻ ڦيرائڻ ۾ لڳي ويندو هو. هري ان ڳالهه کي پنهنجو فرض ڪري سمجهندو هو. هري موٽواڻي چاليهن سالن جي جلاوطنيءَ کانپوءِ ۱۹۸۶ع ۾پهريون ڀيرو سنڌ ۾ آيو ته هتي به دل جان سان سندس آڌر ڀاءُ ڪيو ويو. هو ڄڻ سنڌ وارن جو گهر ڀاتي بنجي ويو ۽ سنڌ هن جو ٻيو گهر ٿي ويو. ان کانپوءِ هو پنج ڇهه ڀيرا سنڌ ۾ آيو. جڏهن پهريون ڀيرو سنڌ مان ٿي ويو ته هن پنهنجي نالي سان گڏ ”سنڌي“ لکڻ شروع ڪيو، ماڻهن چيس ته سنڌي هاڻي ٿيو آهين ڇا؟ ته وراڻيائين ”مسلمان حج ڪري اچڻ کانپوءِ پاڻ کي حاجي سڏائيندا آهن، مان سنڌ جو درشن ڪري آيو آهيان ته هاڻي پاڻ کي سنڌي ٿو سڏايان.“

”ڪونج“ هريءَ جو جياپو هو. پڇاڙيءَ واري عمر ۾ بيمارين سبب هلڻ کان عاجز هوندي به هو ڪونج خاطر رڙهندو رهيو. هن جي زندگيءَ جي سڀ کان وڏي خواهش اها هئي ته هو ڪونج جو گولڊن جوبلي نمبر ڪڍڻ تائين زنده رهي. بيمار، نٻل، هلڻ کان لاچار هوندي به ان خوشيءَ جي آسري ۾ رڙهندو، ٿڙندو، ڦاٻڙندو هلندو رهيو ته ڪونج جي پنجاهه سالن واري منزل ماڻيندو، پر ان کان ٽي سال اڳ ۷ مئي ۲۰۰۶ع تي هو هڪ اڻ کٽ سفر تي روانو ٿي ويو. سندس اها خواهش نند ڇڳاڻي گولڊن جوبلي نمبر ۲۰۰۹ع ڇپائي پوري ڪئي. هريءَ کي پيار ڪندڙ ۽ ڪونج جي چيف پئٽرن دادا مورجمل منگهناڻي ڪونج جي گولڊن جوبلي پرچي ۾ کيس شرڌانجلي ڏيندي لکيو ته ”پٺيان نهاريون ته پنجاهه سالن جي ادب ۾ اڪيلي ڪونج ڇا نه ڪيو آهي؟ هريءَ جي ادبي خدمتن جي هڪ وڏي دريائي ۽ سُڪ پُل (Bye-Pass) ممبئي کان ڪراچي پئي وڃي، نه سيمنٽ، نه ڪانڪريٽ، نه لوهه، نه ٿنڀو نه ٿوڻي، پر غبئي طور جذبات جي مضبوط ڏور، سچائيءَ سان اُڻيل پُل، اهو هڪ شخص جو ڪرشمو چئي سگهون ٿا...“