رکيل مورائي

رکيل مورائي

هند ۽ سنڌ جي اديبن جو محبوب شاعر

مشتاق باگاڻي

سچڙي، سادڙي ۽ سٻاجهڙي سڀاءُ وارو اسانجي راڻي ليکڪ رکيل مورائي ٻهراڙيءَ وارو پورهيت سماج ۾ هڪڙي غريب هر هاريءَ جي گهر اکڙيون کوليون. اسانجا ڪکاوان گهر ۽ جڏيون جهوپڙيون اسانجي پهرين پناهه گاهه هوندي آهي. ڍنگرن جي واڙ يا لوڙهن جي آغوش ۾ سڏڪندي ۽ ٿڌا ساهه ڀريندي مسڪين مائرون پنهنجي ٻارڙن کي سپني سان لائي ساهه وانگر سانڍيندي پيار سان پالينديون آهن. انهن ابهم ٻارڙن کي ڪانبن ۾ کنيو کيٽن مان کر چونڊيندي ۽ واليون ميڙيندي ڏسبيون آهن. ڪوسي ٿڌي مٽيءَ جي ٿلهن تي اهي ٻار بانبڙا پائيندي جڏهن هلڻ سکندا آهن ته اهو گهر ٻهڪڻ ۽ چهڪڻ لڳندو آهي. گهر ۾ ٿانو مليندي، اڱڻ ٻهاريندي، ڪپڙا ڌوئيندي، ڇيڻا سُڪائيندي، سئا مينهن، ڳئون يا ٻڪريون ڏهندي، کير ولوڙيندي اهي ٻار پنهنجي مائرن سان ولهڙندا رهندا آهن، هو سياري ۾ جڏهن ڦٽيون ميڙڻ ۽ انهاري ۾ لابارو ڪرڻ وينديون آهن ته اهي ٻار مائرن سان گڏ هلندا آهن.

وڏي ٿيڻ تي وڏڙن کان ورثي ۾ مليل موڙي ملاڪات ڏاٽو ڪهاڙي، ڏاندن جو جوڙو، هر پاڃاري، لٺ ۽ مال جا ٻه ٽي پهرو انهن جي حوالي ڪيا ويندا آهن. ڪن کي وري نڙا، آرڻيون، ڪڙهيون ۽ هُڙهيون هٿن ۾ ڏيئي درياهه بادشاهه، ڍنڍ يا ڪنهن ڪوريءَ ۾ شڪار لاءِ اماڻيو ويندو آهي.

فطرت ڪا خاموش تماشائي بڻيل ڪا نه هوندي آهي. اها هنن سان سڌو سئون لاڳاپي ۾ هوندي آهي. هو پنهنجي خاص مخلوق کي انهن انسانن جي حفاظت تي مامور ڪندي آهي. سج چنڊ تارا، هوا، پاڻي، وڻ ٻوٽا گاهه هنن سان همراهه هوندا آهن. سج جي روشني، تازي هوا، گلن جي خوشبو ۽ شفق جي لالاڻ، شامڙيءَ جون رتل راسيون، ڇپر، ڇمر برساتيون، نئيون، درياهه ويندي سمونڊ تائين سڀ جا سڀ هنن سان سٻيلي هوندا آهن ۽ سڌو سئون انهن تي اثر انداز ٿيندا آهن.

اهڙي ماحول ۾ جڏهن رکيل جهڙي ڪنهن خوش نصيب ٻار کي پٽي هٿ ۾ ڏيئي اسڪول ۾ ويهاري اچبو آهي ته ان کي ان نئين ماحول ۾ هري مري وڃڻ يا ايڊجسٽ ڪرڻ ۾ ڪي ڏينهن لڳي ويندا آهن. حالتون ته هن وقت به ڪي قابل رشڪ ڪونهن پر ڏٺو وڃي ته ويجهي ماضيءَ تائين اهي اسڪول ڪي بيڪن هائوس يا گرامر اسڪولن جهڙا ڪو نه هوندا هئا، اسانجي هنن اسڪولن ۾ پيرين اگهاڙي، گوڏ ٻڌل اگلڙ ٻار به اچي داخل ٿي پڙهي سگهندا هئا، سنڌي فائينل يا ڪاميٽي پاس اسانجا استاد پنهنجي حال سارو وڏي جدوجهد ۽ جفاڪشيءَ سان انهن ٻارن کي پڙهائي اڳتي آڻيندا هئا، انهن مان گهڻا تڻا ته ٿڪجي يا انتهائي غربت سبب اسڪول وڃڻ ڇڏي ڏيندا هئا. جيڪڏهن ڪي پرائمري تائين پهچي به ويندا هئا ته شهري اسڪول پري هئڻ ڪري هو اڳتي پڙهي ڪو نه سگهندا هئا، تعليم هنن جي پهچ کان پري هئي. اهڙي صورتحال ۾ تمام گهٽ ٻار پڙهي لکي اڳتي ايندا هئا. بهر حال آهستي آهستي ٿوري گهڻي تبديلي ضرور آئي. غريب هارين به پنهنجا ٻچا پڙهائڻ شروع ڪيا.

اسانجي مان واري لڄاڙو ليکڪ، ريٻاري رکيل مورائي اهڙي ئي ماحول ۾ ڳوٺ حاجي مالڪ ڏني سولنگيءَ ۾ ۹ اپريل ۱۹۶۵ع تي جنم ورتو، ڇهن سالن جي عمر ۾ کيس ڳوٺ جي ويجهو غلام محمد سولنگي اسڪول ۾ ويهاريو ويو، اٺن درجن تائين موري ۾ ۽ مئٽرڪ غلام محمد پنهور اسڪول مان پاس ڪيائين. اڳتي هلي هن اباڻي پورهئي کي خيرباد چئي شهري هنرمندي واري ڪم ۾ هٿ وڌا، جنهن کيس اڇن ڪپڙن پائڻ جهڙو ڪيو، شاعريءَ جي لئون ته الائي ڪٿان لڳس پر ان پياس کيس موري جي مهان ۽ استاد شاعر راشد مورائي تائين پهچايو، جتي سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻين ۾ هن جي علمي ۽ ادبي تربيت ٿيندي رهي.

ياد رهي ته موري ۾ خالص علمي ۽ ادبي سرگرمين، سماجي ڀلائي جي سوچ ۽ معاشرتي مثبت ڪردار ادا ڪندڙ پڙهيل لکيل طبقي جون ٻه شاخون انتهائي سرگرم عمل رهيون آهن. انهن ۾ پرائمري استادن کان وٺي پروفيسرن تائين ۽ وڪيلن کان وٺي آفيسرن ۽ آفيشل جاتي تائين جا اهم ڪردار پنهنجي حال سارو حصو ونڊائيندا رهيا آهن. هڪڙي سنڌي ادبي سنگت ۽ ٻي سنڌ گرئجوئيٽس ايسوسيئيشن.

راشد مورائي باقائدگيءَ سان سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻين جو ريگيولر انعقاد ڪرائي سموريون ڪارروايون رڪارڊ ڪرايون. اتي پڙهجندڙ هر صنف ۽ ان تي ٿيل تنقيد اکر به اکر لکيت ۾ آڻي هڪ نئين روايت جو بنياد وڌو. مونکي افسوس آهي جو آئون انهن گڏجاڻين ۾ شريڪ ڪو نه ٿيندو هوس پر مونکي اها خبر آهي ته ايترو ته قيمتي ادبي مواد ڪٺي ٿيل آهي جو ان جي شايع ٿيڻ سان سنڌي ادب جي نه رڳو خدمت ٿيندي پر ان ۾ گران قدر اظافو پڻ ٿيندو. رکيل مورائي سنگت جي انهن گڏجاڻين ۾ نه رڳو باقائدگيءَ سان شريڪ ٿيندو هو پر. انهن تنقيدي نشستن ۾ ڀرپور حصو به وٺندو هو، پاڻ ٻه دفعا سنڌي ادبي سنگت موري جو سيڪريٽري پڻ ٿي رهيو. رکيل هڪ هنرمند پورهيت ۽ ذميوار شهري جي حيثيت سان پنهنجي نئين زندگيءَ جي شروعات ڪئي. هن پنهنجي غريب گهرواريءَ کي ساڻ وٺي وڃي ڪراچيءَ ۾ رهائش اختيار ڪئي. ڪراچي جتي ڪير به ڪنهنجو ڪونهي وارو تصور عيان هو. هن پوءِ به نئين شهري سماج ۾ پنهنجي هنري پورهئي جو سهارو وٺي آهستي آهستي هلڻ شروع ڪيو. ان شهر لاءِ سندس عزل جون هي سٽون سندس دل جي ترجماني اجهوهن ريت ٿيون ڪن.

مون گذاري ائين زندگي شهر ۾

ڳوٺ ڄڻ آ ڪئي، خودڪشي شهر ۾

هن جي قلم ۾ به جان ايندي وئي، ادبي حلقن ۾ کيس هڪ مخلص ڪارڪن طور سڃاتو وڃڻ لڳو، شيخ اياز کان وٺي يوسف شاهين تائين ۽ اڪبر لغاريءَ کان وٺي عبدالقادر منگيءَ تائين ساڃاهه وند حلقي ۾ هن جي قلمي پورهئي کي سٺي مڃتا ملي.

۲۰۰۸ع کان هن عملي صحافت جي ميدان ۾ قدم رکيو. ڪاميابي هن جي راهن ۾ وار وڇائيندي رهي. صحافت واري معزز پيشي سان گڏ هن ادبي سفر به جاري رکيو. هند سنڌ جي اديبن سان هن جي شناسائيءَ هن جي وقار ۾ ويتر اظافو ڪيو.

زندگيءَ جي نامسائد حالات کان فرار حاصل ڪرڻ لاءِ هو ڪتابن جو سهارو وٺي ٿو پر کيس قرار ڪو نه ٿو اچي.

بک جي احساس کان فرار وٺي

هو ڪتابن ۾ ڪجهه قرار وٺي

تيز ڀٽڪاءُ ذهن رولوءَ جو

نا اميديون ٿو بار بار وٺي

ڪڪر جي ڇانون ۾ اڏي ٿو گهر

۽ رڃ کان ٿو آبشار وٺي

پنهنجي جنم ڀوميءَ سان پيار هڪ فطري ڳالهه آهي، ڪراچيءَ جي شهر ۾ رهندي به پنهنجي ڳوٺ جا ويڙها ۽ ويڙهيچا ياد ٿا پون. هو لکي ٿو:

ستارن جي هيٺان سمهان خوش ٿيان

جڏهن ڳوٺ پنهنجي وڃان خوش ٿيان

گذاريم الڳ جنهن کان اڻٽيهه سال

انهيءَ گهر سان ٻيهر ملان خوش ٿيان

رکيل جاکوڙي ۽ جفاڪش انسان آهي. هن جي خوبصورت شاعريءَ تي سلسليوار سارنگا ۾ حبدار سولنگيءَ لکيو هو.

”رکيل مورائي نئين ٽهيءَ جو خوبصورت غزل گو شاعري آهي. سندس غزل جو تخليقي ناتو/ تسلسل نارائڻ شيام سان ڳنڍي سگهجي ٿو. رکيل جو غزل موضوع ٻولي ۽ پيشڪش جي حوالي سان جديد سنڌي غزل آهي، احساس جي تازگي ۽ تخيل جي خوبصورتي سندس غزل جي سڃاڻپ آهي. رکيل جو غزل شهري زندگيءَ جي اڪيلائي ۽ ويڳاڻپ جو به آئينو آهي. هن وٽ فرد جي هيڪلائپ جو نفسياتي تجربو به ملي ٿو.

رکيل مورائي غزل ۾ منفرد روايتون پيدا ڪري ان کي نئين سڃاڻپ ڏني آهي، فڪري طور به سندس غزل ڀرپور ۽ با معنيٰ آهي.“

هن کان وڌيڪ رکيل جي شاعريءَ تي سٺو لکي نٿو سگهجي.

رکيل بابت امر اقبال جا اکر، اوهين به پڙهو، ”رکيل مورائي جي ادبي ڪم جا هڪ کان وڌيڪ حوالا آهن ۽ سڀئي حوالا نهايت سهڻا ۽ اهم آهن. هو بنيادي طرح شاعر آهي. شاعريءَ ۾ وري غزل سندس سڃاڻپ آهي. هن ٿوري پر معياري شاعري ڪئي آهي، تنقيد جي خال خال ميدان ۾ وري رکيل سنڌي نثري توڙي شعري ادب جي سڄاڻ نقاد وارو ڪردار ادا پئي ڪيو آهي، تحقيق جي نسبتا ڏکئي ڪم ۾ به رکيل پاڻ ملهايو آهي. “

رکيل مورائيءَ جي ادبي کاتي ۾ ست عدد ڇپيل ڪتاب ۽ ڪيترائي مضمون، مقالا ۽ اڀياس ۽ تبصرا شامل آهن، جهڙوڪ:

ڪوڙئين ڪن سلام، شاهه کي منظوم ڀيٽا ۲۰۰۸ع (ثقافت کاتو )

سنڌ جو سرمست مضمون ۾ مقالا، ۲۰۰۹ع (ثقافت کاتو)

سنڌي ٻولي ۽ پيءَ جو اتهاس ٻه ڇاپا ۲۰۰۹ع

(سنڌي ٻولي اٿارٽي)

سنڌي شاعريءَ جو وهائو تارو شاهه ڪريم ۲۰۱۰

ثقافت کاتو

شاهه لطيف هڪ اڀياس ۲۰۱۲ع ثقافت کاتو

بيدل هڪ اڀياس ۲۰۱۷ع بيدل يادگار ڪميٽي

لڇمڻ ڪومل جا خط ۲۰۱۷ع

(ڪويتا پبليڪيشن حيدرآباد )

ڪتاب لڇمڻ ڪومل جا خط منهنجي اڳيان آهي، ڪتاب جو پيش لفظ مدد علي سنڌي جي عمدي تحرير آهي. رکيل جي علمي ۽ ادبي ساک بابت لکي ٿو،” حقيقت ۾ رکيل مورائي سنڌي ادب جو اهو بي حد مٺو، قربائتو سچو ۽ محبتي ماڻهو آهي جنهن جي هند ۽ سنڌ ۾ دوستي وسيع آهي، لڇمڻ به ٻين ڪيترن هند جي ليکڪن وانگر رکيل مورائيءَ سان گهڻي محبت ڪندو هو، هن سان ڏک سور اوريندو هو ۽ پنهنجي هن دوست جو تمام گهڻو خيال ڪندو هو. اها محبت ۽ اهو پيار لڇمڻ جو رکيل سان هنن خطن مان ظاهر ٿئي پيو. اڄ به هند جا ڪيترا اديب سنڌ ايندا آهن ته ساڻن گڏ رکيل مورائي هوندو آهي، رکيل جي ڪتابن ۾ هند ۽ سنڌ جي ليکڪن سان محبت آهي.“

رکيل جي طرز تحرير دلچسپ ۽ منفرد آهي. هن ئي ڪتاب جي صفحي ۲۶ تي سندس هي جملا سندس لکڻ جي اسلوب ۽ خلوص جي نشاندهي ڪن ٿا جن ۾ هن هند جي ادبين سان سندس لاڳاپن جو برملا اظهار ڪيو آهي.

”اجمير جڏهن کين مستقل اجهو نه ڏنو ته هو (لڇمڻ ڪومل) ڀرتپور، آگري ۽ احمدآباد ۾ پنهنجو اجهو تلاش ڪندا آخر ڪانپور ۾ پنهنجي پڦيءَ وٽ اچي ٿانيڪا ٿيا. هتان ئي هن جي عملي زندگي شروع ٿي. چئن سالن کانپوءِ جڏهن سندس سنڌ ۾ رهيل بابا کين ڪانپور ۾ اچي مليو ته هنن دهلي اچي وسائي، دهلي عالم جو لاجواب شهر هئو. جتي ئي هن مئٽرڪ به ڪئي ته جنرلزم ۾ ڊپلوما به ڪئي، ڊراما به ڪيا، نوڪري به ڪئي، دادي گوپيءَ سان شادي به ڪئي ته شاعري به ڪئي، سندس ليکڪ بڻجڻ وارو شهر دهلي آهي، دهلي جنهن ۾ منهنجا ٻه گهر آهن، هڪ لڇمڻ ڪومل جو ۽ ٻيو دلبر ڀاءُ هيري ٺڪر جو، هنن ٻنهي گهرن ۾ مون ڪيتريون ئي راتيون پنهنجي گهر جيان گذاريون اهن. مان اڄ تائين اهو ليکو  نه ڪري سگهيو آهيان ته هنن ٻنهي گهرن مان مونکي گهڻو پيار ڪهڙي گهر مان مليو آهي، لڇمڻ ڪومل ۽ هيرو ٺڪر منهنجي ٻن اکين جيان آهن، جيستائين منهنجون اکيون سلامت آهن، ايستائين انهن جا چهرا منهنجي اندر ۾ موجود رهندا، هونئن دهليءَ ۾ ڊاڪٽر موتي لال جو تواڻيءَ ۽ ڊاڪٽر مرلي ڌر ڄيٺلي سان به منهنجي عقيدت رهي آهي، آنند کيماڻي ۽ پرم ابيچنداڻي مونکي تخليقي طور موهيندا رهيا آهن. وينا شرنگي ڀينرن وانگر محسوس ٿيندي آهي ۽ منهنجو همعصر شاعر موهن همٿاڻي منهنجو يار آهي.“

هند جي اديبن لاءِ نيڪ جذبا ۽ امٽ پيار پنهنجي جاءِ تي اهم آهي پر هند جي ايبن طرفان جيڪا خطن جي صورت ۾ موٽ رسيد ملي ٿي ان ۾ سنڌ جي سمورن اديبن ۽ شاعرن لاءِ نيڪ خواهشن جو اظهار اجهو هن ريت ڪيل آهي. اوهين به پڙهو: انيئن دهلي، ۷، ۸، ڊسمبر ۱۹۹۷ع وارو خط“،

اپريل ڌاري گوپيءَ سان گڏ اتي اچڻ جي ڪوشش ڪندس، ان وچ ۾ ويزا لاءِ ڪوشش ڪري رهيو آهيان، تاج جويي کي منهنجي پاران مبارڪون ڏج، هتي منهنجي گهر ۾ ٿيل اڻ وسرندڙ يارن جون ڪچهريون ياد رهيون، جيڪي هنن کان ڪڏهن نه وسرنديون ، ميهر شاهه، مظهر لغاري، جمن دربدر، منير شاهه، حسن درس، جامي چانڊيو، مظفر چانڊيو، آريسر، جام ساقي ڪهڙا ڳڻي ڪهڙا يار ڳڻيا، سڄي سنڌ ڏينهن رات منهنجي گهر ۾ دُنگ لٽائيندي رهي، آصف بالاديءَ کان ڪڏهن انهن ڪچهرين بابت پڇجانءِ امان به اهي ڏينهن ۽ محفلون ياد ڪندي آهي “.

۶ اپريل ۱۹۹۸ع وارو خط: ” اڄ ڪلهه گهر ۾ اڪيلو آهيان. ماني ملازمه شميما بيگم ڏاڍي لذيذ ٺاهي ڏيندي آهي، دارون جا دنگ گهر ۾ ڀري رکيا اٿم. هاڻي تون، تاجل ۽ نصير مرزا گڏجي هڪدم هتي مون وٽ هليا اچو، ڪجهه ڏينهن اڳ نصير کي به خط لکيو اٿم. هن يار قرب ڪري ” سامي سج وڙاءُ “ ۽ مهراڻ جو اياز وارو پرچو ڪنهن هٿان موڪليو هئو، هن کي منهنجون يادگيريون ڏج ۽ مون طرفان هتي اچڻ لاءِ مڃائج، گهر ۽ دل ٻيئي چڱا ڪشادا آهن“.

نئين دهلي -۱۷،۲۶ اپريل ۱۹۹۹ع پيارا پٽ رکيل، ڪالهه چنديڳڙهه ۾ امير ابڙي تنهنجو خط ۽ تنهنجا قرب ڪري موڪليل ڪتاب ڏنا ۽ اڄ تنهنجو ۱۶ اپريل جو لکيل تفصيلوار خط پڻ مليو، امير سان ڪانفرنس ۾ ته مختصر ملاقات ٿي پر ڪالهه هو مونسان ملڻ پنهنجي هڪ دوست سان گڏ منهنجي هوٽل ۾ آيو، جتي ساڻس سٺي ڪچهري ٿي، ڏاڍو دلبر ۽ آبرودار انسان آهي، اڄ آگري ويو آهي ۽ سڀاڻي مون وٽ گهرايندو ۽ باقي وقت ٻاٽليءَ تي گڏ هونداسين، هتان جو تفصيلوار احوال هو اتي توکي روبرو ڏيندو، امير هٿ ڪجهه ڪتاب تولاءِ هڪ واچ، ڪلثوم ڌيءَ لاءِ هڪ جارجيٽ جي ساڙهي موڪليان ٿو وغيره…..“.

هنن ٽنهي ٽڪرن تي تبصرو منهنجي وس کان ٻاهر آهي، اسانجي آبرودار اديب ادبي ڪانفرنس اٽينڊ ڪرڻ لاءِ هندستان وڃن ٿا ۽ ٻاٽلين تي محفلون مچائين ٿا، بهرحال ڪتاب پڙهڻ سان مونکي ايئن لڳو ته هند جا اديب سنڌ جي ٻن اديبن سان خصوصي طور حد درجي جو پيار رکن ٿا، هڪ تاجل بيوس ۽ ٻيو رکيل مورائي،

۱۴ ڊسمبر ۱۹۹۸ع جي خط ۾ لڇمڻ ڪومل رکيل لاءِ لکي ٿو، ”منهنجا مربي پٽ رکيل، تون منهنجي هر شيءِ ۾ امانتدار ۽ وارث آهين، منهنجا پنج هزار کن ڪتاب ۽ هزارين سنگيت جون ڪيسٽون، دنيا جي هر مشروب سان ڀريل بار، گهر جون ڇتيون، ڀتيون در ديوارون سڀ تنهنجو آهي، گوپي، رجني، سنڌو ۽ لاليءَ سان تنهنجو رتائون رشتو آهي، منهنجي آخرين رسومات جو فرض به اتي تون نباهجانءِ ڌڻي ڪري ها، تون منهنجي گهر ۾ ڄمين ها، هينرءَ به هليو اچين ته اکين تي، توکي جيءَ ۾ جايون ڏيندس، تون منهنجو روحاني اولاد ته آهين ئي، جسماني به هجين ها ته مان نصيب وارو هجان ها،“ آخر ۾ هن مضمون جي پڄاڻي اڄوڪي دنيا جي وڏي ۾ وڏي تاريخدان محقق ۽ ڪلاسيڪل شاعر متحرم يوسف شاهين جي ڪتاب،”شاهه لطيف سنڌ جي آزاديءَ جو پهريون عظيم شاعر“ ۾ رکيل مورائيءَ لاءِ لکيل هڪ جملي تي ڪيان ٿو:

” آئون پنهنجي تمام پياري ۽ ذهين دوست جناب رکيل مورائي جو شڪر گزار آهيان جنهن مونکي اهي سمورا تاريخ جا ڪتاب هٿ ڪري ڏنا جن جي مطالعي کانسواءِ هي ڪتاب مڪمل ڪرڻ نا ممڪن هو.“ سنڌ جي سچڙي، سادڙي ۽ سٻاجهڙي شاعر رکيل مورائي جي سالگرهه جي موقعي تي کيس Tribute .

رکيل مورائي

خوبصورت شاعر ۽ جاکوڙي اديب

وحيد رزاق مستوئي

سنڌ جي مشهور علمي ادبي سياسي ۽ سماجي حيثيت رکندڙ شهر مورو جي اوڀر ۾ وسندڙ وستي حاجي مالڪ ڏنو سولنگي جي رهواسي چاچي جاڙي خان سولنگي جي گهر جي آڳنڌ ۾ نائين اپريل ۱۹۶۶ع تي هڪ گل ٽڙيو جنهن کي مائٽن کيس الھه رکيو جو نالو ڏنو جيڪو سنڌي ادب ۾ اڳتي هلي سنڌي ٻوليءَ جو خوبصورت شاعر، جاکوڙي اديب ۽ صحافي رکيل مورائي جي نالي سان سموري سنڌ ۾ سڃاتو وڃي ٿو. هن پرائمري تعليم ويجهي ڳوٺ غلام محمد سولنگي مان حاصل ڪئي جڏهن ته مئٽرڪ ۱۹۸۴ع ۾ گورنمينٽ هاءِ اسڪول مورو مان ۽ انٽر آرٽس مهراڻ ڪاليج مورو مان پاس ڪيائين ۽ وڌيڪ تعليم حاصل ڪري نه سگهيو. رکيل مورائي ۱۹۷۹ع ۾ تيرهن سالن جي ننڍڙي عمر کان شاعري جي شروعات ڪئي.

رکيل مورائي سنڌي ادبي سنگت مورو شاخ جو ٻه ڀيرا ۱۹۸۳ع ۽ ۱۹۸۴ع ۾ سيڪريٽري چونڊجي آيو سندس دور ۾ ادبي سنگت جا ڪلاس سائين راشد مورائي جي اوطاق جيڪا درس روڊ سول اسپتال مورو جي مين گيٽ سامهون هوندي هئي تي ڀرپور نموني ٿيندا هئا جنهن ۾ سڪرنڊ مان سائين مير محمد پيرزادو، نوابشاھ مان سنڌ جو مشهور انقلابي مزاحمتي شاعر عبدالحڪيم ارشد، مورو مان سائين پروفيسر نذير قاضي، ڊاڪٽر سليمان سولنگي، عظيم سنڌي، ادريس جتوئي سميت ٻيا دوست شريڪ ٿيندا هئا. رکيل مورائي يارن جو يار نماڻي سڀاءَ ۽ سٻاجهڙي طبعيت جو مالڪ آهي.

هن سنڌي شاعري جي خوبصورت صنفن غزل ۽ وائي تي ڀرپور لکيو آهي پر هن نظم ۽ نثر ۾ به پاڻ موکيو آهي. سندس شاعري ٽماهي مهراڻ ۽ هندستان مان نڪرندڙ ٽماهي رسالي ڪونج، سپون سميت سنڌ ۽ هند جي ٻين خوبصورت رسالن ۾ ڇپجندي رهي ٿي. رکيل مورائي جهڙي خوبصورت تخليق ڪئي آهي اهڙو وري پڙهڻ جو انداز به خوبصورت ۽ نرالو اٿس.

رکيل مورائي روزگار جي حوالي سان ڪيترن سالن کان ڪراچي ۾ ترسيل آهي پر هن ڪڏهن به پنهنجي جنم ڀومي ۽ پنهنجا يادگار سال جيڪي هن مورو شهر ۾ گذاريا انهن کي هن ڪڏهن به ناهي وساريو. ڪراچي ۾ رهڻ دوران هن سنڌي ادبي سنگت شاخ ڪراچي جي ادبي ڪلاسن ۽ پروگرامن شرڪت ڪئي ۽ اتي به مورائين جي ڇاپ قائم ڪئي. رکيل مورائيءَ، حضرت سچل سرمست ۽ ڀٽائي سرڪار جي فن فڪر تي شايع ٿيندڙ مضمونن کي چونڊي ترتيب ڏنو آهي جيڪي سنڌ جي ثقافت کاتي طرفان شايع ٿي چڪا آهن ان کان علاوه سندس ڪيترائي شاندار مضمون سنڌ ۽ هند جي برک شخصيتن تي اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيندا رهن ٿا. سندس سنڌي ٻولي جي خوبصورت شاعرن جي مجموعن تي لکيل مهاڳ ۽ تعارف پڻ وسارڻ جوڳا ناهن. ان کان علاوه سنڌي ٻولي ۾ ڇپجندڙ نون ڪتابن تي خوبصورت تبصرا پڻ لکندو رهي ٿو. رکيل مورائي سان منهنجي سڃاڻپ منهنجي صحافت ۾ اچڻ کانپوءِ اخبارن ۾ مضمون ۽ اکين ڏٺا احوال ڇپڻ کانپوءِ ٿي مونکي ڪجھه ياد آهي ته رکيل مورائي منهنجي بابا موجوده سيڪريٽري ساس مورو رزاق مستوئي کي هڪ جاءِ تي عظيم سنڌي سان گڏ چيو ته تنهنجو ننڍڙو وحيد رزاق مستوئي محنتي آهي ۽ سٺي محنت پيو ڪري جس هجيس جنهن کانپوءِ منهنجي اندر لکڻ جو اتساھ ويتر وڌيو ۽ بعد ۾ منهنجي ملاقات هڪ تقريب ۾ ٿي جتي هن مونکي تمام گهڻو اتساهيو ته تون ۾ لکڻ جا جراثيم موجود آهن وڌيڪ محنت ڪر .

رکيل مورائي جو خاص ڪري هند جي سنڌي اديبن تي ڪيل شاندار ڪم هميشھ سنڌي ادب ۾ يادگار جي حيثيت سان رهندو. رکيل مورائي هند ۽ سنڌ جي اديبن جي وچ ۾ پل وارو ڪردار پڻ ادا ڪيو.. سندس هڪ خوبصورت غزل نموني طور هتي ڏجي ٿو.

اڄ سچل ڳوٺ ڪراچيءَ ۾ رکيل مورائي سان جنم ڏينهن جي حوالي سان رهاڻ رچائي پئي وڃي. اچو ته سندس شخصي ۽ تخليقي پهلوئن تي کيس ڀيٽا پيش ڪيون.

تنهنجي شهر جو هر هڪ روشن منظر جاڳي ٿو،

روشنين ۾ هڪڙو اونداهو گهر جاڳي ٿو.

جلدي ننڊ سمهاري ڇڏيو جسمن جي ميلاپ،

ها پر اوسيئڙي ۾ لڇندڙ بستر جاڳي ٿو.

ڪرسي تي ويٺي صاحب کي ننڊ وٺي پئي،

ٻاهر لوڪ سمورو سمجهي، دفتر جاڳي ٿو.

مان جو رستي جي وچ تي مري ويو آهيان،

منهنجي ئي رت ۾ ڳاڙهو هو خنجر جاڳي ٿو.

رکيل مورائي

کيس جيئن مون ڏٺو

نصير سومرو

ڏينهن سڀئي ڏينهن ئي آهن، پر ڪي خاص به، جيڪي ياد رهن ٿا، يا ياد رکڻا پون ٿا. جنم ڏينهن به خاص آهي. فيس بوڪ تي، ته جنم ڏينهن جون واڌايون، وبا جي ڏينهن ۾ به ڏيون ٿا، اهو رابطي جو اثرائتو ذريعو آهي. رابطو آهي ته نينهن جو ناتو به آهي. ڀلا! ليکڪ، ليکڪ دوست کي سندس جنم ڏينهن تي شڀ ڪامنائن جو اظهار ڪرڻ گھري ته ٻه اکر لکيل وڏو تحفو اٿس.

سو جنهن پياري شخص لاءِ تحفتن هي لفظ لکان پيو، تنهن جو نالو  آهي رکيل مورائي!

رکيل ڳوٺ مان خوابن جون ڀريون ٻڌي شهر ۾ آيو. ۾ مسواڙ جو گھر، گھر ڀاتي، گذر سفر لاءِ ڪڏهن ڪارخاني ۾ مزوري ڪيائين، ڪڏهن هٽ هلايائين. خود ئي ٻڌائي ٿو ته:

مون گذاري ائين زندگي شهر ۾،

ڳوٺ ڄڻ آ ڪئي خود ڪشي شهر ۾.

جنهن مسافر کي پنهنجو اجھو آڇيو،

ٿو لڳي گھر ڌڻي، اجبني شهر ۾.

هي ڳوٺ، شهر جي ڪشمڪش (conflict) رڳو رکيل سان نه پر انهن سڀني شاعرن جو الميو آهي، جيڪي ”آڻين ۽ چاڙهين ڏٿ ڏهاڙي سومرا“ واري حالت ۾ جيئن ٿا.

ساڻس ساس شاخ ڪراچي جي گڏجاڻين ۾ ملڻ ٿيو. تن ڏينهن ۾ گڏجاڻيون رمپا پلازا ۾ ٿينديون هيون. ڇتي تنقيد ٿيندي هئي. ڪيترا ڀڄي جان چڏائي ويا ۽ وڃي ڌنڌي ڌاڙيءَ سان لڳا. پاڻ ان ئي رستي تي هلياسين، جيڪو عشق جو رستو به، ته خود منزل به آهي. عشق خرد جي چانئٺ ٽپيو ته جنون جي جهان ۾ پير کپندس. جت موهه جي موکي پيڙائن جا مٽ اُپٽيون ويٺي آهي. ٿڙيو، ٿاٻڙيو به موکي سهارو ڏئيس. امداد حسينيءَ جي بقول ته ”روز بڪواس ٻُڌي ڪن پچي پيا آهن“ پر ٻڌڻو پئي ٿو. چئي نه سگھون ته اظهار جو اهڃاڻي انداز اختيارڻو پوندو. هي اهڃاڻي اظهار ته شاعري آهي.

اوپرائپ، اڪيلائي، ويڳاڻپ جا جذبا اندر ۾ اڏوهيءَ جيان چٽي ناس ڪري ڇڏين ٿا.

”چوڏس آهه اوندهه پکڙجي وئي“

جهڙي عالم ۾ اميد جي لاٽ صرف جياپي ۾ ويساهه سان روشن ٿئي ٿي. هن خود هر گام تي اميد جي مشعل ٻارڻ جي ڪئي. پاڻ ئي ٻوٽو ٻارڻو پئي ٿو. ٻار جوان ٿيڻ تي گھڻا بار لٿس. نياڻي جي شادي ٿي ته وڏو بار لٿس. بار لهڻ سان نوان بار به ڪلهين سوار ٿيندا آهن. ”بار کڻڻ ئي ته زندگي آهي“.

رکيل گھٻرايو ڪونه. تڪيه ڪلام اٿس، ته ”من هيئن به واهه واهه ته هُونءَ به واهه واهه!“ رکيل خوش نصيب آهي، جو سندس بقول ته گھر واريءَ سان به دوست جيان گذاري ٿو.

ڳوٺ ۾ ڏينهن ايترا لاتئه،

ڄڻ ته وسري ويئه شهر ڪلثوم!

تو بنا گھر رهيو نه آهي گھر،

آءُ گھر کي بڻاءِ گھر ڪلثوم!

ياد اٿم ته سنگت جي پليٽ فارم تان تاجل بيوس هائيڪو شاعريءَ جي صنف تي ليڪچر ڏنو هو. کيس ڇند، عروض تي دسترس هئي. لڳاتار لکندو ۽ ڇپجندو هو. فڪري بحثن جو دور هو. بحثن ۾ شيخ اياز جي فڪري وابستگين بابت تڪراري ليک اٽڪل هر سنڌي اخبار ۽ رسالي جي زينت بڻبا هئا. اسان تاجل صاحب جي ويجھو هئاسين. هن جي نيازمنديءَ ۾وٽس ڪهي ويندا هئاسين. رکيل کان علاوه نثري نظم جو شاعر رمضان نول به گڏيل دوستن مان هو. ڪڏهن وهي وڇوٽيءَ جو احساس نه ڏياريائين. رکيل ته ساڻس گڏجي ڀارت گھمڻ به ويو هو.

رکيل مورائي پنهنجي ٽهي جي انهن اديبن مان هڪ آهي، جيڪو شعر سٺو چئي ٿو، ته نثر به سٺو لکي ٿو. سندس پهرين لکت، پڙهي نه بلڪ ٻڌي هيم. عبدالغفار تبسم جي گھر واقع دفينس ۾ استاد بخاريءَ جي سالگرهه تقريب ۾ مقالو پڙهيو هئائين. تقريب جي صدارت شيخ اياز ڪئي هئي. ان وقت محسوس ٿيم ته شخصيت جي باري ۾ ڪيئن لکجي، سو لکڻ اچيس ٿو.

سنگت جي ويهڪن ۾ جيڪو ليک تنقيد لاءِ پيش ڪندو، تنهن مان ڀاسندو هو ته سرحد پار لکجندڙ سنڌي ادب جو اڀياس گھڻو ڪيو اٿس. جڏهن هيرو ٺڪر، ريٽا شهاڻي ۽ هري موٽواڻي سنڌ ۾ آيا هئا ته تاجل بيوس جي اڳواڻيءَ ۾ وفد جڏهن عوامي آواز جي دفتر گھمڻ ويو ته رکيل ۽ مان گڏ هئاسين. انهن ڏينهن ۾ عوامي آواز جو دفتر آءِ آءِ چندريگر روڊ تي واقع نامڪو سينٽر ۾ هو. بعد ۾ ٺاڪر چاولا  ۽ سندس وني پارو چاولا آيا هيا ته ڀنڀور به گڏجي ويا هئاسين. سچل ڳوٺ ۾ سندن مانَ ۾ مشاعرو ٿيو هو. مشاعري جي ڪاروائي ساجد سومري هلائي هئي. مهمانن جي آجياڻي ۾ جيڪو پڙهيو هيم، اهو ”سپون“ ۾ ڇپيو به هو. هڪ شعر ياد اچي ٿو ته

سڪ ڪڏهن سوگھي نه ٿيندي سرحدن جي قيد ۾،

واءَ کي آزاد ڇڏ ايندو رهي ويندو رهي.

شعر تي رکيل مورائيءَ تبصرو ڪيو ته “هيءَ مڱڻهارڪي ساراهه ڪانهي“. راءِ پڪي پختي اٿس، ڪڏهن ته سچ چوڻ جي قيمت به چڪائڻي پئيس ٿي. اهو ته تنقيدي راءِ اَسهمتي ڏيڻ سان دوستيون ڦٽي وڃن ٿيون. اها ڳالهه وري ورجائيان ٿو شخصيت تي لکڻ جو هنر ڄاڻي ٿو. سنڌي ادبي بورڊ طرفان جيڪو ڪتاب احمد سولنگي جي شخصيت، فڪا ۽ فن تي سهيڙيو اٿيس ۽ ڇپيو ويوآهي، اهو به رکيل جي ڪريڊٽ تي آهي. ڪتابن تي تبصرا لکندي به مٿن اعتدال جو هلڪو هٿ رکي ٿو. هو صحافتي خدمتون ضرور ڏئي ٿو، پر لکندو ادبي پيرائي ۾ آهي. اها ادبي صحافت (صحافتي ادب نه) آهي. ان ۾ واقعيت جي خبر سان روح کي ايندڙ رهڙ جو ڇيد سياسي پسمنظر ۾ نه پر جذبي جي آڌار تي ڪبو آهي. ان طرز جي تجربن جي جھلڪ امر جليل، بدر ابڙو، انور ابڙو، حسن مجتبيٰ، سحر گل، جامي چانڊيو، اعجاز منگي جي تحريرن مان اچي ٿي.

رکيل سان رفاقت سالن کان ڪڏهن ڀٽائيءَ جي ميلي تي، ڪڏهن قلندر جي ميلي تي، ڪڏهن ٽنڊو الهيار ۾ ميون شاهه عنايت ڪانفرنس ۾ گڏجي ويا آهيون. ريڊيو، ٽي ويءَ ۽ ڪلچر ڊپارٽمينٽ طرفان منعقد ڪيل مشاعرا گڏ پڙهيا آهن هڪ يادگار مشاعرو، جو ليبر ڊي جي حوالي سان پريس ڪلب ڪراچيءَ ۾ ڪوٺايو ويو هو، ٻين شاعرن سان اسان ٻئي به گڏ هئاسين. گھڻا مشاعرا جن جي ڪمپيئرنگ به رکيل ڪئي آهي، اهي انيس انصاري اڪيڊمي طرفان ٿيل مشاعرا آهن.

عوامي آواز ۾ جڏهن هفتيوار سنڊي مئگزين ڇپجندو هو، ته منهنجون ڪاوشون هن جي هٿن مان گذري ڇپجنديون هيون. دوست هڪٻئي کي پڙهي اندر جي آگاهي وٺندا آهيون. اندر ۾ جھاتي پائڻ جا ڪي خاص موقعا هوندا آهن. ورنه، جيون ساٿي ڏهاڪا گڏ گذاريندي به هڪٻئي جو اندر پروڙي نه ٿا سگھن.

رکيل مورائي، اعليٰ تعليم جي ظاهري سند نه رکندي به اعليٰ درجي جو ادراڪ رکي ٿو، ته ڪيئن لکجي، ڇا لکجي، ڇو لکجي، ۽ وڏي خوبي اها ته پنهنجي لکيل لفظ لفظ تي قائم به رهي ٿو. يعني ياد رهيس ٿو ته ڇا لکيو هئائين.

وبا جي ڏينهن ۾ به ساڻس عوامي آواز ۾ ملاقاتون ٿيون اٿم. جڏهن ته  ميل ملاقاتون، روح رهاڻيون بنهه گھٽجي ويون آهن. پروس حالت ۾ گھر اندر پيا آهيون.

جيئن ڪا شي هجي گھر ۾،

زماني ۾ پيا آهيون. (ن س)

وبا ته هاڻي پکڙي، يا پکيڙي وئي آهي، هُونءَ به ڪڏهن هڙتال، ڪڏهن ڪرفيو لڳي ته صحافي جان خطري ۾ وجھي فرض ادائگي ڪندو آهي. بروقت خبر ايئن خود بخود ته ڇپجي، يا نّشر نٿي ٿئي.

تنهنجو در جو ڏسي ويا آهيون،

مٿو ٽيڪڻ سکي ويا آهيون.

ڀل! دور تيز رفتار سان ڊوڙي، ڊوڙندو رهي، دوست دوست کي ساريندو آهي. سارڻ به سار لهڻ آهي. سندس شعر آهي ته:

ڪيئن چئجي ته ڪنهن اڻ ڏٺي يار کي،

ڪوئي ساري رنو رات الهاس ۾.

الهاس نگر ويو هو، هت دوست اٿس. دوستن ۾ رهندي به سنڌ ۾ ڇڏي آيل من جو محبوب ياد آيو هوندس. ياد ڪري رنو هوندو. شاعر آهي، دل حساس اٿس. دل ته ڌڪ ڌڪ ڪندي. ”ڪي ڏور به اوڏا سپرين“ جي مصداق دوست، دوست جو پاڙيسري ٿئي ٿو. دوست جي پچار، پاڙي جي پچار آهي. اهو به ڇا انسان، ”پاڙي ناهه پروڙ، ته ڪا رات رنجائي گذري!“. سو اڄ ۹ اپريل ۲۰۲۰ع آهي، رکيل مورائيءَ جو جنم ڏينهن آهي. جُڙيو رهي شال، جنم ڏينهن مبارڪ!

زندگيءَ جا جيترا بهار ڏٺا اٿئي، هر بهار جون واڌايون. قضا ٿي ويل مبارڪن جي اتر ۾ جنم جنم جون مبارڪون.!

رکيل مورائي

سنڌي ادب جو سنجيدو تخليقڪار

ادل سولنگي

اپريل جو مهينو، جنهن ۾ ڪڻڪ جا کيت پچي راس ٿيندا آهن ۽ ڌرتي سونو روپ اختيار ڪندي آهي، چئوڏسائن ۾، لاهيارن جا آلاپ اڀرندا آهن ته “همرچي جي ويل ڙي” ۽ ڳوٺاڻن گهرن جي آڳرن ۾ پيل خالي گنديون ان سان ڀريون وينديون آهن ۽ چئو طرف ڇيڄ ۽ شادمانا ٿيندا آهن. ڪيئي سانگ رچندا آهن ۽ ڪيئي سانگ سجايا ٿيندا آهن، اهڙيءَ مند ۾ جڏهن انبن جي باغن ۾ انبڙيون جهولنديون آهن، ٽالهين جي وڻن ۾ پينگهه لڏندا آهن ۽ نمن جي وڻن ۾ ٻور جو نور ڇانيل هوندو آهي، آءُ پرين ڪڻڪ ڪيا، سنگ سُنهرا. ان اپريل جي ۹ تاريخ تي هن جو جنم ڏينهن آهي.

هن جي سڃاڻپ جو سڀ کان وڏو حوالو سنڌي ادب آهي، هو جنهن موري ويجهو ٻانڌي روڊ تي آباد ڳوٺ حاجي مالڪ ڏني سولنگيءَ ۾ جاڙي خان سولنگيءَ جي گهر ۾ ۹ اپريل ۱۹۶۵ع ۾ جنم ورتو. حاجي مالڪ ڏني سولنگيءَ جي هن پوٽي پنهنجو ننڍپڻ ڳوٺ ۾ گذاري جڏهن جوانيءَ ڏانهن وکون کنيون ته وقت هن کي موري ۾ استاد ايوب بهڻ جي درزڪي دڪان تي اچي ويهاريو ۽ پوءِ موري جيڪي هن جي مٿان ٿورا ڪيا، انهن کي هن ڪڏهن به نه وساريو. ۽ پاڻ کي “مورائي” سڏائيندي موري کي مان ڏنائين.

۸۰ واري ڏهاڪي ۾ هن جي اندر ۾ شعوري لوچ پوڇ پيدا ٿي جيڪا کيس سنڌي ادبي سنگت ڏانهن وٺي وئي، اهو ڏهاڪو سنڌ ۾ قومي شعور جي ڦهلاءَ جو ڏهاڪو هئو جنهن سنڌ جي نوجوانن کي پنهنجي ادب، ٻولي، ڪلچر ۽ قومي تحريڪ سان سلهاڙيو. سائين راشد مورائي جي سٿ ۾ شامل ٿي سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻين ۾ پنهنجون تخليقون پيش ڪري تنقيدي ڪلاسن مان پاڻ اڪاري تخليق جي پيچرن تي پنهنجي پيرن جا خوبصورت نشان ڇڏيندي اڳتي وک کنيائين. ڊاڪٽر سليمان سولنگي، عظيم سنڌي، عبدالحق ميمڻ، محمد صديقٰ پنهيار ۽ ٻين موري واسين سان سندس ويجهڙائپ رهي آهي.

هن ئي ڏهاڪي جي پهرين سالن ۾ رکيل مورائي سنڌي ادبي سنگت شاهه آباد دادو جي گڏجاڻين ۾ به شريڪ ٿيندو هيو. جتي هن جي استاد بخاري، نور گهلو، اطهر منگي، ڊاڪٽر شمس سومري، وزير منگي ۽ سقراط سيتائي سان ادبي لاڳاپا جڙيا. اهو سندس ادبي دنيا ۾ داخل ٿيڻ وارو اوائلي زمانو هو. جڏهن ته ان ئي زماني ۾ هو “سن” ۾ سائين جي ايم سيد جي جنم ڏهاڙي وارين تقريبن ۾ شريڪ ٿيندو هو. موري ۾ قومي تحريڪ جي قافلي ۾ شريڪ رهيو. سائين جي ايم سيد کان پوءِ سائين عبدالواحد آريسر، تاج جويي ۽ خاڪي جويي سان سندس ويجهڙائي رهي. ڪتاب پڙهڻ، ڪتاب گڏ ڪرڻ ۽ ڪتاب ڇپرائڻ هن جو اوائلي شوق رهيو آهي. هن پهريون ڪتاب جيڪو ڇپرايو هو اهو عبدالواحد آريسر جو لکيل آهي “جي ايم سيد”. هن ساڃاهه رسالي سان زندگيءَ جا ڪيترا ئي ورهيه فڪري ڪم ڪيو ۽ سنڌ ۾ قومي شعور جي آبياري ڪئي آهي. نوي واري ڏهاڪي ۾ هن مورو ڇڏي ڪراچيءَ کي اچي وسايو، زندگيءَ جي ويڙهه وڙهندي، ادب جي دنيا م پاڻ کي سرگرم رکيو ۽ ڪراچيءَ جي اديبن سميت هند ۽ سنڌ جي ٻين اديبن سان ادبي لاڳاپا قائم رکيا. اياز کان، استاد بخاري تائين، شميشير کان امداد تائين، تنوير کان تاج بلوچ تائين، آغا سليم کان يوسف شاهين تائين، تاجل بيوس کان فقير لاشاري تائين هن جي دوستي وارو حلقو رهيو آهي. هي بنيادي طور تي شاعر آهي، جنهن ۾ غزل، وائي ۽ نظم هن جي اظهار جون سگهاريون صنفون رهيون آهن. تحقيقي، تنقيد، تخليق هن جي تخليقي اظهار جون محرڪ قوتون رهيون آهن.

ترتيب جي ميدان ۾ به هن جو سگهارو ڪردار رهيو آهي. رکيل مورائي مختلف موضوعن تي مختلف ادارن کي ۷ ڪتاب سهيڙي ڏنا آهن. جن ۾

*ڪوڙين ڪن سلام: شاهه سائين کي منظوم ڀيٽا. (ثقافت کاتو سنڌ) ۲۰۰۸ع

*سنڌي ٻولي ۽ لپيءَ جو اتهاس (ٻه ڇاپا) سنڌي ٻولي اٿارٽي. ۲۰۰۹ع

* سنڌ جو سرمست (مضمون/مقالا (ثقافت کاتو سنڌ) ۲۰۰۹ع

* سنڌي شاعريءَ جون وهائو تارو شاهه ڪريم (ثقافت کاتو سنڌ) ۲۰۱۰ع

*شاهه لطيف هڪ اڀياس (ثقافت کاتو سنڌ) ۲۰۱۲ع

*بيدل هڪ اڀياس (بيدل يادگار ڪاميٽي) ۲۰۱۷ع

*لڇمڻ ڪومل جا خط (ڪويتا پبليڪيشن حيدرآباد )۲۰۱۷ع

ان کانسواءِ نئين ٽهيءَ جي تخليقڪارن جي ڪتابن جا مهاڳ تنقيدي ۽ تاثراتي مضمون جيڪي ڇپجڻ جي اوسيئيڙي ۾ آهن. هند ۽ سنڌ جي سوين اديبن جي جنم ڏينهن ۽ وڇوڙي تي لکيل لکڻيون ۽ ڪتابن تي تاثراتي ليک لکي هن سنڌ ادب ۾ پنهنجي جاءِ ٺاهي آهي. جيڪا انتهائي اتساهيندڙ ڳالهه آهي. هن کي تاريخ بابت تمام گهڻي ڄاڻ رهي آهي. ڇاڪاڻ جو لکڻ ۽ پڙهڻ هن جي لاءِ مانيءَ کان به اهم رهيو آهي. هي ڪل وقتي اديب ۽ شاعر آهي، جنهن سنڌي ٻولي ۽ ادب جي جهولي ڀرڻ لاءِ رات ڏينهن پورهيو ڪري ادب جي خدمت ڪئي آهي. جنهن جي عيوض ادبي دنيا ۾ سندس قبوليت ۽ مڃتا رهي آهي.

”چنڊ قطب مينار تي“ هن جي هند جي سفر ڪٿا واري ڪتاب جو نالو آهي، جيڪو پڻ ڇپجڻ جي اوسيئڙي ۾ آهي. غزل، نظم۽ وائي جا ڪتاب ترتيب جي آخري مرحلي ۾ آهن جن کي ڇپائڻ لاءِ ادارن کي اڳتي وڌڻو پوندو ۽ هن جي لکڻين جا اصلوڪا ڪتاب جڏهن ادبي دنيا م ايندا، تڏهن ئي هن جي لکڻين جي وڌيڪ پرک، مڃتا ۽ قبوليت نروار ٿي سامهون ايندي. هن هند جي ڪيترن ئي ادبي سيمينارن ۽ ڪانفرنسن ۾ سنڌ جي نئين ٽهيءَ جي نمائندگي ڪئي آهي. جنهن جو اڄ جنم ڏينهن آهي کيس جنم ڏينهن جون لک لک واڌايون قبول پون.

رکيل مورائي

(ادا جنم ڏينهن مبارڪ)

انور ابڙو

اڄ، ۹ اپريل، رکيل مورائيءَ جو جنم ڏينهن آهي.

رکيل اول شاعر آهي، پوءِ نثرنويس، ۽ پوءِ ٻيو ڪجھ.

اسان جون ڪمزور معاشي حالتون اسان جي بلا جي تخليقي صلاحيتن جون وڏيون ويري آهن.

رکيل پاڻ سان وڙهندي، داڻو پاڻي هٿ ڪرڻ لاءِ سفر ڪندي به، لکڻ جو اهو ڪم ڪيو آهي، جيڪو لازمي طور سنڌي ادب جو گڏيل ورثو آهي.

هن کان وِسرندو ڪجھ به ناهي. نه ڳوٺ مالڪ ڏنو سولنگي، نه مورو، نه اُن جو جتوئي مارڪيٽ، نه اُتان جا درزي دوست، نه سائين راشد مورائي، نه سائين شجاع محمد شاھ ۽ نه ٻيا ڪردار.

هاڻي ڪراچي هِن جو، اسان جيان ڳوٺ آهي.

ڪراچيءَ ۾ هن جي ادبي ڪم ۾ وڏي ڇلانگ آئي. ۽ اهڙي ڇلانگ ڏيندي هو ڪي ٻه سال اڳ شاهراه فيصل تي هڪ وڏي حادثي جو شڪار ٿيو هو. اسان، ائين روز حادثن مان پاڻ کي بچائيندا اڳتي وڌيا آهيون، پر ڪو آخري حادثو انتظار ۾ هوندو شايد.

رکيل مورائيءَ جا سهيڙيل، ۽ ڏاڍا اهم ڪتاب ته شايع ٿيا آهن (شايد اهي سندس مزدوريون هيون) پر سندس شاعريءَ جو ڪتاب اڃا تائين شايع ناهي ٿيو، جنهن جو افسوس آهي.

دوستي نڀائڻ ۾، رکيل مورائيءَ جهڙا ماڻهو مون گهٽ ڏٺا آهن. اسان سندس ڏک سک ۾ ساڻس پيرَ ڀري نه سگهيا هونداسين پر هن جا پيرَ، اسان ڏانهن ايندي ڪڏهن به نه رُڪيا هوندا.

رکيل مورائي اسان جي وچ ۾ جيئن گهمي ڦري پيو، ان کي اسان عام ماڻهوءَ جيان ڏسون ۽ روز جو عام وهنوار سمجهون ٿا. ۽ جيڪا اسان جي، ڪنهن جي حيثيت کي گهٽ سڃاڻڻ واري وڏي ڪوتاهي آهي.

ڪجھ ڏينهن اڳ ۾ هڪ ملاقات وقت، ڳالهين ئي ڳالهين ۾ زندگيءَ کان شڪايت سندس زبان تي ايندي ايندي اڌ ۾ رهجي ويئي. ڇا اسان ائين ئي پنهنجون شڪايتون پاڻ سان گڏ کڻي وينداسين؟

پر رکيل مورائيءَ پنهنجي روشن اکرن جي جيڪا سيڙپ ڪئي آهي، سا هِن، اسان ۽ اسان جي ادب جو هڪ وڏو سرمايو آهي.

اڄ، دعا آهي ته رکيل مورائي شال وڏي حياتي ماڻي. ۽ ان دعا سان گڏ کيس جنم ڏينهن جون تمام گهڻيون مبارڪون هجن.

(جمع، ۹ اپريل، ۲۰۲۱)

(تصوير ڪجھ مهينا اڳ ۾ سرواڻ سنڌي ۽ ٻين دوستن سان سمنڊ ڪناري گهمڻ ويل ورتل، جنهن ۾ سائين ضياءُ ابڙو پڻ نّظر اچي رهيو آهي. )

 

(انور ابڙو جي فيسبڪ وال تي رکيل پوسٽ، ۰۹ اپريل ۲۰۲۱ع تي کنيل)

 

رکيل مورائي

سندس ادبي ڪاوشون ۽ ڪجھ ساروڻيون

انور ساگر

ٻانڌي روڊ مورو گھڻن قصن سان مشھور آھي، ھڪ قصو ڪاڪ محل سينما ۾ پھرئين فلم “گولي تيري نام کي” ڏسڻ جو آهي، ڪاڪ محل اسان لاءِ مومل جي ماڙيءَ مثل ھوندي ھئي، ڪيتريون ئي فلمون ڏٺيوسين، خير اڳتي ان رستي سان ٻانڌي ۽ منھوڙي طرف وڌبو ته سنڌ جي خوبصورت ڳوٺ حاجي مالڪ ڏني سولنگي ۾ ۹ اپريل ۱۹۶۵۾ جنگ واري زماني ۾ رکيل مورائي نالي الھرکيو سولنگيءَ جاڙو خان سولنگي جي گھر ۾ جنم ورتو، مون سندس ڳوٺ وارا پنڌ پيچرا به ڏٺا آھن ۽ موري ڀرسان درگاھ تي وڏي اڪير سان پنڌ ڪري اچڻ جو ذڪر به ٻڌو آهي.

۶ سالن جي عمر ۾ گورنمينٽ پرائمري اسڪول ڳوٺ غلام محمد سولنگي ۾ پرائمري تعليم حاصل ڪري، گورنمينٽ ھائي اسڪول غلام محمد پنھور مان ميٽرڪ تائين تعليم حاصل ڪيائين، موري ۾ ھنر بادشاھ واري قول تي عمل ڪندي جتوئي مارڪيٽ ۾ درزڪو ڪم شروع ڪيائين، جتي ادبي سنگت شاخ موري جو ٻه ڀيرا سيڪريٽري به ٿيو، سائين راشد مورائي سان ويجھڙائي سبب کيس شاعريءَ جي صنفن تي پڻ ملڪو حاصل ٿيو، بعد ۾ روزگار سانگي کيس ڪراچي اچڻو پيو، جتي ڪيترا سال ڪارخانن ۾ مزدوري ڪندي گذريس، سندس مالي حالتون بھتر نه ٿيون، نه ٿيون، پر پوءِ به ڪراچيءَ کي نه ڇڏيائين، سندس گھرواري ڪلثوم سولنگي جيڪا پاڻ به ھڪ ليکڪا آهي، ان سندس ڀرپور ساٿ ڏنو، هڪ ڀيري جڏھن ڳوٺ ۾ گھڻو وقت رھي پئي ته ڪيفي اعظمي وانگر مياري شعر لکي موڪليائينس ته:

ڳوٺ ۾ ڏينهن ڪيترا لاتئِه،

ڄڻ ته وسري ويئه شهر ڪلثوم!

تو بنا گھر رهيو نه آهي گھر،

آءُ گھر کي بڻاءِ گھر ڪلثوم

۽۲۰۰۸ع کان هن عملي صحافت جي ميدان ۾ قدم رکيو. صحافت جي دنيا ۾ اچي ڪيترن ئي رسالن/اخبارن جي سٿ ۾ شامل ٿيو، عوامي آواز جي رسالي۽ اخبار ۾ پڻ ڪم ڪيائين جيڪو اڄ تائين جاري آهي.

جڏھن مان ۱۹۹۶ ۾ سنڌي ادبي سنگت موري جو سيڪريٽري ٿيس ته سڪندر سانوڻ جي درزڪي دڪان تي شاھ ڀٽائي لطيف ٽيلر تي پياري رکيل مورائي سان پھريون ڀيرو ملاقات ٿي ھئي، تڏھن سڪندر ليڊيز ٽيلر طور مشھور ھو، ڊسمبر جو مھينو ھو شاندار ٿڌي موسم ھئي، رکيل قد جو پورو پنو ڪڻڪ رنگو، جسماني بيھڪ مناسب چپن مٿان سھڻيون سھڻيون مڇون، جيڪي ھاڻي چانديءَ جھڙيون لڳن ٿيون ھلڻ جو خاص انداز، ملڻ مھل چپن تي مرڪ ۽ والھانه انداز جنھن سان ملندو، لڳندو سالن جو تعلق آهي ماڻھن کي پنھنجو ڪرڻ ته ڪو رکيل کان سکي پر سڀني کي نه، جيڪو وڻندس ان کي پنھنجو ڪندو آهي، ان وقت خاص موضوع فقير رمضان نول جي نثري شاعري ھو، رکيل سان تاجل بيوس ھڪ ڀيرو ھندستان جو چڪر به ڏئي آيو ھو، بعد ۾ مرحوم خادم ٻگھيو به اچي ڪچھريءَ ۾ شامل ٿيو، سڪندر ۽ خادم سان رکيل جي گھڻي لڳندي ھئي ۽ پوءِ ڪتابن جو ڳالھيون نڪتيون، ٻنھي جو مطالعو وسيع ھو پر خادم اسان سڀني کان زور ھو.

خير بعد ۾ ۲۰۰۰ ع ۾ جڏھن مان ليڪچرار ٿيس ته ھير آباد ۾ نثار و نياز پلازه ۾ ڪرائي تي ھڪ فليٽ ورتم اتي نامور اديب ادريس جتوئي به مون سان رھندو ھو، ھڪ ڀيري احمد سولنگي ۽ رکيل مورائي گڏجي اسان جي فليٽ تي آيا، خوب ڪچھري ٿي، احمد سولنگيءَ پنھنجو ڪليات کڻي کوليو، ڄڻ مئڪدي جا دروازا کولي ڇڏيا ھجن، پوءِ اُن شاعريءَ جي واکاڻ به ٿي ۽ تبصرا به ٿيا، رکيل کيس ڪجھ صلاحون به ڏنيون.

رکيل، ھندستاني سنڌي ادب جو وڏو پاڙھو آهي، ان ڪري سندس تبصرا به ڪمال جا ھوندا آھن، اصل ڪتاب جي ڳُر ڪڍي سامھون رکندو آهي. ھن ۾ اھا قابليت آهي ته رکيل ڏن نه لاھيندو آهي پر ڪتاب پڙھي، ان تي دل و جان سان لکندو آهي ۽ ھڪ ذھين انسان وانگر ڪتاب جون ڪارائتيون ڳالهيون بحث ھيٺ آڻيندو آهي ان ڪري ته ھر ليکڪ چاھيندو آھي ته اسان جي ڪتاب تي تبصرو رکيل ڪري ته مزو اچي ويندو، ڪاڪي ڀيرومل، علي محمد راشدي، غلام رباني آگري وانگر رکيل جو نثر به ڪھڪشائن جي جھرمٽ وانگر نظر ايندو اٿم، لفظ تڪي توري ائين ڪتب آڻيندو آهي، ڄڻ ھنن لفظن کي پھريون ڀيرو ڪتب آندو پيو وڃي، ھاءِ ھاءِ ڇا ته نثر آھي رکيل جو، نثر ڄڻ فردوسي جي شاعري پڙھي رھيا ھجون ڄڻ جھڙا گل گلاب جي چمن ۾ ٽڙي پيا ھجون.

رکيل ٻه ڀيرا ھندستان وڃي چڪو آهي ھڪ ڀيرو ۲۰۰۱ع ۾ هندستان جي دهلي، آگري، ممبئي، پونا، لونا ولا، کنڊالا ۽ الهاس نگر ۽ ٻيون ڀيرو ۲۰۰۷ع ۾ ممبئي، احمد آباد، اجمير، انڊور، اُجين ۽ دهليءَ جا سفر ڪيا ھئائين ۽ ڪانفرنسن ۾ شرڪت ڪئي ھئائين، اسان کي ان سفرنامي جي سڪ سدائين رھندي آھي، سندس چوڻ موجب فقط، نارائڻ شيام، گوبند مالھي ۽ موھن ڪلپنا سان ملاقات نه ٿي سگھي، ڇو ته اھي دھانت ڪري چڪا ھئا، باقي سمورن ھندستاني سنڌي اديبن سان ملاقات ٿيل آهي ھيري ٺڪر ۽ لڇمڻ ڪومل جي گھر مھينو کن رھيو، لڇمڻ ڪومل کيس روحاني پٽ سڏيندو هو.

۱۴ ڊسمبر ۱۹۹۸ع جي خط ۾ لڇمڻ ڪومل رکيل لاءِ لکي ٿو، “منهنجا مربي پٽ رکيل، تون منهنجي هر شيءِ ۾ امانتدار ۽ وارث آهين، منهنجا پنج هزار کن ڪتاب ۽ هزارين سنگيت جون ڪيسٽون، دنيا جي هر مشروب سان ڀريل بار، گهر جون ڇتيون، ڀتيون در ديوارون سڀ تنهنجون آهن، گوپي، رجني، سنڌو ۽ لاليءَ سان تنهنجو رتائون رشتو آهي، منهنجي آخرين رسومات جو فرض به اتي تون نباهجانءِ ڌڻي ڪري ها، تون منهنجي گهر ۾ ڄمين ها، هينئر به هليو اچين ته اکين تي، توکي جيءَ ۾ جايون ڏيندس، تون منهنجو روحاني اولاد ته آهين ئي، جسماني به هجين ها ته مان نصيب وارو هجان ها.

منھنجي خيال ۾ احمد سولنگي جي ڪتاب “خواب آوارا” پکي جي مھاڳ لکرائڻ ۾ يقنن رکيل جو ڪردار ھوندو، مون ٻڌو آهي آڪاش انصاري ۽ احمد سولنگي جا ڪتاب تقريبن گڏ گڏ لڇمڻ ڪومل وٽ پھتا ھئا پر احمد سولنگي جي شاعراڻي سگھ ۽ رکيل جي بيان ڪيل تعارف سبب ھن ڪتاب جو مھاڳ لکجي ويو، جنھن مھاڳ جي جيتري تعريف ڪجي گھٽ آهي يقينن ان ۾ رکيل به شاعري ۽ نقاد جي وچم پل جو ڪردار ادا ڪيو ھوندو، سڳن آهوجا ۽ سائين محمد ابراھيم جوئي کان پوءِ ڪنھن ڪتاب جو پر مغز ۽ ڪارائتو مھاڳ سنڌي ادب جي جھولي ۾ پيو آهي ته ان کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي.

رکيل ۾ شاعري جي چوس تڏھن پئي جڏھن موري ۾ درزڪو ڪم شروع ڪيائين بعد ۾ سنڌي ادبي سنگت شاخ موري جو سيڪريٽري ٿيو ته راشد مورائي جي باقائده گڏجاڻين ۾ شرڪت سان رکيل کي وڏو فائدو پيو جنهن کيس مڪمل شاعر بڻائي ڇڏيو، رکيل غزل سان گڏ وايون به ڏاڍيون دل پزير چيون آهن جيڪي ھوند ڳائجن ته وھوا ٿي وڃي، مان جڏھن به ڊاڪٽر محمد لائق زرداريءَ جي ورسيءَ جي تقريب ۾ رکيل کي سڏيندو آھيان ته سندس ھي غزل دل جان سان پڙھندو آھيان.

تنهنجي گهر جا سڀئي رستا ڀلجي ويو هان،

تو سان منهنجا ڪهڙا رشتا ڀلجي ويو هان.

ڪنهن چوراهي تان ڪو رستو توڏي ويندو پر،

مان تنهنجي پاڙي جا نقشا ڀلجي ويو هان.

هيءُ ڪمرو به ڪتاب، ڪٻٽ ۽ راڳ ٻڌڻ،

وهنجڻ، شيو ڪرڻ ۽ ڇا ڇا ڀلجي ويو هان.

هاڻي منهنجو حال پڇو ٿا هم سفرو،

جڏهين سڀئي زخم سفر جا ڀلجي ويو هان.

تون آئي آن آئي گلابن جي موسم،

آنءُ ته سرءُ، بسنت ۽ برکا ڀلجي ويو هان،

دوست چون ٿا شايد کيڏاري آهيان،

سچ ته باشا، راڻيون، گولا ڀلجي ويو هان.

رکيل وايون به ڏاڍيون سھڻيون چيون آهن رکيل ڪيترن ئي ڪتابن جا مھاڳ لکيا آهن جن کي گڏائي ڇپرائجي ته ھڪ سھڻو ۽ ڪارائتو تنقيدي ڪتاب ملي سگهي ٿو

رکيل جو اصل ڪم مرتب ڪيل ڪتاب آھن

(۱)ڪوڙين ڪن سلام “ڀٽائيءَ کي منظوم ڀيٽا” (ثقافت کاتو سنڌ ۲۰۰۸ع)(۲)سنڌي ٻولي ۽ لپيءَ جو اتهاس “جيرام داس دولترام” (سنڌي لئنگئيج اٿارٽي ۲۰۰۹ع)(۳)سنڌ جو سرمست “سچل سرمست بابت مقالن جي ترتيب” (ثقافت کاتو سنڌ ۲۰۰۹ع)(۴)مان جي مُئس پنڌ ۾ “بينظير ڀٽو کي منظوم ڀيٽا” (ثقافت کاتو سنڌ ۲۰۱۰ع)(۵)سنڌي شاعريءَ جو وهائو تارو شاھ ڪريم (ثقافت کاتو سنڌ ۲۰۱۲ع)(۶)شاھ لطيف هڪ تخليقي ۽ تحقيقي اڀياس (ثقافت کاتو سنڌ ۲۰۱۵ع)(۷)بيدل هڪ اڀياس (بيدل يادگار ڪميٽي۲۰۱۷ع)(۸)شاعريءَ ۾ جيئندڙ هڪ شخص (۹) احمد سولنگي فن ۽ شخصيت (سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو ۲۰۱۸ع)(۱۰) لڇمڻ ڪومل جا خط (ڪويتا پبليڪيشن حيدرآباد۲۰۱۶ع)

رکيل مورائي اڪثر فون ڪري حال احوال وٺندو رھندو آھي ملاقاتون به ٿينديون رھنديون آھن رابطي ۾ ھوندا آهيون مان اڪثر موري جي اديبن جون ڳالھيون ڪندو آھيان منھنجو موضوع فقط مورو ھوندو آھي رکيل چوندو آهي، ھاڻي اسان جو موضوع مورو نه سنڌ ھجڻ گھرجي.

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۹ اپريل ۲۰۲۲ع تي ڇپيل)

رکيل مورائي

اسان جو ڏاهو دوست

ڊاڪٽر عابد مظهر

”زندگي جهڙي به آهي، جيئن به آهي ڏاڍي پياري آهي“، رکيل مورائي به زندگيءَ کي ائين ئي سمجهيو آهي. زندگي سان هي پيار ڪندڙ شخص ڏاڍو پرخلوص ۽ دوستن کي جيءَ ۾ جايون ڏيندڙ خوبصورت انسان آهي، انهيءَ سان گڏوگڏ جديد غزل جو بهترين تخليقڪار آهي.

اڌ صديءَ جو هي شخص جڏهن ڊسمبر جي يخ سردين ۾ اڄ کان ڪيترا سال اڳ ڪراچي پهتو هو ته لڳاتار پگهر جي پورهئي مان پنهنجي ٻچن جو پيٽ پاليندو رهيو ته علمي ۽ ادبي تخليقن سان پنهنجو نانءُ به ڪمائڻ لڳو.

اهڙي طرح هڪ سگهاري شاعر جي حوالي سان سڄي سنڌ ۾ رکيل مورائي جي نالي سان سڃاڻپ پيدا ڪيائين. هاڻ ته هن کان سواءِ ڪراچي جو ڪو به ادب سان سلهاڙيل فنڪشن ٻسو ۽ اڻ پورو لڳندو آهي.

رکيل مورائي سان منهنجي سڃاڻپ سنڌي ادبي سنگت ڪراچي شاخ جي هفتيوار گڏجاڻين ۾ رمپا پلازا بندر روڊ تي ٿي. ان وقت جفاڪش رسالي جي آفيس ۾ ٽين فلور تي سنگت ڪراچي جون گڏجاڻيون ٿينديون هيون. سنڌ جا نامور اديب هن شاخ جا سيڪريٽري رهيا. مثال طور انور پيرزادو، فقير محمد لاشاري، نقاش، رئوف نظاماڻي، شاهه محمد پيرزادي ۽  جان خاصخيلي وغيره.

سنڌي ادبي سنگت ڪراچي شاخ سڄي سنڌ ۾ واحد شاخ هئي جا سنڌي ادبي سنگت مرڪز جا سيڪريٽري جنرل به هن شاخ جي تنقيدي معيار کان ڪن هڻندا هئا ۽ هن شاخ کان متاثر هوندا هئا. سنگت جون هفتيوار تنقيدي نشتون هڪ پروقار ادبي اجلاسن کان گهٽ ڪو نه هونديون هيون. خاص طرح سنڌ جا اديب جڏهن ڪراچي شهر ۾ ڪنهن ڪم سانگي ايندا هئا ته هن شاخ جي گڏجاڻي ضرور اٽينڊ ڪندا هئا.

سنڌي ادبي سنگت ڪراچي شاخ جو مان به ٻه ڀيرا سيڪريٽري رهيو آهيان. رکيل مورائي منهنجي پهرئين دفعي سنگت جي سيڪريٽري وقت ڪاروباري ڪاميٽي جو ميمبر هو. اسان ٻنهي جا سنگت جي ڪاروباري ڪاميٽي ۾ سخت اختلاف رهيا پر سنگت شاخ جي ڪاروباري ڪاميٽي کان ٻاهر اسان هڪ ٻئي جا دوست هئاسين.

ائين رکيل مورائي سان دوستيءَ جو عروج سائين ڊاڪٽر اسحاق انصاري جي انيس انصاري اڪيڊمي جي حوالي سان ٿيو. انيس انصاري اڪيڊمي جو روح روان هونئن ته انيس انصاري جو سڀ کان ننڍو فرزند ڊاڪٽر اسحاق انصاري آهي پر ان جا سرگرم ڪارڪن مون سميت رکيل مورائي، ضيا ابڙو، ارشاد سرڪي ۽ محمد علي قادري صاحب آهن.

ايئن رکيل مورائي منهنجي بهترين دوستن ۾ شامل ٿي ويو. اهڙي طرح اسان انيس انصاري اڪيڊمي جا نه صرف سٺا ڪارڪن پر سٺا دوست به ٿي وياسين. ڌڻي در دعا آهي اسان سڀن جي دوستي اسحاق انصاريءَ سميت تاحيات رهي. ڪنهن به بدنظر کان خدا بچائي.

رکيل مورائي هڪ سٺو نقاد، شاعر، نثر نگار ۽ اديب آهي. هو ڀل پاڻ کي فقط هڪ شاعر سمجهي پر مان هن کي هڪ سٺو صحافي، سنڌي ادب جو هڪ ذهين ليکڪ ۽ شعوري طور هڪ سٺو ڳالهائيندڙ سمجهان ٿو. مان جڏهن به رکيل مورائي سان ڪجهه علمي، ادبي مسئلا شيئر ڪيا آهن ته هو انهن مسئلن کي حل ڪرڻ جو مسيحا پڻ بڻيو آهي.

هن وقت به اسان ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تان هفتيوار ادبي رسالو پروگرام ڪندا آهيون. ان پروگرام جو پروڊيوسر ثناءُ الله ابڙو صاحب آهي ۽ ڪمپيئر ڪهاڻي جو ڄاتل سڃاتل نانءُ علي راز شر آهي. رکيل مورائي ان پروگرام جي شهه رڳ آهي. هو جڏهن به راز شر سان ڪنهن موضوع تي پروگرام ۾ ڳالهائيندو آهي ته مان هن کي ڏسندو ئي رهندو آهيان ته لفظن ۽ موضوع تي دسترس هوندي اٿس. ڪيڏي نه ذميواري سان هي داناءُ شخص ڏاهپ سان ادبي ويچار ونڊيندو آهي. جنهن ڏينهن اتفاق سان هي نه ايندو آهي ته ڄڻ پروگرام ٻُسو ٻُسو لڳندو آهي.

سچ ته اهو آهي ته رکيل مورائي اسان دوستن جي اتساهه جو ڪارڻ ان ڪري به آهي جو هي هڪ ئي وقت هڪ اديب، شاعر، سماج سڌارڪ، سٺو دوست ۽ پنهنجي ٻچن جو ذميوار والد آهي ۽ هو ايترو ته سٺو لکندو ۽ ڳالهائيندو آهي جو جهڙا تهڙا اديب هن جي آڏو ڪجهه به ڪو نه آهن، مون کي ته هڪ ڏاهو اسڪالر لڳندو آهي.

منهنجي رب پاڪ کان دعا آهي ته ساهتي پرڳڻي جو هي شاعر رکيل مورائي اڃا به وڌيڪ زندگي جي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻ جو هڪ سگهارو ڪردار بڻجي مون جهڙن زندگي کان ڊڄڻ وارن جي ڪردارن جو اتساهه بڻجي سامهون ايندو رهي، هڪ باشعور اديب ۽ شاعر جي حوالي سان سڃاتو وڃي ۽ سندس شاعري ۾ سدائين رواني، تازگي ۽ نواڻ هجي.

 

(ڏھاڙي عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ ۹ اپريل ۲۰۲۳ع تي ڇپيل)

 

رکيل مورائي

عزيز گوپانگ

رکيل مورائي آڱرين کي ئي نہ، حياتيءَ کي به ميڻ وانگر ڳاريو آھي. سندس اکيون ڏسبيون ته لڳندو ڄڻ ھينئر ھينئر ڪنھن محفل مان روئي اٿيو آھي. پنھنجا لڙڪ لڪائڻ به ائين آھي جيئن ڪو ماڻھو پنھنجو خون لڪائي. اھڙي ماڻھوءَ کي خبر ھوندي آھي ته بي داد دنيا ۾ لڙڪن جي آبرو، لڪائڻ ۾ ئي محفوظ ھوندي آھي.

منھنجي ۽ رکيل جي دوستي اھڙي ٿڌي ٿانو وانگر آھي جنھن جا ڪنا ڪڏھن به ڪونه ڀڳا.

توڻي جو سالن کان پوءِ ملبو، تڏھن به سندس حب جي ھٻڪار ائين محسوس ٿيندي، ڄڻ ڪنھن ھٿ تري تي نازبو مھٽي اوھان کي ڳراٽڙي پاتي ھجي.

اسان ٻيئي ھڪ ٻئي جا ھمعصر ئي نہ، ھمدرد به آھيون، ان ڪري سورن جي بجاءِ سڪ تي ڳالھائيندا آھيون. مون جيان ھو به ڄاڻي ٿو تہ مرم مٿان مرھم ناھي رکبي.

اسان اڄ ڏينھن تائين ھڪ ٻئي کان اھو سوال ناھي پڇيو تہ؛ ”اڄ ڪلھہ تون ڇا پيو ڪرين....!؟“

کيس خبر آھي آئون وري ڇڏڻ لاءِ، وري بہ ڪا نوڪري ئي ڪندو ھوندس، اھڙي طرح مون کي به خبر آھي تہ ھو جيئڻ لاءِ ڪي جتن ئي ڪندو ھوندو.

اڄڪلھہ ڇا ڪرڻ ۽ ڇا نه ڪرڻ وارا سوال ڏکائيندا آھن.

اسان کي خبر آھي تہ شروع کان وٺي سورن جا سودا ڪندڙ، اڄڪلھہ ڇا ڪندا ھوندا....!

رکيل سور ۽ سڱ ھڪ ئي وقت سڃاتا، ٻاروتڻ جون محروميون سندس choice نه ھيون، پر ھن انھن سان به واھہ جو نڀايو.

جڏھن جوانيءَ جي ٿڌي باھہ مٿس لٿي ته ھن پنھنجي سڳي ڦڦاٽ جي گھران سوڙ ڇڪي پنھنجي مٿان تاڻي. جيڪا اڄ به سندس اکين مٿان وڇايل آھي.

ھو سمجھي ٿو ته وفا، ڪو ڪم ناھي جيڪو ڪجي، ھي ته اھڙو ڳڻ آھي جيڪو ماڻھوءَ ۾ ھوندو آھي، يا ناھي ھوندو.

سندس ماسات جي ڌي مان کيس ٽن پٽن ۽ ٻن نياڻين جو اولاد آھي. جن جي سٺي آئيندي لاءِ ھن پنھنجين آڱرين کي ئي نه، حياتيءَ کي به ڳاريو آھي.

ھن سڄي حياتي اخبارن ۾ نوڪري ڪئي آھي. ھن بي انتھا لکيو آھي. ھن وڏي ماڻھو ٿيڻ لاءِ ھميشہ ننڍي ماڻھو بنجڻ جا جتن ڪيا. ۽ پوءِ اسان سڀني ڏٺو ته ھو وڏو ماڻھو ٿيو...!

اڄ جڏھن ماڻھن جي ڄمڻ ۽ سندن وڪامي وڃڻ جي شرح ھڪ جيتري آھي، ۽ ماڻھن جو قد سندن پيرن کان مٿي نظر نٿو اچي، تڏھن بيوفائي جي بار سان، رکيل جو ڳاٽ جتن جي ڪنڌ وانگر جھڪيل نه پر سسئي جي وفا وانگر بلند آھي.

منھنجي ھن درويش دوست کي خبر آھي تہ حياتي جو حسن، ضمير جي زندھہ رھڻ تائين قائم رھي سگھندو آھي. ڪنھن گھاٽي وڻ جي ٿڌي ڇانو واريون خوبيون ۽ گھرائي تائين وڍجڻ واريون خاميون کڻي، رکيل مورائي، ۹ اپريل، ۱۹۶۵ع ۾ جاڙي خان سولنگي جي اھڙي گھر ۾ جنم ورتو، جيڪو رھڻ لاءِ ٺاھيو ويو ھئو.

اڳي گھر رھڻ لاءِ جوڙيا ويندا ھئا ۽ ھاڻي ڏيکارڻ لاءِ ٺاھيا ويندا آھن....! سندس ڏاڏو، حاجي مالڪڏنو سولنگي، نبض شناس کان وڌيڪ خود شناش انسان ھئو، کيس خبر ھئي ته ھن جو خون دانگيءَ تي ورڻ کان اڳ ۾ اکين منجھه لھي ايندو، شايد انھيءَ ڪري ڪنھن ٻئي راڄ ڀاڳ سان گڏ رھڻ جي بجاءِ، ھن سال ۱۹۳۰ ڌاري، موري شھر جي ڀرسان پنھنجو ھڪ ننڍڙو ڳوٺ اڏيو، جيڪو اڄ به سندس نالي سان اتي موجود آھي.

ڳوٺ مالڪڏني سولنگي ۾ جنم وٺندڙ رکيل مورائي دوستن سان رھيل ٻاروتڻ جون سڀ رانديون، ھارائڻ لاءِ کيڏيون. ھو اھڙيون رانديون اڄ تائين کيڏندو اچي. ائين ناھي ته کيس راند رھڻ نٿي اچي، مگر کيس دوستن کي ھارائڻ نٿو اچي...!

رکيل پنھنجو ٻاروتڻ ڳوٺ ۽ موري شھر ۾ گذاريو. ھن پنھنجي چؤڌاري ڏک ڏٺا. ھن شعور جي اک  ضياءُ الحق جي فسطائي دور ۾ کولي.

ھن نوجوانن کي ڦاھين تي جھولندي ڏٺو، ھن ڏٺو تہ جياپي جي حق گھرڻ جي پاداش ۾ ماڻھن کي ڪيئن ٽڪٽڪين تي چاڙھي، سندن پٺين تي ڦٽڪن جو مينھن وسايو ٿو وڃي...!

مارشل-لا جي جبر ھٿان سماج کي مرندو ڏسي، ھن گيت لکڻ شروع ڪيا. ھن گيتن جا ھار پوئيا ۽ انھن ڳچين ۾ وڌا، جن جي ڦاھين جي ڦندڻ لاءِ روز ماپ ورتي پئه ويئي...!

رکيل پيرن ھيٺان کسڪندڙ زمين مٿان ڄمي بيھڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو، اھڙي ڪوشش ۾ ھڪ ڀيري ھو ڪراچي اچي پھتو، ۽ ھميشہ لاءِ ڪراچي جو ٿي ويو. بلڪه ائين چئجي ته ڪراچي سندس ٿي ويئي.

رکيل، سال ۱۹۸۸ع ۾، بھارين جي آبادڪاري خلاف نڪتل ھڪ جلوس سان گڏجي ڪراچي آيو ھئو. جلوس دوران ھن نعرا ھنيا ھئا، ھن ٻين سان گڏجي ڪراچي ۾ آباد ٿيڻ واري قرارداد جي حق ۾ ھٿ مٿي کنيو ھئو. جلسي ختم ٿيڻ تي ٻيا سڀيئي پنھنجن پنھنجن گھرن ڏانھن موٽي ويا ھئا، مگر ھي ڪونه موٽيو ھئو، ھن کي ڪراچيءَ ۾ رات پئجي ويئي ھئي. ڏينھن ٿيڻ جي انتظار ۾ ھي اڃان تائين ڪراچي ۾ رھيل آھي.

 

(ڏھاڙي ڪاوش حيدرآباد جي ڪاوش دنيا ۾ ۹ اپريل ۲۰۲۳ع تي ڇپيل)