احسان بدوي - سچل ڀٽي

احسان بدوي

وقت گرد ۾ ڌنڌلائجي ويل

سچل ڀٽي

برصغير جو ورهاڱو سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن لاءِ سياسي، سماجي، معاشي ۽ قومي عذابن جو سبب ته بڻيو ئي پر گڏوگڏ ترقي پسند انقلاب ڌرين ۽ سنڌي ادب جو به خسارو ثابت ٿيو، پنهنجي وڏڙن کان ورهاڱي جي اڳ واري سنڌ کي خبر ٿا وٺو ته اها سرسبز، شاداب ۽ خوشحال سنڌ پسجي ٿي. جتي اسان جي ٻولي ۽ ڪلچر ڪيئي فڪرن کان آجو ٿي وڌي ويجھي رهيو هو، پر اڄ جي سنڌ کي اسان پنهنجي امن، آشتي ۽ صوفياڻي مزاج سبب پنهنجي ڪلچر، ٻُولي، جاگرافي ۽ تهذيب کي واڳن جي وات ۾ ڏئي ڇڏيو آهي.

ورهاڱي وقت سنڌ جي پڙهيل لکيل ۽ وچين طبقي جي سنڌي هندن پاران سنڌ ڇڏي هند لڏپلاڻ ڪارڻ هڪ طرف سنڌ ۾ مدل ڪلاس جو خال پيدا ٿيو، جنهن سبب سنڌ کي سياسي ۽ سماجي هلچل کي هاڃو رسيو ته ٻئي طرف گوبند مالهي، ڪيرت ٻاٻاڻي، گوبند پنجابي، موهن ڪلپنا، ڪرشن راهي سميت شعور ۽ ساڃاهه جي اهڃاڻن جي سنڌ ڇڏڻ سبب سنڌي ادب کي ڄڻ ته نانگ سنگهي ويو ۽ سنڌي ادب جمود جو شڪار ٿي ويو. ان جمود يا ڊيڊلاڪ کي سڀ کان پهريان ٽوڙڻ وارن ۽ شعور جي جوت جلائڻ وارن پهرين شخصن مان پروفيسر احسان بدوي به هڪ هو.

۱۹۵۲ع ۾ پاڪستان جو پهريون آئين ساز دستور پيش ڪيو ويو. جنهن ۾ اردو کي پاڪستان جي قومي ٻولي جو درجو ڏنو ويو ۽ بنگالي، سنڌي، پنجابي، بلوچي يا پشتو جي قومي حيثيت کي ختم ڪيو ويو، جنهن تي بنگال ۾ سخت رد عمل ڏسڻ ۾ آيو. پر سنڌ ۾ قومي تحريڪ جي فقدان ۽ علمي ادبي جمود سبب ڪو خاطر خواه رد عمل ڏسڻ ۾ نه آيو. تن ڏينهن ۾ سنڌي اديبن جي ڪا نمائنده جماعت نه هئڻ سبب ڪراچي جي سنڌي اديبن انجمن ترقي پسند مصنفين جي گڏجاڻين ۾ شرڪت ڪرڻ لڳا. جتي غير سنڌي اديبن سوشلزم جون غلط تشريحون ۽ تاويلون پيش ڪري سنڌي اديبن جي اجتماعي لاشعور کي ڪچلڻ جي ڀرپور شعوري ڪوشش ڪئي ۽ سندن قومي تشخص کي ڌڪ رسائڻ جو ڪو به موقعو هٿان نه وڃايو. غير سنڌي اديبن ۽ سياسي اڳواڻن جي اهڙي روش کاٻي ڌر جي اڳواڻي ڪندڙ ڪامريڊ سوڀي ۽ ٻوهو اي ڪي کي به سخت مايوس ڪيو. اهڙي صورتحال ۾ پروفيسر احسان بدوي، نورالدين سرڪي، شيخ حفيظ، عبدالغفور انصاري ۽ ٻين سنڌين جي عليحده ادبي تنظيم ”سنڌي ادبي سنگت“ جو بنياد رکيو ۽ احسان بدوي کي ان جو پهريون سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. ان کان اڳ به غير سنڌي اديبن جي غلط روش سبب گوبند مالهي، موهن ڪلپنا، گوبند پنجابي ۽ ٻين انجمن ترقي پسند مصنفين کان ڌار ٿي ورهاڱي کان اڳ ڪراچي ۾ ”سنڌي ادبي سرڪل“ جو بنياد رکيو هو. جنهن جو سيڪريٽري گوبند مالهي هو. ورهاڱي کان پوءِ گوبند مالهي سميت سنڌي اديبن جي لڏپلاڻ سبب اهو سرڪل پنهنجو وجود وڃائي ويٺو. احسان بدوي ۽ سندس ساٿين سنڌي ادبي سنگت جي پليٽ فارم تان سنڌي ٻولي کي قومي ٻولي جو درجو ڏيارڻ لاءِ آواز اٿاريو ۽ سنگت کي صرف ڪراچي تائين محدود نه رکيو پر ان جون حيدرآباد ۽ سکر ۾ به شاخون قائم ڪيون. سندس ان ڪم ۾ رشيد ڀٽي، غفور انصاري، نورالدين سرڪي، شيخ حفيظ ۽ ٻيا ساٿاري رهيا. رشيد ڀٽي شيخ اياز جي ڪتاب ”خط، انٽرويو ۽ تقريرون“ جي مهاڳ ۾ لکيو آهي ته سنڌي ادبي سنگت جو بنياد به احسان بدوي جي جناح ڪورٽس واري ڪمري تي رکيو ويو. جنهن مان پتو پئي ٿو ته تن ڏينهن ۾ احسان بدوي سنڌي ادبي سنگت جو سپهه سالار وارو ڪردار نڀائي رهيو هو.

احسان بدوي ٿڌي مزاج، ديمي لهجي ۽ ماٺيڻي طبيعت وارو شخص هو. ڪاوڙ ته هن جي ويجھو به نه ڀٽڪندي هئي. هن جي هر چرپر ۾ آهستگيءَ جو عنصر شامل هوندو هو. تڪڙ ۽ جلدبازي کان ڪڏهن به ڪم نه وٺندو هو ايتري تائين جو سنڌ مسلم ڪاليج ۾ سندس شاگردن مٿس Slow Motion جو لقب رکيو هو. تنهن جي باوجود هو پنهنجو وقت نه وڃائيندو هو. مطالعي جو ته ايترو شوقين هو جو ڪي فرصت جون گهڙيون به وڃائڻ بجاءِ مطالعي کي وقت ڏيندو هو، هو پنهنجي علمي گهراڻي جو تسلسل هو سندس ڏاڏو به هڪ عالم هو ۽ سندس والد محترم لطف الله بدوي سنڌ جي تاريخ ۽ سنڌي ادب جو هڪ وڏو عالم هو ۽ احسان بدوي به ترقي پسند خيالن سان سلهاڙيل جدت پسند اديب، محقق ۽ ترجمه نگار هو.

سيپٽمبر ۱۹۶۵ع جي جنگ دوران شيخ اياز کي گرفتار ڪيو ويو ۽ بابا (رشيد ڀٽي) روپوشي اختيار ڪئي. تن ڏينهن ۾ بابا ڪراچي، ٺٽو، حيدرآباد جا پيو چڪر ڪاٽيندو هو. ۲۱ نومبر ۱۹۶۵ع تي احسان بدويءَ جي دردناڪ حادثي واري ڏينهن کان چند ڏينهن اڳ جي ساروڻي ساريندي رشيد ڀٽي لکيو آهي ته هو احسان بدوي سان ملڻ سندس رهائشگاهه ”حق مينشن“ ملڻ لاءِ ويو هو. احسان بدوي حسبِ دستور شام جي واڪ لاءِ کيس فريئرهال گارڊن جي ڀرسان ريسٽورنٽ تي چانهه پيئارڻ لاءِ وٺي ويو ۽ روڊ ڪراس ڪندي هو هڪ وک کان حادثي کان بچي ويو، جنهن تي احسان بدويءَ کيس سخت ڇنڊ پٽيندي تڪڙ ڪرڻ کان منع ڪيو هو. ان واقعي کان چند ڏينهن پوءِ ئي احسان بدوي ساڳي جاءِ تي روڊ ڪراس ڪندي حادثي جو شڪار ٿي ويو.

توڻي جو ظاهري طرح احسان بدوي سست رو، هوريان هلڻ ۽ ڳالهائڻ وارو، خاموش طبع هو پر اندروني طرح چست، ڦڙت، تڪڙو ۽ سنگت ۽ ساٿ ۾ مصروف ترين شخص هو. هو خاموشيءَ سان ڪم ڪندڙ شخص هو، فرض شناسيءَ جو مجسمو هو ۽ ننهن کان چوٽيءَ تائين محنت ئي محنت هو.

هلڻ هڪلڻ ٻيلي سارڻ، مانجھائي مرڪ

وجھن تان نه فرق، رڪ وهنديءَ راندا ۾

هن پنهنجي مختصر ادبي زندگيءَ ۾ نه رڳو ڪيترا ئي تنقيدي ۽ تحقيقي مضمون لکيا پر ورهاڱي کان پوءِ سڀ کان اول سنڌي ادب ۾ عالمي انقلابي ادب ترجمو ڪرڻ جو حقدار به احسان بدوي ئي آهي. ڊان ويسٽ، ناظم حڪمت، ناصر جمال کي سنڌي ۾ پيش ڪري هن نوجوان ۽ نئين نسل جي سنڌي ليکڪن کي انقلاب جي فلسفي ۽ ترقي پسند شاعريءَ کان روشناس ڪرايو، ون يونٽ دوران ڪراچيءَ ۾ سنڌي شاگردن لاءِ هو وڏو اجھو ۽ آسرو هو، اندرون سنڌ کان ايندڙ شاگردن جي هر ممڪن مدد ڪندو هو. احسان بدوي سياسي ميدان تي سرگرم سنڌي شاگردن جي به وڏي ٽيڪ جھل هو. هو اهڙو شخص هو جنهن جي هٿان ڪنهن کي ڪو هاڃو نه رسيو هوندو. زبان سان ڪنهن جي دل آزاري نه ٿي هوندي. ڪنهن کي رنجائڻ سندس ريت ئي نه هئي.

پروفيسراحسان بدوي سنڌي ادب جو هڪ وڏو نانءُ آهي، هن تنقيد، تحقيق ۽ ترجمه نگاريءَ ۾ وڏو ڪم ڪيو پر کانئس پوءِ جي نسلن کيس يڪسر وساري ڇڏيو. وقت جي گرد سندس عڪس کي ڀلي ڪيترو به ڌنڌلو ڇو نه ڪري ڇڏي پر هو تاريخ جي ورقن ۾ هميشه امر رهندو. شيخ اياز چواڻي؛

ڪي ماڻهو تاريخ ٿين ٿا

گهايل ڌرتي جي سيني تي

اهڙي گهري چيخ ٿين ٿا

جا دنيا کي جاڳائي ٿي

جا هر ڪنهن کي بدلائي ٿي